67. Kresy wschodnie-w polskim życiu kulturalnym, naukowym, politycznym, społecznym
Kresy to nazwa geograficzno-przestrzenna, oznaczająca wschodnie tereny dawnej Rzeczypospolitej. Polskie Kresy reprezentowały w sposób bardzo świadomy cywilizację łacińską i kulturę katolicką, a na nie napierały cywilizacje bizantyńska i mongolska oraz prawosławie; była bardzo wyraźna polaryzacja ideowa.
Tematyka kresowa zdominowała właściwie naszą literaturę romantyczną. Kresy wschodnie stały się wręcz kolebką polskiego romantyzmu. Wyodrębniły się nawet kresowe szkoły i grupy literackie: "szkoła litewska" zafascynowana życiem pogranicza polsko-litewsko-białoruskiego, której patronował Adam Mickiewicz oraz "szkoła ukraińska" na czele z Juliuszem Słowackim i Antonim Malczewskim, eksponująca dzieje polsko-kozackie.
W okresie pozytywizmu, w porównaniu z romantyzmem, zainteresowanie kresami osłabło. Był to skutek długoletniej represyjnej polityki rosyjskiej, brutalniejszej zwłaszcza po upadku powstania styczniowego.
Druga połowa XIX wieku to czas, kiedy kresy zaczęły silnie oddziaływać na kulturę pozaliteracką, w szczególności na malarstwo. Kresowe fascynacje sztuki polskiej tego okresu przejawiały się w licznych realizacjach kilku zasadniczych tematów: walk rycerzy polskich z Tatarami (M. Gierymski Potyczka z Tatarami, J. Matejko Chmielnicki pod Lwowem), pejzażu kresowego (J. Stanisławski Bodiaki, Dniepr, Ule na Ukrainie; F.Ruszczyc Ziemia, Wody Wilejki; L.Wyczółkowski Rybacy brodzący, Orka na Ukrainie) oraz niedawnych wydarzeń z powstania styczniowego (M. Gierymski Patrol powstańczy, Powstaniec z 1863; St.Witkiewicz Ranny powstaniec, Wieszanie powstańców w Szawlach).
Poza malarstwem inspiracje kresowe dostrzega się wówczas także w muzyce polskiej - zwłaszcza u pochodzącego z Wileńszczyzny Stanisława Moniuszki, który przybyłemu z Warszawy Teodorowi Tripplinowi miał kiedyś powiedzieć, że ducha swej twórczości wywiódł z ludowej muzyki litewskiej, z wiejskich śpiewów, z szumu litewskich rzek.
Nie znikły też kresy zupełnie z literatury polskiej. Ich legendzie świeżego blasku dodawał przede wszystkim Henryk Sienkiewicz, który swoją Trylogią pokrzepiał serca tak, że naród zniewolony znów poczuł się spadkobiercą wielkiej Rzeczypospolitej. W podejmowaniu bliskich konwencjom pozytywistycznym motywów celowała Eliza Orzeszkowa. Sytuację diametralnie zmienia rok 1918 (odzyskanie niepodległości).
Podole, Wołyń, Polesie, Nowogródczyzna, Wileńszczyzna...Z tych ziem wyszli najwybitniejsi polscy poeci, malarze, hetmani, politycy, naukowcy etc. Wymieńmy chociażby Mickiewicza, Karpińskiego, Grottgera, Kościuszkę czy Piłsudskiego.
Franciszek Karpiński (ur. 4 października 1741 w Hołoskowie koło Kołomyi - zm. 16 września 1825 w Chorowszczyźnie koło Wołkowyska) - polski poeta epoki oświecenia, twórca i główny przedstawiciel nurtu sentymentalnego w polskiej liryce.
Artur Grottger (ur. 11 listopada 1837 w Ottyniowicach na Podolu, zm. 13 grudnia 1867 w Amélie-les-Bains-Palalda we Francji, pochowany na Cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie) – polski malarz, ilustrator i rysownik, znany z cyklu "kartonów" o powstaniu styczniowym.
Adam Bernard Mickiewicz (ur. 24 grudnia 1798 w Zaosiu koło Nowogródka, zm. 26 listopada 1855 w Konstantynopolu) – polski poeta, działacz i publicysta polityczny, nazywany poetą przeobrażeń oraz bardem słowiańskim]. Obok Juliusza Słowackiego oraz Zygmunta Krasińskiego uważany za największego poetę polskiego Romantyzmu (grono tzw. Trzech Wieszczów) oraz literatury polskiej w ogóle, a nawet za jednego z największych na skalę europejską[5]. Członek Stowarzyszenia Filomatów, mesjanista związany z Kołem Sprawy Bożej Andrzeja Towiańskiego. Najwybitniejszy twórca dramatu romantycznego w Polsce, zarówno w ojczyźnie jak i w Europie zachodniej porównywany do Byrona i Goethego. Prócz tego wykładowca literatury słowiańskiej na Collège de France. Współcześnie znany przede wszystkim jako autor ballad, powieści poetyckich, dramatu Dziady oraz epopei narodowej Pan Tadeusz uznawanej za ostatni wielki epos.
Andrzej Tadeusz Bonawentura Kościuszko, herbu Roch III (ur. 4 lutego 1746, zm. 15 października 1817) – generał polski i amerykański, inżynier fortyfikator, wzniecił antyrosyjskie powstanie w Polsce i brał udział w wojnie o niepodległość USA, Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej w insurekcji 1794, ur. 4 lutego 1746 roku w Mereczowszczyźnie na Polesiu jako czwarte dziecko miecznika brzeskiego Ludwika Tadeusza, pułkownika regimentu buławy polnej litewskiej i Tekli z Ratomskich.
Józef Klemens Piłsudski (ur. 5 grudnia 1867 w Zułowie pod Wilnem, zm. 12 maja 1935 w Warszawie) – polski działacz niepodległościowy, dowódca wojskowy, polityk, Naczelnik Państwa Polskiego w latach 1918-1922 i Wódz Naczelny Armii Polskiej od 11 listopada 1918, Pierwszy Marszałek Polski od 1920; dwukrotny premier Polski (1926-1928 i 1930), twórca tzw. rządów sanacyjnych w II Rzeczypospolitej wprowadzonych w 1926, w wyniku przeprowadzonego zamachu stanu.
Ferdynand Ruszczyc herbu Lis (ur. 10 grudnia 1870 w Bohdanowie koło Oszmiany, zm. 30 października 1936 tamże), polski malarz, grafik, rysownik, scenograf, pedagog. Malował głównie krajobrazy. Reprezentował symboliczny nurt Młodej Polski. Był autorem ilustracji, winiet i okładek książkowych. Projektował m.in. plakaty i znaczki. Pisał też artykuły o zabytkach Wileńszczyzny. Rodzina Ruszczyców wywodziła się znad Buga.
Jan Stanisławski (ur. 24 czerwca 1860 w Olszanie koło Korsunia na Ukrainie, zm. 6 stycznia 1907 w Krakowie) Ukończył studia matematyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Malarstwa uczył się u Wojciecha Gersona w Warszawie, następnie studiował malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie i w Paryżu pod kierunkiem Emila Carolus-Durana. Od 1887 był profesorem w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie. Jeden z głównych przedstawicielem polskiego modernizmu. Malował głównie pejzaże.
Stanisław Moniuszko herbu Lubicz (ur. 5 maja 1819 w Ubielu koło Mińska, zm. 4 czerwca 1872 w Warszawie), polski kompozytor, dyrygent, pedagog; autor pieśni, operetek, baletów i oper przesyconych patriotyzmem i polskimi motywami ludowymi; twórca opery narodowej.
madzia.1majka2