Historia Żydów na ziemiach polskich liczy ponad tysiąc lat. Były w niej długie okresy religijnej tolerancji i pomyślnej koniunktury dla krajowej wspólnoty żydowskiej, ale również niemal całkowita eksterminacja (holokaust) przez nazistowskie Niemcy podczas okupacji Polski. Od czasów powstania Królestwa Polskiego w XI wieku, poprzez utworzoną w 1569 Rzeczpospolitą Obojga Narodów, Polska była jednym z najbardziej tolerancyjnych państw w Europie, stała się więc domem dla jednej z największych i najdynamiczniej się rozwijających społeczności żydowskich. Nieprzypadkowo też współcześni nazywali ówczesną Polskę rajem dla Żydów (łac. paradisus Iudeorum), a szesnastowieczny rabin krakowski Mojżesz ben Israel Isserles podkreślał, że jeśliby Bóg nie dał Żydom Polski jako schronienia, los Izraela byłby rzeczywiście nie do zniesienia[1]. Jednakże, kiedy unia polsko-litewska zaczęła słabnąć (z powodu zewnętrznych ataków zbrojnych i konfliktu na linii protestancka reformacja - katolicka kontrreformacja i linii prawosławie - unia brzeska), działo się to samo z tradycyjną polską tolerancją, począwszy od XVII wieku. W konsekwencji pogorszyła się sytuacja polskiego żydostwa, w krótkim czasie zrównując się z położeniem Żydów w innych krajach Europy.
Po trzecim rozbiorze Polski w 1795, gdy Polska przestała być niepodległym państwem, Żydzi ją zamieszkujący trafili pod władzę prawa zaborców - ich sytuacja była szczególnie ciężka w Imperium Rosyjskim, w którym wzmagał się antysemityzm a ludności żydowskiej wyznaczono specjalną strefę osiedlenia. Nieco później wielu polskich Żydów wspierało komunizm, co sprawiło że społeczność żydowską uznawano za popierającą rewolucję bolszewicką. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, zamieszkiwało ją ponad 3 miliony Żydów, co stanowiło jedną z największych populacji na świecie. Poważny problem stanowił umacniający się antysemityzm.
Po wkroczeniu do Polski wojsk hitlerowskich Niemiec, w czasie holokaustu, ponad 90% polskich Żydów zostało zamordowanych. W tym czasie (z tragicznymi wyjątkami, takimi jak m. in. pogrom w Jedwabnem), Polacy, w przeciwieństwie do wielu innych narodów okupowanych przez nazistów, nie współpracowali z nimi przy eksterminacji, a wielu uratowało swoich żydowskich sąsiadów przed pewną śmiercią; spośród ponad 20 tys. uhonorowanych medalem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata (stan na 1 stycznia 2006) ponad 1/4 stanowią Polacy. Wielu Żydów zginęło jako oficerowie i żołnierze Wojska Polskiego w kampanii 1939 roku oraz w innych bitwach np. pod Monte Cassino. Zostali pochowali na wspólnych cmentarzach z polskimi katolikami i muzułmanami.
Po wojnie, wielu ze 180-240 tys. ocalonych zdecydowało się na emigrację z komunistycznej Polski do nowo powstałego Państwa Izrael, USA lub Południowej Afryki. Większość tych, którzy pozostali, zdecydowała się na emigrację w późnych latach 60., w wyniku inspirowanej przez ZSRR antysyjonistycznej (w rzeczywistości antysemickiej) nagonki (marzec 1968). Po upadku komunizmu w Polsce w 1989, sytuacja Żydów uległa normalizacji, a ci, którzy byli polskimi obywatelami przed drugą wojną światową, mają możliwość odzyskania obywatelstwa. Poziom antysemityzmu w dzisiejszej Polsce jest porównywalny do tego występującego w innych krajach europejskich, takich jak Włochy, Hiszpania czy Niemcy. Polska społeczność żydowska oceniana jest obecnie na liczącą od 8 do 12 tys. członków, choć liczba osób mających żydowskie korzenie, ale nie związanych z judaizmem czy kulturą żydowską, może być kilkakrotnie większa.
Pierwszymi, historycznie poświadczonymi Żydami na ziemiach polskich byli handlarze niewolników słowiańskich z X wieku, którzy dostarczali ich do Europy Zachodniej, a także krajów arabskich. Szlak ich wędrówek przebiegał na wschodzie przez Kijów i Bucharę, na zachodzie przechodząc przez Śląsk. Jeden z nich, Ibrahim ibn Jakub, kupiec sefardyjski z kalifatu Kordowy, w 966 pozostawił pierwszy historyczny opis państwa Polan Mieszka I. Pierwsza wzmianka o Żydach w polskiej kronice pochodzi z XI wieku. Prawdopodobnie Żydzi zamieszkiwali w tym czasie Gniezno, ówczesną stolicę piastowskiego państwa polskiego. Pierwsza stała żydowska wspólnota, obecna w Przemyślu, została wspomniana w 1085 przez żydowskiego nauczyciela Jehudę ha-Kohena.
Pierwsza masowa migracja Żydów do Polski z Zachodniej Europy miała miejsce w czasie Pierwszej Krucjaty w 1098. Zachęceni tolerancyjnymi rządami Bolesława Krzywoustego, osiedlali się na terenie całego ówczesnego państwa polskiego. Najprawdopodobniej dołączyli do nich także Chazarowie, koczowniczy lud pochodzenia tureckiego, który przeszedł na judaizm. Polski książę dbał o wspólnotę żydowską, ponieważ rozumiał jej korzystny wpływ na rozwój gospodarki państwa. Dysponujący kapitałem Żydzi szybko wzbudzili zaufanie władców Polski, którzy niejednokrotnie się u nich zapożyczali, czyniąc ich swoimi faktorami. Na przełomie XII i XIII wieku książęta polscy oddawali im już w dzierżawę cła i mennice. Świadczy o tym m.in. seria brakteatów, wybitych w 1181 przez księcia wielkopolskiego Mieszka III Starego z napisami w języku hebrajskim, co było wynikiem wydzierżawienia Żydom mennicy książęcej.
W XII wieku po serii pogromów związanych z wyprawami krzyżowymi napłynęła na ziemie polskie fala żydowskich uchodźców z Niemiec i Francji. Wówczas też pojawiło się zwarte osadnictwo żydowskie w miastach, lokowanych na prawie niemieckim. Powstały pierwsze kahały, wznoszone były synagogi i kirkuty, o czym świadczy najstarsza zachowana macewa z 1203, na cmentarzu żydowskim we Wrocławiu.
W 1264 książę kaliski Bolesław Pobożny wydał dla Żydów mieszkających w jego księstwie statut kaliski, będący bezprecedensowym na tle ówczesnej Europy zagwarantowaniem praw Żydom, których władca wyjął spod jurysdykcji miejskiej i bezpośrednio poddał sądom książęcym. Statut potwierdzał też wolność handlu i finansów. W 1334 król Polski Kazimierz III Wielki rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Królestwo Polskie. Kazimierz był szczególnie przyjazny Żydom i jego rządy uważane są za okres ich wielkiej pomyślności. Sprawiło to, że Kazimierz uzyskał przydomek Króla chłopów i Żydów. W połowie XIV wieku, do Polski napłynęła kolejna fala uchodźców z zachodu, spowodowana pogromami tamtejszych gmin żydowskich, wywołanymi rozprzestrzenianiem się epidemii dżumy, o wywołanie której oskarżano Żydów. Takie pogromy miała miejsce również w Polsce, m. in. w Kaliszu, Krakowie i Głogowie, w czasie których zabito ok. 10 tysięcy Żydów. Wzrastała liczba gmin żydowskich. Żydzi zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem, rywalizując z mieszczanami. W 1368 Kazimierz Wielki mianował pierwszym żupnikiem żupy krakowskiej swojego żydowskiego bankiera Lewkę.
W 1388 król Władysław Jagiełło rozszerzył postanowienia statutu kaliskiego na całe Wielkie Księstwo Litewskie. W tym czasie pojawiły się w Polsce pierwsze prześladowania Żydów wywołane m. in. oskarżeniami profanacji hostii i posługiwanie się krwią chrześcijańską w celach religijnych. Pomimo tego, że kwestie takie były na porządku dziennym na zachodzie Europy, władcy polscy nie przeciwdziałali takim prześladowaniom, często inspirowanym przez duchowieństwo. W 1399 np. posądzono Żydów poznańskich o profanację hostii.
W 1454 nastąpiło przyznanie przywileju cerekwicko-nieszawskiego przez króla Kazimierza Jagiellończyka - pod naciskiem szlachty, władca zmuszony był cofnąć część praw przyznanych Żydom. Kolejni królowie prowadzili podobną politykę względem Żydów.
W 1495 wielki książę litewski Aleksander Jagiellończyk wypędził Żydów z Litwy. Powrócili oni jednak tam w 1501.
Na początku XVI wieku do Rzeczypospolitej ściągali Żydzi, wygnani z Hiszpanii, Portugalii, Niemiec, Austrii i Czech. Na ziemiach polskich żyło wówczas ponad 50% światowego żydostwa. Gwałtowny rozwój kultury i sztuki żydowskiej na ziemiach polskich sprawił, że Polska stała się wtedy centrum świata żydowskiego.
Najbardziej pomyślny okres w dziejach Żydów polskich to jednak panowanie króla Zygmunta I Starego, który starał się ich ochraniać, a często i wyróżniać zasłużonych wyznawców judaizmu. Np. w 1525 pierwszy Żyd został uszlachcony przez króla[potrzebne źródło], a w 1534 król Zygmunt zniósł prawo, nakazujące Żydom noszenie wyróżniającego ich ubioru. W 1547 w Lublinie została otwarta pierwsza żydowska drukarnia. W czasie wojny litewsko-rosyjskiej 1558-1570, po zdobyciu Połocka przez wojska moskiewskie w 1563 car Iwan Groźny rozkazał utopić w Dźwinie wszystkich żydowskich mieszkańców tego miasta.
Zygmunt II August kontynuował tolerancyjną politykę swojego ojca, m.in. nadając Żydom autonomię w dziedzinie administracji komunalnej. W 1567 miało miejsce ufundowanie pierwszej jesziwy. Tolerancyjna polityka władców Polski przyczyniła się do tego, że Polskę określano jako: "niebo dla szlachty, czyściec dla mieszczan, piekło dla chłopów i raj dla Żydów". W 1568 władca ten wystawił serię przywilejów de non tolerandis Christianis dla miast żydowskich, zakazujących ...
IsabelaPapillon