R11.doc

ROZDZIAŁ 11 NIEPRAWIDŁOWE FUNKCJONOWANIE OSOBOWOŚCI A PROCESY ZMIANY

TEORIA CECH

Teoria cech Eysencka

§      Zdaniem Eysencka objawy nerwicy powstają wskutek połączonego działania czynników biologicznych oraz przeżyć prowadzących do wytworzenia się silnych reakcji lękowych na pewne bodźce (pacjenci mają więc wysokie wskaźniki neurotyczności, a niskie – ekstrawersji; przestępcy mają wysokie wskaźniki ekstrawersji i psychotyczności – z trudnością przyswajają sobie normy społeczne)

§      Kluczową rolą w rozwoju zaburzeń psychicznych odgrywa działanie systemu biologicznego, mającego silny komponent biologiczny (dziedziczny).

§      Ludzie o wysokim wskaźniku neurotyczności są emocjonalnie rozchwiani i często skarżą się na niepokój i lęk oraz różne dolegliwości typu bóle i zawroty głowy, kłopoty żołądkowe.

§      Introwertycy reagują szybciej na wydarzenia i łatwiej przyswajają sobie zakazy społeczne.

§      Introwertycy – lepiej działają kary; ekstrawertycy – lepiej działają nagrody.

§      Eysenck wniósł ogromny wkład w opracowanie metody leczenia zwanej jako terapia behawioralna, w której posługiwał się zasadami przejętymi z teorii uczenia się.

Pięcioczynnikowy Model Osobowości a zaburzenia osobowości

§      Zaburzenia osobowości opisuje się tutaj w kategoriach skrajnych natężeń pięciu podstawowych czynników.

§      Zastosowania (dwa przykłady):

(1)   Osobowość kompulsywna => ograniczona zdolność do wyrażania ciepła i czułości, perfekcjonizm, nadmierne skupienie na pracy (kosztem przyjemności), brak zdecydowania, wielkie przywiązanie do zasad, procedur, szczegółów, władza/uległość w stosunkach międzyludzkich . Przypomina osobowość analną (rozdział 6.) Jeśli chodzi o PMO – wysoka sumienność, niska ekstrawersja, wysoka neurotyczność i niska ugodowość.

(2)   Osobowość narcystyczna => wielkie poczucie własnej wartości, wyjątkowości, nadmierne przywiązanie do osiągnięć i talentów, fantazje o nieograniczonych sukcesach, władzy, wspaniałości czy urodzie, uczucie wściekłości, zawstydzenia, upokorzenia lub pustki w reakcji na krytykę/porażkę. PMO – niski poziom ugodowości (zawdzięczają to niskim wskaźnikom na dodatkowych skalach skromności, altruizmu, delikatności),  wysoki ekstrawersji, otwartości na doświadczenia

§      Wiggins opracował model kolisty (s. 351 dla zainteresowanych), oparty na osiach dominacji/uległości oraz miłości/nienawiści, co dopełnia się z modelem PMO, gdyż te same cechy osobowości można umieścić na każdym z nich. Na modelu kolistym można ulokować różne zaburzenia osobowości. Np. osobowość narcystyczną można umieścić w części koła obejmującej arogancję i wyrachowanie, definiowanej przez takie właściwości stosunków międzyludzkich, jak arogancja, egotyzm, skłonność do dominacji.

Opis, interpretacja i przeciwdziałanie nieprawidłowościom w funkcjonowaniu osobowości a PMO

§      Zarzuty w stosunku do PMO dotyczą trzech podstawowych punktów: opisu, interpretacji, przeciwdziałania.

§      Model pomija niektóre ważne aspekty funkcjonowania osobowości i jest za mało szczegółowy (nie można nic powiedzieć niepowtarzalnych właściwościach, a także relacjach między poszczególnymi cechami jego osobowości).

§      PMO nie zawiera także żadnych wskazówek dotyczących psychoterapii lub zmiany, kładzie się nacisk na stałość, a nie na zmienność.

§      Jednak zwolennicy PMO twierdzą, że jest on dobrym narzędziem wstępnej klasyfikacji, a odpowiednia interpretacja oraz metody terapii będą dopiero wynikać z tej klasyfikacji.

TEORIA PSYCHOANALITYCZNA

Psychopatologia

§      Szczególne miejsce zajmuje tu lęk oraz mechanizmy obronne, czyli sposoby walki z nim.

§      Ważną rolę odgrywa tez konflikt między pragnieniami, motywacjami sprawczymi, instynktami a lękiem.

§      Według klasycznej teorii psychoanalitycznej dziecko podczas rozwoju doświadcza działania różnych instynktów czy pragnień. W fazie oralnej dziecko pragnie pochłaniać lub gryźć, w fazie analnej wydalać i buntować się, w fazie fallicznej – doznawać podniecenia seksualnego w kontakcie z tym z rodziców, której jest przeciwnej płci.

§      Dziecko doświadcza wielu uczuć i pragnień – jeśli spotka je za nie kara albo w ich następstwie dozna straty lub zagrożenia, to zostaną one powiązane z lękiem (=dziecko nabiera przekonania, że jeżeli wyrazi te uczucia i pragnienia, to następstwem będzie kara lub ból.

§      Pacjenci zazwyczaj nie tylko nie mają świadomości swoich działań, ale też nie wiedzą przed czym się bronić. Osiągnięcie takiego stanu oznacza sukces działań obronnych, bo człowiek nie odczuwa lęku albo zagrożenia płynącego z określonego pragnienia, ale za to traci łączność ze swoim życiem wewnętrznym, a przyszłości może także unikać sytuacji kojarzących mu się z pierwotnym bólem i lękiem,  na skutek czego nie dowie się, że mogą one różnić się od sytuacji pierwotnej.

§      Wg tej teorii depresja polega na utracie poczucia własnej wartości zależnego od zdolności realizowania swoich ideałów oraz trzymania się wyznaczonych standardów. Człowiek uważa, że nie sprostał ideałom czy standardom swojego superego, sam więc siebie obwinia. Obwinianie siebie jest przejawem obniżonej samooceny, a także poczucia niższości i własnej bezwartościowości (złość zwraca on przeciwko sobie, obwiniając się i krytykując).

§      Psychoanalityczna teoria psychopatologii zwraca uwagę na konflikt między pragnieniem a lękiem przed karą lub bólem związanymi w wyrażeniem tego pragnienia.

§      Człowiek z powodu odczuwanego lęku zupełnie się usztywnia. Sztywność staje się wręcz wyznacznikiem zaburzeń osobowości wynikających z działania mechanizmów obronnych (lęk nie pozwala na elastyczność).

Teoria relacji z obiektem

§      W centrum jej zainteresowań leży wpływ ważnych ludzi z życia danej osoby na obraz siebie, innych oraz stosunki z nimi. Mamy tu do czynienia zarówno z jednostkami poznawczymi, w postaci reprezentacji, jak i afektywnymi, czyli silnych emocji powiązanych z tymi obrazami.

§      Więź z innymi jest ważniejsza niż zaspokojenie popędów. Zwraca się też uwagę na Ja człowieka, sposób doznawania samego siebie jako jednostki spójnej i zintegrowanej albo rozbitej i kruchej.

Osobowość narcystyczna: porównanie z teorią cech

§      Według teorii relacji z obiektem wykształcenie zdrowego obrazu siebie i zdrowego narcyzmu wymaga poczucia własnej odrębności i indywidualności, w miarę stabilnego poczucia własnej wartości, dumy ze swoich osiągnięć oraz umiejętności rozumienia potrzeb innych i reagowania na nie, połączonej ze świadomością własnych potrzeb.

§      Dziecko tworzy osobowość narcystyczną jeśli ma do czynienia z rodzicami pozbawionymi daru empatii, niewrażliwymi na jego potrzeby i uczucia, skupionymi na własnych potrzebach, w jednej chwili poświęcającymi dziecku wiele uwagi i czułości, by za chwilkę omiatać je pustym wzrokiem lub lekceważyć (sprzeczne sygnały). Dziecko nie uzyskuje więc wyrazistego wzoru empatii, czuje, że nie może wierzyć innym w kwestii własnej wartości, a w obrazie siebie przechodzi od snów o potędze do poczucia zupełnej znikomości.

Relacje z obiektem, przywiązanie a depresja

§      Obecnie twierdzi się, że ważną przyczyną depresji jest wykształcenie się w dzieciństwie wadliwych reprezentacji mentalnych (wewnętrznych modeli operacyjnych) więzi z najbliższym opiekunem (czyli reprezentacja mentalna powstała na podstawie nieprawidłowego przywiązania we wczesnym dzieciństwie jest odpowiedzialna za skłonności depresyjne w wieku dojrzałym).

§      U dziecka spotykającego się z chłodem i odrzuceniem kształtuje się operacyjny model Ja jako osoby niekochanej i bezwartościowej, a także modele innych ludzi, które utwierdzają go w przekonaniu, że nie jest wart czyjejś miłości.

§      Hipoteza: złe doświadczenia z dzieciństwa wiążą się z modelem więzi niezapewniającym poczucia bezpieczeństwa oraz większą podatnością na depresję => badania potwierdziły założenia modelu.

Zmiana terapeutyczna

§      Psychoanaliza odwołuje się do zasady uczenia się – zaburzenia polegają na utrwaleniu się reakcji z wczesnego dzieciństwa (człowiek nie wie, że może czuć i reagować inaczej, że inaczej mogą wyglądać jego związki z ludźmi, że może zbudować inny obraz Ja, w którym mniej byłoby poczucia winy i wstydu, a więcej – pozytywnej samooceny.

§      Proces przeniesienia – w trakcie terapii pacjent zaczyna mieć w stosunku do psychoanalityka nastawienia, pragnienia i uczucia korespondujące z tymi, jakich w dzieciństwie doświadczał w stosunku do swoich najbliższych (+ każdy z nas doświadcza przeniesienia w życiu codziennym i wtedy człowiek nie jest świadomy tego, co się dzieje i nie jest w stanie dogłębnie przeanalizować swoich reakcji).

§      Przeniesienia stanowi podstawę korekcyjnego przeżycia emocjonalnego – wtedy pacjent zaczyna czuć, że nie trzeba się bać swoich pragnień lub karać się za nie. Zachodzi ono dlatego, że psycholog zachowuje się inaczej niż rodzice czy inni ludzie ważni dla rozwoju emocjonalnego pacjenta.

§      Zmiana oznacza dla pacjenta niepewność i lęk, można cos zyskać, ale także stracić, więc większość pacjentów jednocześnie pragnie jej i się jej opiera. Opór oznacza sytuację, w której pacjent nie przestrzega podstawowej zasady swobodnych skojarzeń i mówienia wszystkiego, co przyjdzie na myśl (obejmuje on wszystkie świadome i nieświadome sposoby obrony przed zmianami).

§      Przykładami oporu mogą być zapominanie o seansie, spóźnianie się, niepodejmowanie sensownych prób albo też kontynuowanie działań, których należałoby zaprzestać.

KONCEPCJE SPOŁECZNO-POZNAWCZE

Teoria konstruktów osobistych Kelly’ego

§      Człowiek jako naukowiec wyposażony w teorię, czyli system konstruktów służących spostrzeganiu i interpretowaniu rzeczywistości. Podstawowym zadaniem tego systemu jest przewidywanie zdarzeń.

§      Ludzie różnią się między sobą rodzajem konstruktów wykorzystywanych do interpretowania rzeczywistości, jak również sposobami organizacji całego systemu.

§      Patologia psychiczne to skutek zaburzenia funkcjonowania systemu konstruktów, a terapia to zespół procedur prowadzących do wypracowania lepszych konstruktów oraz ich bardziej spójnego systemu.

§      Słaby naukowiec (człowiek) trzyma się jednej teorii i wyprowadzanych z niej hipotez, choć badania jej nie potwierdzają; nagina on fakty do teorii oraz pewne elementy teorii do faktów, nawet jeśli inne elementy teorii nie dają się z tym pogodzić.

§      Zaburzenia osobowości polegają także na zniekształcaniu faktów i wpasowywaniu ich w system konstruktów i na chaotycznym posługiwaniu się tym systemem, że traci on wszelki sens.

§      Konstrukty mogą być nadmiernie przepuszczalne (wchłaniają prawie wszystkie treści) lub hermetyczne (nie dopuszczają prawie żadnych nowych informacji). Ludzie mogą też usztywnić działanie systemu konstruktów, tak że niezależnie od okoliczności formułują te same przewidywania albo je rozluźnić do tego stopnia, że różnorodność przewidywań będzie graniczyć z chaosem.

§      Zaburzenia w funkcjonowaniu konstruktów są reakcją na niepokój (uczucie, że wydarzenia pozostają poza systemem konstruktów), lęk (pojawienie się nowego konstruktu) i poczucie zagrożenia (świadomość nachodzącej całościowej zmiany systemu konstruktów) => zaburzenia działania systemu konstruktów są wynikiem poczucia, że jest on niesprawny, nie pozwala zrozumieć i przewidywać wydarzeń i niezbędne jest jego poważna rekonstrukcja. Ale wiąże się to z zagrożeniem, więc człowiek stara się zachować dawny system, choć w okrojonej i zniekształconej formie (zamiast udoskonalać system, ludzie czynią go nadmiernie przepuszczalnym lub hermetycznym, przez co ich przewidywania są sztywne lub luźne).

§      Lęk i obrona (podobnie jak u Freuda), ale źródłem lęku nie są popędy czy pragnienia. Ale niezdolność do przewidywania! Reakcją nie jest  obrona przez rozpoznaniem i wyrażaniem pragnień popędowych, lecz przed zmianą systemu konstruktów.

§      Terapia polega na pomocy człowiekowi by przyjął postawę otwartości, dzięki której nowe koncepcje i hipotezy są mile widziane. Następnie terapeuta musi stworzyć odpowiednią atmosferę do eksperymentowania, w której można wypróbować nowe konstrukty, poddać eksperymentalnej weryfikacji nowe dane oraz oprzeć na podstawach empirycznych nowe konstrukty dotyczące Ja i innych.

§      Terapeuta jest „pustym ekranem”, na który pacjent rzutuje swoje wynikające z przeniesienia reakcje.

Teoria społeczno-poznawcza Bandury

§      Zaburzenia osobowości są wynikiem zaburzeń w procesach uczenia się. Wynikają one albo z bezpośrednich doświadczeń, albo przyjęcia niewłaściwych modeli (rezultatem tego może być szkodliwa samoocena, prowadząca do braku poczucia własnej skuteczności)

§      Brak poczucia skuteczności leży u podłoża wszystkich zaburzeń osobowości.

§      Brak poczucia własnej skuteczności jest powodem lęku, a brak wiary w możliwość uzyskania korzyści prowadzi do depresji.

§      Jak można poradzić sobie z brakiem własnej skuteczności???

1.      Modelowanie => pożądane działania są prezentowane przez różne wzorcowe postaci, które doświadczają ich pozytywnych skutków.

2.      Kierowane uczestnictwo => pacjentowi pomaga się w podejmowaniu modelowych działań.

§      Poprawa własnego wizerunku następuje w wyniku przekonania się o własnych dużych możliwościach (niezbędnym warunkiem zmiany terapeutycznej są więc konkretne działania).

§      Modelowanie może sprzyjać budowaniu lepszej samooceny oraz wyrównaniu braków w zakresie kontaktów międzyludzkich i zdolności poznawczych.

Poznawcza teoria i terapia Becka

§      Zaburzenia psychiczne są wynikiem wypracowania negatywnych schematów Ja i innych automatycznych myśli oraz dysfunkcjonalnych założeń.

§      Jego (Becka) model depresji obejmuje trzy schematy negatywne – poznawcza triada depresyjna (chodzi w nich o spostrzeganie Ja, świata i przyszłości – „Ja” jestem nieudacznikiem, „świat” jest beznadziejny, a „przyszłość” rysuje się czarno).

§      Podstawowymi składnikami Becowskiego modelu zaburzeń psychicznych są automatyczne, błędne przekonania (schematy) i złe przetwarzanie informacji (np. błędne oceny), prowadzące do powstania bolesnych emocji oraz szkodliwych reakcji behawioralnych => przyczyną zaburzeń emocjonalnych i psychicznych są więc myśli.

§     

Zadaniem terapii poznawczej jest rozpoznanie i korekta zniekształconych myśli, dysfunkcjonalnych przekonań oraz złych sposób przetwarzania informacji.

§      Polega ona n uczeniu pacjenta następujących rzeczy:

(1)   Rozpoznawania negatywnych, automatycznych myśli

(2)   Dostrzegania związku między nimi a przykrymi uczuciami i niewłaściwymi zachowaniami

(3)   Analizowania dowodów przemawiających za tymi myślami oraz przeciw nim

(4)   Zastępowania myśli wadliwych myślami bardziej odpowiadającymi rzeczywistości

(5)   Zaleca się zadania behawioralne których celem jest zachęcanie pacjenta do testowania wadliwych myśli oraz wykształcania umiejętności weryfikowania hipotez

§      Wspólna weryfikacja empiryczna – analizowanie wspólnie z pacjentem myśli i schematów pacjenta.

§      Każdy z problemów rozkłada się na stopniowe zadania, by metodą małych kroków pacjent mógł robić postępy i nabierać wiary w siebie.