, WST�P DO NAUK PRAWNYCH JOLANTA JAB�O�SKA-BONCA WST�P DO NAUK PRAWNYCH (wyd. II uzupe�nione i poprawione) Pozna� "Ars boni et aequi", 1996 Recenzent Maciej Zieli�ski Wydawca: ARS BONI ET AEQUI Przedsi�biorstwo Wydawnicze ul. Zakr�t 26/1 60-351 Pozna� tel. (0-61) 868 83 23; tel./fax 867 18 27 e-mail: ars_boni@man.poznan.pl http://www.man.poznan.pl./~ars_boni/ ISBN 83-900964-9-8 Druk i oprawa ABEDIK - Pozna� ul. �uga�ska l, tel./fax 877-40-68 SPIS TRE�CI 1. NAUKI PRAWNE 7 1.1. Uwagi og�lne 7 1.2. Nauki dogmatycznoprawne 13 1.3. Og�lne nauki o prawie: filozofia prawa �jurysprudencja og�lna � teoria prawa 18 1.4. Dyscypliny historycznoprawne i komparatystyka prawnicza 23 1.5. Pomocnicze dyscypliny nauk prawnych 25 2. STANOWIENIE PRAWA. AKTY NORMATYWNE 27 2.1. Podstawowe formy tworzenia prawa 27 2.2. Proces stanowienia prawa � aspekt procedurany 28 2.3. Proces stanowienia prawa � aspekt merytoryczny 33 2.4. Akt normatywny � pojecie 36 2.5. Powi�zania akt�w normatywnych 39 2.6. Typy akt�w normatywnych 41 2.7. Budowa aktu normatywnego 47 2.8. Nowelizacja. Tekst autentyczny. Tekst jednolity 51 2.9. Kodeks. Inkorporacja 53 2.10. Wyszukiwanie informacji o aktach normatywnych 54 3. INNE FORMY PRAWA 57 3.1. Prawo zwyczajowe 57 3.2. �Precedensy" w systemie prawa stanowionego 62 3.3. Opinie doktryny prawniczej 65 4. PRZEPISY I NORMY PRAWNE 66 4.1. Norma post�powania a inne typy wypowiedzi 66 4.2. Norma prawna a przepis prawny 68 4.3. Konwencjonalne koncepcje wyra�ania norm prawnych 74 4.4. Hipoteza normy prawnej 76 4.5. Dyspozycja normy prawnej 77 4.6. Sankcja prawna a przymus prawny 78 4.7. Rodzaje przepis�w prawnych 85 4.8. Niekt�re sposoby wyra�ania przepis�w w tek�cie prawnym 97 5. OBOWI�ZYWANIE PRAWA 100 5.1. Uwagi og�lne 100 5.2. Obowi�zywanie aktu normatywnego w czasie 102 5.3. Terytorialne obowi�zywanie aktu normatywnego 107 5.4. Obowi�zywanie prawa co do os�b 110 5.1. SYSTEM PRAWA 6.1. Uwagi og�lne Prawodawca, praktyka i doktryna prawnicza jako czynniki kszta�tuj�ce tre�� norm systemu prawa Struktura systemu prawa Prawo publiczne a prawo prywatne Prawo materialne a prawo post�powania Zasady systemu prawa Ga��zie prawa Sprzeczno�ci i luki w systemie prawa Prawo mi�dzynarodowe publiczne a prawo wewn�trzne Prawo europejskie a prawo wewn�trzne Polski 6.2. 6.3. 6.4. 6.5. 6.6. 6.7. 6.8. 6.9. 6.10. 6.11. Tre�ciowe i funkcjonalne zwi�zki norm prawnych z innymi normami spo�ecznymi 7. WYK�ADNIA PRAWA 7.1. Uwagi og�lne 7.2. Za�o�enia dotycz�ce prawodawcy 7.3. Typy wyk�adni prawa 7.4. Etap wst�pny wyk�adni � rozwi�zywanie problem�w wali- dacyjnych 7.5. Etap wyk�adni w�a�ciwej � rozwi�zywanie problem�w in terpretacyjnych 7.6. J�zykowe regu�y interpretacyjne 7.7. Systemowe regu�y interpretacyjne 7.8. Funkcjonalne regu�y interpretacyjne 8. STOSOWANIE PRAWA 8.1. Uwagi og�lne 8.2. Proces stosowania prawa � aspekt proceduralny 8.3. Wykonanie decyzji konkretnie-indywidualnej 8.4. Proces stosowania prawa � aspekt merytoryczny 8.5. Znaczenie retoryki prawniczej 9. FAKT PRAWNY. STOSUNEK PRAWNY 9.1. Rodzaje fakt�w prawnych 9.2. Typy stosunk�w prawnych 9.3. Podmioty prawa � strony stosunku prawnego 9.4. Przedmiot stosunku prawnego 9.5. Tre�� stosunku prawnego 10. WYBRANA LITERATURA 113 113 117 119 121 123 124 126 128 132 133 137 147 147 152 155 157 165 169 172 175 179 179 184 187 188 198 200 200 203 206 211 212 216 11. INDEKS RZECZOWY 219 1. NAUKI PRAWNE 9.1. Uwagi og�lne Ka�da dyscyplina naukowa ma okre�lony przedmiot (obiekt, zjawisko) bada�. Og� nauk ze wzgl�du na przedmiot dzieli si� na nauki formalne i realne. Nauki formalne badaj� �wiat form, takich jak twory matematyki i logiki (formalnej). Nauki realne zajmuj� si� badaniem rzeczywisto�ci materialnej. W�r�d nauk realnych wyr�nia si� nauki przyrodnicze, badaj�ce wytwory przyrody, oraz nauki humanistyczne, badaj�ce cz�owieka i jego wytwory. Nauki prawne (zwane tak�e og�lnie �prawoznawstwem") ze wzgl�du na przedmiot bada� zalicza si� do nauk humanistycznych. Prawoznawstwo posiada wsp�lny dla poszczeg�lnych nauk, cho� bardzo r�nie rozumiany i ujmowany (ze wzgl�du na r�ne za�o�enia filozoficzne i metodologiczne) obiekt zainteresowa�. Nauki prawne koncentruj� swoj� uwag� na problemach bezpo�rednio lub po�rednio zwi�zanych z przymusowym porz�dkiem og�lnych norm (regu�, wzor�w post�powania) ustanowionych lub uznanych przez pa�stwo w celu zorganizowania ram strukturalnych swobody dzia�ania podmiot�w spo�ecznych, zapewnienia im mo�liwo�ci uczestnictwa w procesach decyzyjnych w pa�stwie oraz zagwarantowania pewno�ci i bezpiecze�stwa stosunk�w wsp�pracy i konkurencji spo�ecznej. Og� tych norm nazywa� b�dziemy prawem. %. Prawo jest wi�c tutaj rozumiane nieinstrumentalnie, przede wszystkim jako element uk�adu spo�ecznego, pe�ni�cy okre�lone funkcje w stosunku do ca�ego uk�adu i jego cz�ci)ilnstrumental-ne rozumienie prawa, akcentuj�ce inny punkt widzenia, polega najog�lniej na pojmowaniu go jako narz�dzia s�u��cego do realizacji cel�w zewn�trznych w stosunku do prawa. Oba uj�cia nie stanowi� w zasadzie przeciwie�stwa, lecz maj� charakter komplementarny. Krytykowana jest jednak � w obliczu do�wiadcze� pa�stw totalitarnych � nadmierna �instrumentaliza- 8 l. Nauki prawne cja" prawa, polegaj�ca na wykorzystaniu go do cel�w, kt�rym skutecznie s�u�y� nie mo�e. Prawo mo�e by� bowiem tak�e postrzegane przede wszystkim jako narz�dzie realizacji rozlicznych cel�w systemu politycznego, omnipotentny instrument wprowadzania zmian spo�ecznych, za pomoc� kt�rych rz�dz�cy �prowadz�" rz�dzonych do realizacji �projektowanego" modelu spo�ecze�stwa. Nadmierna instrumentalizacja prawa w praktyce niesie jednak nieuchronne niebezpiecze�stwa postawienia w�adzy politycznej ponad prawem. Jest niezgodna z ide� systemu demokratycznego opartego na rz�dach prawa i zasadzie podporz�dkowania w�adzy politycznej oraz organ�w pa�stwa autorytetowi jego instytucji. }kW doktrynie wyra�ana jest tak�e druga nieinstrumentalna koncepcja prawa. Prawo pojmowane jest jako samoistna warto�� moralna lub kulturowa albo jako wyraz (symbol) warto�ci (np. prawo jako wyraz sprawiedliwo�ci, porz�dku, �adu spo�ecznego, pot�pienia czyn�w moralnie nagannych). Ta koncepcja jest wyra�nym przeciwie�stwem koncepcji instrumentalnej. Warunkiem podj�cia bada� w okre�lonej dyscyplinie naukowej jest dokonanie pewnych za�o�e� o naturze rzeczywisto�ci, o kt�rej chcemy wypowiada� twierdzenia. We wsp�czesnej refleksji nad prawem najcz�ciej akcentuje si� trzy g��wne jego aspekty. Aspekt normatywny akcentowany jest w�wczas, gdy ujmuje si� prawo przede wszystkim jako zbi�r regu� post�powania. Dla uj�� prawa w aspekcie normatywnym reprezentatywne s� pozytywistyczne koncepcje prawa. W systemach prawa stanowionego obiektem bada� staj� si� g��wnie teksty prawne, rozpatrywane z punktu widzenia ich powi�za� kompetencyjnych i tre�ciowych, przy czym elementem wi���cym s� zasady ich prawniczej eg-zegezy (interpretacji i wnioskowa�). Akcentuj�c aspekt realny prawa traktuje si� je g��wnie jako fakt psychospo�eczny, zbi�r regu� dzia�aj�cych w spo�ecze�stwie. Bada si� genez� i spo�eczne funkcje prawa, regu�y dzia�ania organ�w tworz�cych oraz stosuj�cych prawo, motywacj� zachowa� zgodnych z prawem i zachowa� dewiacyjnych. Dla uj�� prawa w aspekcie realnym charakterystyczne s� koncepcje pragmatycznego instrumentalizmu czy psychologizmu. Bior�c pod uwag� aspekt aksjologiczny, prawo pojmuje si� jako system regu� wyra�aj�cych lub realizuj�cych okre�lone war- 1.1. Uwagi og�lne 9 to�ci przypisywane prawu na podstawie zewn�trznych standard�w ocen (moralnych, politycznych, itp.), jak i o warto�ci wewn�trzne prawa, to znaczy przypisywane mu na podstawie standard�w formu�owanych przez same normy oraz zak�adanych entymematycznie w procesach tworzenia, stosowania i wyk�adni prawa (np. lex retro non agit � prawo nie dzia�a wstecz). Dla uj�� prawa w aspekcie aksjologicznym charakterystyczne s� koncepcje prawa natury. Wy�ej wymienione � przyk�adowo � koncepcje pojmowania prawa s� przedmiotem szczeg�owego zainteresowania filozofii prawa i historii doktryn polityczno-prawnych. Warto doda�, �e wsp�cze�nie podejmowane s� rozmaite pr�by przezwyci�ania jednostronno�ci uj�� pozytywistycznych, realistycznych i prawonaturalnych. Tak� propozycj� stwarza np. her-meneutyka prawnicza. Jednak generalnie wyr�nia si� trzy podstawowe orientacje (kierunki) bada�, kt�re z du�ym uproszczeniem okre�lam jako orientacj� �analityczn�" (aspekt normatywny), �empiryczn�" (a-spekt realny) i �metafizyczn�" (aspekt aksjologiczny). Opcja na rzecz jednej z tych orientacji oznacza preferencj� pewnej problematyki badawczej i pewnego repertuaru metod. Zbi�r r�nych pyta� dotycz�cych przedmiotu bada�, pyta� stawianych przez wzgl�d na praktyczno-spo�eczne lub te� nau-kowo-poznawcze implikacje zagadnie�, tworzy zesp� problem�w badawczych okre�lonej dyscypliny naukowej. Twierdzenia o przedmiocie bada�, sformu�owane w wyniku dokonanych czynno�ci poznawczych, stanowi� rozwi�zania poszczeg�lnych problem�w i s� odpowiedziami na pytania badawcze. Je�eli s� prawdziwe albo prawdopodobne � wzbogacaj� dorobek naukowy w danej dziedzinie. Podstawowe znaczenie ma wi�c przyjmowana koncepcja prawdy. Klasyczna koncepcja prawdy opiera si� na tezie, �e twierdzenie jest prawdziwe w�wczas, gdy adekwatnie opisuje rzeczywisto��. Jednak w naukach humanistycznych �ywe s� te� inne koncepcje. Na przyk�ad konsensualna koncepcja prawdy w my�l kt�rej twierdzenia s� prawdziwe, je�li wolni uczestnicy dyskursu zgadzaj� si� co do ich tre�ci. Jest charakterystyczne, �e w naukach prawnych uprawianych pod r�nymi nazwami w r�nych regionach kulturowych, mo�na wskaza� na pewne typowe problemy badawcze, powta- 10 l. Nauki prawne rzaj�ce si� pomimo funkcjonowania wielu koncepcji, r�nie ujm...
CiziaMizia20