Wyprawa Aleksandra Wielkiego dla Iranu
Dla Iranu okres panowania aleksandra wielkiego i jego następców [o. hellenist] jest tylko kilkusetletnią przerwą między panowaniem poszczególnych irańskich dynastii, przy czym trzeba pamiętać, że jeśli mówimy o Iranie i archeologii starożytnego Iranu to powinniśmy zaczynać przegląd gł. problemów owej archeologii od epoki żelaza [ok. 1500 BC]. Właśnie wtedy na terenach zachodniego Iranu pojawiają się plemiona irańskojęzyczne, przybyłe ze wschodniego iranu [tj. kraje Azji Środkowej, jak Afganistan, Uzekistan, północna część Afganistanu ale też północno wschodni Iran]. Od 1500 mamy do czynienia na terenie zachodniego iranu z plemionami irańskojęzycznymi, mówią o nich głównie źródła asyryjskie. Co działo się wcześniej na terenie iranu, jeżeli chodzi o archeologię, jesteśmy w niezłej sytuacji, na gruncie historii zaś mamy poważne problemy, ze względu na niewielką ilość źródeł pisanych . Epoka neolityczna na terenie Iranu zaczyna się od 9 tys. p.n.e. do 5 tys. Następnie mamy okres przejściowy pomiędzy neolitem a epoką brązu 5500-3500, epoka brązu trwa do 1500-1400. W innych rejonach Bliskiego Wschodu epoka żelaza zaczyna się 1200 Iran jest jednak specyficzny, na pozostałych terenach epokę żelaza łączy się z przybyciem Ludów Morza, które na terenie Iranu po prostu nie istniały. W Iranie mamy do czynienia z inną migracją, z przybyciem ludów irańskojęzycznych. Epoka żelaza dzieli się na 3 główne fazy.
Achemenidzi panują od ok. 550 BC [przejęcie królestwa medyjskiego przez Cyrusa zw. wielkim. aż do czasów Aleksandra Wielkiego czyli do 333 roku. Następnie mamy epokę hellenistyczną a od ok. 250BC do 241 BC mamy czas panowania dynastii partyjskiej. Ostatnia dynastia to dynastia Sasanidów która panowała aż do podboju arabskiego [622]
Okres neolitu jest jednolity na całym Bliskim Wschodzie, charakteryzuje go stopniowe przejście z gospodarki zbieracko-myśliwskiej na gospodarkę rolniczą, przejście z koczowniczego trybu życia na tryb życia osiadły, powstały pierwsze wioski, udomawia się kolejne gatunki zwierząt, pod koniec tego okresu odbywa się tzw. rewolucja neolityczna. To w ogóle nie jest rewolucja a powolny proces, przechodzenie na nowy typ gospodarki i nowy typ osadnictwa. Ok. 3500-3100 obserwujemy podobnie jak na terenie mezopotamii próby zastosowania czy wynalezienia pisma, wchodzimy w epokę prehistoryczną, gdyż próby z pismem są jeszcze bardzo nieśmiałe.
Na Bliskim Wschodzie odkopano przedmioty będące rodzajem starożytnych liczydeł. [7 –2 tys. BC występują na stanowiskach archeologicznych] Bardzo często są one zamykane w glinianych rurkach zw. często bullami. Wydaje się, ze wynalezienie tych przedmiotów było związane właśnie z koniecznością liczenia, przede wszystkim zapewne produktów rolniczych na wymianę. Początkowo istniały tylko owe liczydła, potem te liczydła zamykano w rurkach z gliny. Taką rurkę dawano słudze wysyłanemu ze stadem do kontrahenta, celem uniemożliwienia oszustw. Następnym krokiem było odciskanie na powierzchni bulli tego, co znajdowało się w środku. Kolejnym etapem było napisanie tego co jest w środku [sui generis koperta] owej bulli. A to mógł zrobić ten tylko, co wiedział, co oznaczają te znaki.
Pierwszym systemem pisma jest więc pismo numeryczne, zapis ilości jakichś przedmiotów bądź też zwierząt i piktogramy które obrazują zwierzęta, zboże lub jakieś przedmioty.
Kolejny etap. to to że w sposób umowny
Właśnie na terenie Iranu mamy dowody na to, jak stopniowo powstaje pismo, i ono ok. 3400 jest obecne zarówno na terenie południowo zachodniego Iranu jak i na terenie mezopotamii. Przez jakiś czas obserwujemy te same zjawiska, które mają miejsce zarówno na terenie mezopotamii jak i na terenie iranu. Kolonizacja urulska. Mieszkańcy południowej mezopotamii w pewnym okresie wyruszają poza swoje państwo aby ułatwić sobie kontakty handlowe z obszarami sąsiednimi. W tym celu osiedlają się w miejscowościach, które leżą na szlakach handlowych i ciąg wymiany staje się łatwiejszy. To samo robią mieszkańcy południowo-zachodniego iranu w prowincji która w starożytności nazywała się Suzjaną. Mieszkańcy Suzjany również wyprawiają się do sąsiednich terytoriów. Zakłądają coś w rodzaju emporiów handlowych. Ich kultura jest bardzo podobna do tego co znajdujemy na terenie Mezopotamii. W ten sposób te same zjawiska wymuszają podobne zjawiska kulturowe. Tam gdzie pojawiają się owe kolonie handlowe, pojawiają się tabliczki, najpierw numeryczne a później z pismem klinowym a także podobne naczynia. W okresie przejściowym 3500-3100 znajdujemy nieraz po kilkadziesiąt charakterystycznych miseczek na jednym stanowisku. Zazwyczaj są one jednych wymiarów, co wskazuje na produkcję masową Po raz pierwszy w okresie kultury Uruk obserwujemy produkcję naczyń ceramicznych przy użyciu koła garncarskiego, ich jednakowe wymiary pozwalają sugerować, ze mogły być to miary, ale czego to już nie wiemy. Te naczynia pochodzą z Suzjany oraz z terenów Persydy, są pozostałością kultury którą zwiemy protograniastą, kultura, która rozwijała się po kulturze Uruk na terenie płn-zach Iranu, stosowała system mieszany – pismo numeryczne i ideogramy, po raz pierwszy zastosowano także pieczęci cylindryczne. dla archeologa istnienie pieczęci oznacza, że istniał jakiś rodzaj administracji, trzeba było coś kontrolować, żeby coś pieczętować – mogła to być tabliczka z pismem, które zabezpieczono w ten sposób przed zmianami, można było pieczętować naczynia zasobowe, w tkórych przewożono np. zboże, pieczętować można było też drzwi, jak nasza policja J. Mamy też pierwsze przykłady sztuki protoelamickiej, zanim pojawią sie napisy elamickie i powstanie silne państwo Elamu. Będzie ono konkurowało z Sumerami. Wraz z okresem protoelamickim pojawia się na terenie pd-zach Iranu sztuka. Dla wczesnej sztuki elamickiej charakterystyczne jest zamiłowanie dla przedstawień zwierzęcych. Często znajdujemy pieczęcie lub ich odciski z wizerunkiem np. klęczącego byka, zwierząt w pozach ludzkich. Te zwierzęta wykonują jakieś prace polowe, budowlane, bądź też powiązane jak jeńcy.
Podczas istnienia państwa elamickiego wyróżniamy trzy fazy. Okres staroelamicki 2400-2100 [jaka dynastia] , informują o nich inskrypcje znalezione na terenie mezopotamii. Po tej dynastii konkurującej z ośrodkami mezopotamskimi [stąd informacje] mamy tzw. dynastię z Szynaszki [?]. W porównaniu z państwami mezopotamskimi, gdzie każdy ośrodek rządził się sam, państwo elamickie było połączone na zasadzie konfederacji. Mamy kilka rejonów [Szymaszki, Suza, Anszam] które ze sobą rywalizują i wówczas wychodzi na czoło dynastia z Anszam lub szymaszki. Kolejna dynastia to dynastia Sukalma, co po sumeryjsku znaczy tyle co zarządca. Taki tytuł królewski przyjęli władcy tej dynastii. Niewiele pozostało po okresie panowania pierwszej dynastii, przynajmniej niewiele udaje się nam datować, ale mamy np. terakotowe figurki. Pierwsze figurki elamickie są wyrabiane ręcznie, później będą one produkowane w formach [produkcja masowa, w zasadzie identyczne, wykonywane z tej same formy] Figurki wyrabiane ręcznie cechuje duża różnorodność. Wczesne figurki koncentrują się na przedstawieniu kobiety, chodzi o przedstawienie boginii matki, boginii płodności, której przychylność starali sobie zapewnić Elamici.
Okres staroelamicki to jest okres, kiedy rozwija się pismo elamickie. Pismo to jest podobne do pisma klinowego, ale zapisuje inny język niż ten którym mówi się w Mezopotamii, nie sumeryjski a właśnie elamicki. Mamy niewiele przykładów tego pisma, głównie przedmioty, które noszą na sobie inskrypcje, stąd też do dnia dzisiejszego to pismo nie zostało odczytane. Dziś wiemy,że było ok. 150 znaków.
W tym okresie na terenie państwa elamickiego rusza produkcja naczyń. Wydaje się że południowa część państwa elamickiego [pd. Iran] znajdowane są tam naczynia kamienne, produkowane głównie po to by móc prowadzić wymianę handlową z innymi miastami i państwami. Tego typu naczynia kamienne znajdujemy m.in. na terenie Mezopotamii, gł. na terenie świątyń mezopotamskich, z czego wynika, że te naczynia były cenione, ale tego typu naczynia znajdujemy na terenie ob. północnej Syrii. Co znaczy, że wymiana handlowa w III tys. musiała być dalekosiężna, obejmując dość odległe od siebie tereny. Dekoracja tych naczyń, wykonanych gł. z diorytu, albo jest dekoracją zwierzęco-roślinną albo czasem występuje dekoracja architektoniczna [przedstawienia na powierzchni naczynia imitują budowle architektoniczne]. Poza naczyniami wykonywano wówczas również różnego rodzaju ozdoby o nieznanej nam funkcji. Z czasów panowania ostatniej dynastii staroelamickiej mamy nieiwelki, ale jedyny zachowany posąg bóstwa na terenie BW. Przedstawień reliefowych mamy dużo. Jest to boginii sumeryjska, czczona również w jednej ze stolic państw elamickich [na terenie Suzy]. Ikonografia tego posągu jest czysto mezopotamska, ma na sobie ubranie ze skóry owczej,
eff88