Ziemia obiecana – powieść Władysława Reymonta, po Chłopach najczęściej tłumaczona na języki obce i filmowana. Ziemia obiecana była drukowana w łódzkim Kurierze Codziennym w latach 1897-1898. Drukiem ukazała się w 1899 r. w Warszawie.
Geneza [edytuj]
Celem Reymonta było przedstawienie różnych warstw społecznych oraz zbiorowości ludzkich, co autor starał się już zrobić wcześniej, pisząc Fermenty. Obydwie powieści wiąże ze sobą także antyurbanizm. Do napisania Ziemi obiecanej skłoniła Reymonta sama Łódź, która w czasach współczesnych autorowi, dynamicznie się rozwijała. Pisarz mógł więc w niej zaobserwować zmiany zachodzące w społeczeństwie. Dzieło miało zapewnić Reymontowi "właściwe miejsce w literaturze", m.in. poprzez rywalizację z Wincentym Kosiakiewiczem (autorem innej powieści o Łodzi - Bawełny). Wpływ na podjęcie decyzji o rozpoczęciu pisania Ziemi obiecanej miały również inspiracje ideowe środowiska endeckiego [potrzebne źródło]. Materiały do powieści Reymont zaczął zbierać w 1896 r., podczas pobytu w Łodzi.
Tytuł [edytuj]
Autor, tytułem powieści, nawiązał do tradycji biblijnej. Ziemia Obiecana, czyli Kanaan, była miejscem obiecanym Żydom przez Boga, do którego wędrowali oni pod wodzą Mojżesza. W przypadku dzieła Reymonta Ziemią Obiecaną jest Łódź, do której przybywało się w nadziei na zbicie fortuny. W rzeczywistości dla wielu mieszkańców cel ten był niemożliwy do zrealizowania. Miasto okazywało się dla nich molochem, w którym trudno było przetrwać. Tytuł Ziemia obiecana jest więc ironiczny. Stał się on publicystycznym określeniem Łodzi, z czasem pozbawionym pejoratywnego odcienia.
Czas i miejsce akcji [edytuj]
Akcja Ziemi obiecanej toczy się w latach osiemdziesiątych XIX wieku w Łodzi. W rozdziale drugim (tom II) Blumenfeld informuje Grosglika o śmierci pisarza Wiktora Hugo. Miała ona miejsce w roku 1885. Łódź w tym okresie dynamicznie się rozwijała. W ciągu kilkudziesięciu lat z małej rolniczej osady (799 mieszkańców w roku 1815) zmieniła się w duże fabryczne miasto (232 tys. mieszkańców w roku 1886). Przybywano do niego w nadziei na znalezienie pracy, zrobienia kariery i zbicia fortuny. Łódź końca XIX wieku to miasto wielokulturowe, zamieszkiwane przez m.in. Polaków, Żydów, Niemców, Rosjan i Czechów. Akcja powieści rozgrywa się m.in. na ulicach Drewnowskiej, Piotrkowskiej i Spacerowej; w pałacach Bucholca, Endelmana, Kesslera, Mendelsohnów, Müllera; w domach Baumów, Grünspanów, Müllerów, Trawińskich, w mieszkaniach Horna, Jaskólskich, Malinowskich, Wilczka, Wysockich, trójki przyjaciół (Bauma, Borowieckiego i Welta); fabrykach Borowieckiego, Bucholca, Kesslera, Mendelsohnów; kantorze Grosglika, kawiarniach hoteli Grand oraz Victoria; teatrze; w lasku Milscha, parku Helenów. Na początku tomu II akcja przenosi się do wsi Kurów, w której znajduje się dworek Borowieckich, oraz do pobliskiego miasteczka. Akcja w rozdziale XX (tom II) rozgrywa się w Berlinie.
Tematyka [edytuj]
Tematem powieści jest mechanizm "robienia pieniędzy" przez jej trzech bohaterów, z których jeden jest Polakiem (Karol Borowiecki), drugi Niemcem (Max Baum), a trzeci Żydem (Moryc Welt). Różnice pochodzenia i obyczajów nie dzielą ich, wręcz przeciwnie - wykorzystują je dla skutecznego działania i wygrywania z konkurencją. Razem zakładają fabrykę, łączy ich wspólny interes, wspólne poczucie, że należą do grupy Lodzermenschów. Ten szczególny konglomerat polsko-niemiecko-żydowski ówczesnej Łodzi jest ogromnie interesujący i uderza barwnością, różnorodnością obyczajową, rozmaitością typów i postaw. Na przykładzie dziejów bohaterów, Reymont pokazał bezkompromisowość gry wolnorynkowej oraz psychologiczne podłoże i wyzysk kapitalistyczny wobec tych jednostek ludzkich, które zachowały skrupuły i odruchy sumienia oraz ich osamotnienie w społeczeństwie tego miasta. Mimo zawartej krytyki społecznej Ziemia obiecana nie jest (lub jest nie tylko) manifestem politycznym. Plastyczny i naturalistyczny obraz Łodzi i jej mieszkańców jest przykładem antyurbanizmu Reymonta, jego umiłowania przyrody oraz przeciwstawiania "naturalnego" środowiska chłopskiego i wiejskiego (jego obyczajów, systemu wartości) "patologicznemu" środowisku miejskiemu.
Bohaterowie [edytuj]
Rzeczywistym bohaterem tego studium jest drapieżne miasto kapitalistyczne, jakim wtedy stawała się Łódź. Autor porównał ją do monstrum, niszczącego zwykłych ludzi, a z drugiej strony wykrzywiającego psychicznie właścicieli wielkich fortun.
Trójka przyjaciół [edytuj]
Karol, Maks i Moryc to trzej młodzi przyjaciele, którzy znają się już z czasów szkolnych. Studiowali razem w Rydze. W Łodzi mieszkają przy ulicy Piotrkowskiej. Ich celem jest zrobienie kariery i zdobycie milionów. Są przykładem koegzystencji w przedwojennej Łodzi rożnych kultur i narodów. W miarę rozwoju fabuły Ziemi obiecanej ich drogi się rozchodzą.
· Karol Borowiecki - Polak, szlachcic, syn Adama Borowieckiego, narzeczony Anki, kochanek Lucy Zuker, przyjaciel Maksa Bauma, Moryca Welta, Kazimierza Trawińskiego, Kurowskiego. Jego postać spaja liczne wątki powieści. Karol jest wziętym w Łodzi specjalistą. Pracuje jako chemik i dyrektor drukarni w fabryce Hermana Bucholca. Fabrykant szanuje go, co zdarza mu się bardzo rzadko w stosunku do pracowników. Karol otrzymuje obowiązki Knolla, który udaje się w służbową podróż, przez co staje się najbliższym doradcą Bucholca. Mimo licznych propozycji objęcia lepiej płatnych stanowisk, w tym od fabrykanta Müllera, nie przyjmuje ich. Celem Polaka jest wybudowanie własnej fabryki. Do realizacji tego marzenia wykorzystuje posag narzeczonej, oszczędności, pożyczki oraz zyski ze sprzedaży bawełny w spółce z Maksem i Morycem. Karol nie potrafi odwzajemnić uczucia, jakim darzy go Anka. Kosztem ich związku, potajemnie spotyka się z Lucy Zukerową. Duży posag Mady Müller i majątek jej ojca sprawiają, że Karol częściej się spotyka z dziewczyną. Borowiecki gardzi biedniejszymi, jednak często pod presją otoczenia pomaga im: Michalkowej, małżeństwu Sochów, Kazimierzowi Trawińskiemu. Jest osobą towarzyską. Negatywnie odnosi się do tradycji szlacheckiej, życia na wsi i filantropii, co jest źródłem kłótni między nim a Anką. Budowa fabryki, a później jej prowadzenie, bardzo go pochłania. W planach ma "uszlachetnienie" łódzkiej produkcji. Powoduje to konflikt ze wspólnikiem Morycem Weltem, który jest zwolennikiem wytwarzania tandety. Gdy Zuker dowiaduje się o romansie Borowieckiego z Lucy, Karol zaprzecza temu przysięgając na obraz Matki Bożej. Żydówka zachodzi z nim w ciążę. Wyjeżdża do niej do Berlina. Tam dowiaduje się o pożarze. Karol zostawia kochankę i przyjeżdża czym prędzej pociągami do Łodzi. Po pożarze, który strawił niemal całą fabrykę Borowieckiego, bohater postanawia ożenić się z Madą. Zwraca słowo Ance, co bardzo ją boli. Ostatecznie Karol zostaje milionerem, ale żyje w sztucznym związku i ma poczucie bezsensu życia. W zakończeniu utworu stwierdza, że przegrał własne szczęście.
· Maks Baum - Niemiec, syn fabrykanta. Bliski przyjaciel Karola Borowieckiego i Moryca Welta, z którymi prowadzi interesy. Wcześniej mieszkali razem w Rydze. Maks jest osobą uczciwą, pracowitą i szanowaną przez innych. W przeciwieństwie do Karola, spędzanie czasu w Kurowie sprawia mu przyjemność. Lubi tamtejsze towarzystwo, a w szczególności Ankę. Śmierć matki jest dla niego dużym ciężarem. Krytykuje sposób prowadzenia przedsiębiorstwa przez ojca, dlatego wchodzi w spółkę z Karolem Borowieckim. Osobiście angażuje się w budowę zakładów, gdzie odpowiada głównie za przygotowanie maszyn do pracy. Po pożarze fabryki wycofuje swój kapitał, co jednak spotyka się ze zrozumieniem ze strony Karola. W zakończeniu powieści dowiadujemy się, że spółka jaką założył Maks wraz ze Stachem Wilczkiem dobrze prosperuje.
· Moryc Welt - Żyd, przyjaciel Karola Borowieckiego i Maksa Bauma, z którymi prowadzi wspólne interesy. Jest sprytny i zachłanny, skłonny do oszustwa. Podkochuje się w Meli Grünspan. W imieniu przyjaciół udaje się do Hamburga , gdzie wykupuje bawełnę. Zapewnia im to pokaźny zysk. Moryc wchodzi w spółkę z Karolem Borowieckim, aby pomóc mu wybudować fabrykę. Jest przeciwny produkcji towaru dobrej jakości planowanej przez Polaka. Zamiast tego wolałby, aby zakłady opuszczała tandeta, gdyż to gwarantuje szybszy zysk. W międzyczasie wykorzystuje zaufanie Grosglika i wyłudza od niego sporą pożyczkę. Mimo tego łączy siły z owym bankierem w celu przejęcia zakładów Karola. Borowiecki podejrzewa Moryca o podpalenie jego fabryki. Mela zgadza się wyjść za Welta po tym, jak odrzuciła listownie możliwość małżeństwa z Mieczysławem Wysockim. Moryc jest szczególnie zadowolony z wysokiego posagu dziewczyny. W zakończeniu utworu czytelnicy dowiadują się, że Żyd zarządza jedną z lepiej prosperujących fabryk w Łodzi.
Fabrykanci i ich rodziny [edytuj]
· Albert Grosman - Żyd, prowadzi fabrykę razem z teściem Grünspanem. Uchodzi za człowieka prawego i uczciwego. Ulega jednak naciskom ze strony rodziny i podpala własną, wysoko zaasekurowaną fabrykę. To typowe zachowanie fabrykantów Ziemi obiecanej, które miało na celu wyłudzenie odszkodowań.
· Baum - Niemiec, ojciec Maksa, właściciel starej i nierentownej fabryki. W Łodzi prowadzi interes od pięćdziesięciu lat. Jest osobą uczciwą, która nie potrafi przystosować się do zmieniającej się rzeczywistości. Konkurenci uważają go za dziwaka. Mimo własnych kłopotów finansowych, pożycza pieniądze innym, także Kazimierzowi Trawińskiemu. Razem z rodziną opiekuje się Józiem Jaskólskim.
· Baumowa - Niemka, matka Maksa. Jej śmierć wstrząsa mężem i synem.
· Bernard Endelman - Żyd, brat fabrykanta Endelmana. Młody chłopak, uczestnik spotkań towarzyskich u Róży Mendelsohn. Przechodzi na protestantyzm.
· Berta - Niemka, siostra Maksa, żona Franca.
· Bucholcowa - Niemka, żona Hermana Bucholca.
· Endelman - Żyd, fabrykant, brat Bernarda.
· Endelmanowa - Żydówka, żona Endelmana. Miłośniczka sztuki. Posiada własną galerię, kolekcjonuje obrazy. Organizuje wystawne przyjęcia dla łódzkiej elity. Angażuje się w działalność filantropijną. Razem z Niną Trawińską zbiera pieniądze na zorganizowanie dzieciom robotników kolonii.
· Fela - młoda panna, przyjaciółka Róży Mendelsohn i uczestniczka spotkań towarzyskich przez nią organizowanych.
· Franc - mąż Berty. Maks zarzuca mu prowadzenie życia na koszt rodziny Baumów.
· Grünspan - Żyd, ojciec Meli, prowadzi firmę "Grünspan et Landsberg" razem z zięciem Albertem Grosmanem. Znajduje Meli kandydata na męża - Leopolda Landau - którego córka nie akceptuje. Fabrykant nie zgadza się na związek Meli z Mieczysławem Wysockim. Ostatecznie wydaje ją za Moryca Welta, dobijając targu odnośnie wysokości posagu. Małżeństwo córki traktuje jak dobry interes. Grünspan stara się kupić ziemię pod kolejne zakłady od Stacha Wilczka, co ostatecznie czyni, płacąc mu 40 tys. rubli. Dom fabrykanta znajduje się przy ulicy Drewnowskiej.
· Herman Bucholc - Niemiec, właściciel największej fortuny w Łodzi, "król bawełny". Fabrykant bezwzględnie traktujący pracowników, a w szczególności służącego Augusta. Używa wobec nich pogardliwego określenia "Kundel". Szanuje Karola - dyrektora drukarni w swoich zakładach. Reumatyzm leczy z pomocą doktora Hamersteina, zażywając m.in. arszenik. Dla zabicia czasu przechadza się po oddziałach fabryki. Podczas jednego z takich spacerów słabnie i umiera w samotności, wydając przeraźliwy krzyk. Jego śmierć wywołuje poruszenie w Łodzi. Na pogrzebie Hermana zbiera się całe miasto. W marszu ulicą Piotrkowską uczestniczą przedstawiciele wszystkich fabryk i profesji.
· Knaabe - panna o wątpliwej urodzie, ale z dużym posagiem. O jej względy rywalizują Murray i Stach Wilczek.
· Leopold Landau - syn właściciela firmy "Wolfisz et Landau" z Sosnowca. Kandydat Grünspana na męża Meli. Przyszła żona jest Leopoldowi obojętna, dla niego najważniejszy jest posag. Dziewczyna go nie akceptuje.
· Lucy - Żydówka, żona Zukera. Kochanka Karola Borowieckiego, którego obdarza szczerym uczuciem. Romansują ze sobą w ukryciu, spotykając się w parkach, telefonując i wysyłając telegramy. Lucy zachodzi z Borowieckim w ciążę. Karol nie docenia jej miłości i ostatecznie żeni się z Madą Müller.
· Mada Müller - Niemka, córka Müllera. Podkochuje się w Karolu Borowieckim. Lubi czytać. Jej znajomość z Karolem rozpoczyna się od wspólnych dyskusji na temat książek. To dziewczyna naiwna, ale szczera i uprzejma. Dochodowe przedsiębiorstwo ojca Mady oraz jej wysoki posag skłaniają Karola do podjęcia decyzji o poślubieniu jej.
· Melania (Mela) Grünspan - Żydówka, córka fabrykanta Grünspana. Wykształcenie zdobyła w Warszawie, gdzie często przebywała w towarzystwie Polaków. Denerwuje ją obłuda, jaka rządzi jej sferą. Bliska przyjaciółka Róży Mendelsohn, z którą często spędza czas. Razem wyjeżdżają na podróż do Włoch. Ojciec chce ją wydać za Leopolda Landau, jednak Mela odrzuca kandydata. Choć początkowo nie zauważa uczucia, jakim darzy ją doktor Wysocki, ich miłość dojrzewa i Mieczysław oświadcza się dziewczynie. Mela odrzuca jednak listownie możliwość małżeństwa. To bolesna decyzja dla obojga młodych. Ostatecznie Mela wychodzi za Moryca Welta i traci swoją wyjątkowość w oczach znajomych.
· Müller - Niemiec, ojciec Mady. Sympatyczny, bogaty fabrykant, który mimo ogromnego majątku pozostaje prostym człowiekiem. Z rodziną mieszka w starym domu, choć tuż obok kazał wybudować jeden z piękniejszych i większych pałaców w Łodzi. Postanowił przekazać go córce i przyszłemu zięciowi. Niemiec przepada za Karolem Borowieckim. Docenia jego talent i oferuje mu pracę swojej fabryce, udziela mu również pożyczki. Müller ostatecznie wydaje córkę Madę za Karola i przekazuje mu swoje zakłady.
· Müllerowa - Niemka, żona fabrykanta Müllera.
· Oskar baron Meyer - bogaty fabrykant. Karierę zaczynał jako tkacz w fabryce Hermana Bucholca. Dorobił się ogromnego majątku, który pozwolił mu na zakup tytułu szlacheckiego. Przyjaciel Roberta Kesslera i uczestnik imprez towarzyskich przez niego organizowanych.
· Regina Grosman - Żydówka, żona fabrykanta Alberta Grosmana. Namawia męża do ogłoszenia bankructwa (plajty), ponieważ boi się utraty majątku oraz dotychczasowej pozycji społecznej.
· Robert Kessler - Niemiec, młody i bogaty współwłaściciel fabryki. Przyjaciel Moryca Welta. Organizuje spotkania towarzyskie, do uczestnictwa w których zmusza młode robotnice ze swojej fabryki. Wykorzystuje w ten sposób Zośkę Malinowską. Ginie zmiażdżony przez maszynę w trakcie bójki z ojcem dziewczyny.
· Róża Mendelsohn - Żydówka, córka Szaji Mendelsohn, młoda dziewczyna. Bliska przyjaciółka Meli Grünspan, z którą wyjeżdża w podróż do Włoch. Organizatorka imprez towarzyskich w pałacu ojca. Miłośniczka teatru i literatury.
· Stanisław Mendelsohn - Żyd, syn Szaji Mendelsohn, dyrektor fabryki ojca.
· Szaja Mendelsohn - Żyd, drugi, po Hermanie Bucholcu, najbogatszy fabrykant Łodzi. Karierę rozpoczynał jako subiekt na Starym Mieście. W przeciwieństwie do rywala dorobił się na produkcji tandety i jest mniej szanowany przez łodzian. Zatrudnia Mieczysława Wysockiego w swojej fabryce jako lekarza. Zarzuca jednak doktorowi wydawanie zbyt dużej ilości pieniędzy na leczenie robotników. Po śmierci Bucholca Żyd stał się bardziej religijny. Za zaoszczędzone na wyzysku robotników pieniądze budował im szpitale i przytułki.
· Toni - młoda dziewczyna, uczestniczka imprez towarzyskich organizowanych przez Różę Mendelsohn.
· ...
glaukoopis