Zabór Pruski
W wyniku rozbiorów Prusy zagarnęły następujące ziemie: Prusy Królewskie, Warmię, Wielkopolskę, północno-zachodnie Mazowsze, Suwalszczyznę aż po Kowno, Podlasie i ziemię częstochowską. Warmia w 1772 roku została włączona w obręb Prus Książęcych tworząc Prusy Wschodnie. Na terenie Prus Królewskich w 1773 roku utworzono prowincję Prusy Zachodnie, dzieliły się na dwa departamenty ze stolicą w Gdańsku i Kwidzynie ( po 1814 r. przemianowane na rejencje) . W 1824 roku połączono Prusy Zachodnie i Wschodnie tworząc prowincję Prusy ze stolicą w Królewcu. Do podziału Prus na cześć zachodnią i wschodnią dochodzi ponownie w 1878 roku. Z ziem II i części III zasobu utworzono prowincję o nazwie Prusy Południowe. Na terenie Podlasia, Mazowsza i Suwalszczyzny powstała prowincja Prusy Nowowschodnie. Z ziemi Częstochowskiej, księstwa siewierskiego utworzono Nowy Śląsk. Na czele prowincji stali ministrowie podlegający generalnemu dyrektorowi w Berlinie. W skład prowincji wchodziły departamenty. Po 1795 utworzono ich pięć: Warszawa, Białystok, Kalisz, Poznań Płock. Zorganizowano w nich urzędy zwane kamerami, które posiadały kompetencje w zakresie: skarbu, policji, dostaw rekruta oraz urzędy zwane rejencjami, które pełniły funkcje sądowe. Niższymi jednostkami były powiaty kierowane przez landratów. Na ziemiach polskich landraci byli mianowani przez władze zwierzchnie. W pruskiej administracji znalazło się niewielu polaków. Po klęsce w 1807 roku Prusy zachowały jedynie Pomorze Gdańskie oraz Warmię – z reszty ziem utworzono Księstwo Warszawskie. W 1814 roku przeprowadzono reformę administracyjną. Istniejące dotychczas kamery wojskowe i skarbowe przekształcono w rejencje, które posiadały kompetencje w zakresie skarbu i administracji, a dotychczasowe rejencje stały się sądami krajowymi. Wprowadzono nowe urzędy powiatowe, które podlegały władzy landrata. Po kongresie wiedeńskim powiaty: toruński, chełmski i brodnicki weszły w skład Prus Zachodnich. Z Wielkopolski utworzono Wielkie Księstwo Poznańskie. Składało się ono z dwóch rejencji: poznańskiej i bydgoskiej. Podlegało ono władzy namiestnika mianowanego przez króla, który mógł zwoływać sejm prowincjonalny. Księstwo posiadało ograniczona autonomię. Po wiośnie ludów (1848) WKP zostaje zlikwidowane, w jego miejsce powstaje prowincja poznańska. W 1887 roku zostaje przeprowadzone reforma administracyjna Prowincji Poznańskiej polegająca na zwiększeniu liczby powiatów z 26 do 42. Taki stan rzeczy utrzymał się do 1918 roku.
Galicja
Weszła w skład monarchii w wyniku I i III rozbioru. Na czele prowincji (guberniom) stał gubernator wyznaczany przez cesarza. Siedzibą gubernatora był Lwów. W roku 1787 do Galicji przyłączono Bukowinę, zdobytą na Turkach, w jej ramach funkcjonowała do 1790 roku. Początkowo w 1774 obszar prowincji podzielono na 6 cyrkułów: bełski, czerwonoruski, krakowski, lubelski, podolski i sandomierski. Te z kolei dzieliły się na 59 dystryktów. W 1782 roku została podjęta reforma, która powołała 18 cyrkułów. W 1795 roku do monarchii został włączony obszar trzeciego rozbioru. Siedzibą guberniom Galicji Zachodniej stał się Kraków. Początkowo GZ podzielona była na 12 cyrkułów, lecz w wyniku reformy administracyjnej 1803 roku liczba cyrkułów spadała do 6, likwidacji uległo Guberniom Krakowskie, którego obszar został włączony do Guberniom Lwowskiego. W 1809 roku Monarcha traci obszar GZ i obwodu tarnopolskiego (do 1815 roku). W 1846 roku w obręb Galicji włączono Rzeczpospolitą Krakowską. Kadra urzędnicza była tworzona przez przybyszów z Czech i Austrii. Administrację cechowała lojalność wobec monarchii. Granicą nie do pokonania była bariera językowa. Wydano z czasem przepisy, zmuszające kandydatów na stanowiska w administracji znajomości języka miejscowego ( językiem urzędowym na terenie całej monarchii habsburskiej był od czasów Józefa II niemiecki). Powyższy przepis pozwolił na zwiększenie z czasem liczby polaków w administracji. W 1865 roku zlikwidowano cyrkuły, a w ich miejsce powołano 74 powiaty ( w późniejszych czasach ich liczba wzrosła ), które dzieliły się na powiaty. Na czele powiatu stał starosta, któremu podlegały urzędy gminne. Starosta nadzorował i organizował wybory do rady państwa i sejmu krajowego. Od końca lat sześćdziesiątych starostami byli wyłącznie Polacy. Na czele administracji rządowej nadal stał gubernator ze stolicą we Lwowie. Administracja zaczęła nabierać coraz bardziej polskiego charakteru. Szybko rosła liczba urzędników z ponad 4000 w 1875 roku, a w 1914 ponad 27000. Zdarzały się przypadki korupcji, lecz były one zdecydowanie rzadsze niż Królestwie Polskim. Wprowadzenie ustawy samorządowej w 1862 roku oraz reformy administracyjnej w 1865 roku przyczyniło się do rozwoju samorządu terytorialnego, który zaczął z czasem odgrywać coraz większą rolę w Galicji. Urzędnicy samorządowi cieszyli się wśród mieszkańców powszechnym poważaniem. Tak zorganizowana administracja przetrwała do 1914 roku
Zabór rosyjski („ziemie zabrane”)
Granice ziem zabranych były stabilne, jedynie w 1807 roku przyłączono obwód białostocki, a w latach 1809 – 1815 w ich skład wchodził obwód tarnopolski. Rozbiory pociągnęły za sobą reorganizację administracji. W miejsce dawnych województw utworzono gubernie, których granice nie pokrywały się z granicami byłych województw. Na czele guberni stał gubernator, który sprawował najwyższą władzę cywilną w guberni i stał na czele rządu gubernialnego. Gubernatorzy byli bezpośrednio podlegli ministrowi spraw wewnętrznych. Niższa jednostką administracji były powiaty, na jego czele stał sprawnik ziemski oraz dwóch lub trzech asesorów. Policja w miastach podlegała policmajstrowi. Jednostkami nadrzędnymi w stosunku do guberni były generałgubernatorstwa, na ich czele stał generał – gubernator. Na obszarze ziem RP zorganizowano dwie tego typu jednostki, jedną ze stolicą w Wilnie (obejmowała tereny dzisiejszej Białorusi, Litwy i południowej Łotwy ) , drugą w Kijowie (zachodnia Ukraina). Ze względu na brak odpowiedniej kadry początkowo szlachta polska zachowała swoją władzę ta tych terenach zwłaszcza w sądownictwie. Depolonizacja administracji rozpoczęła się po powstaniu listopadowym.
Królestwo Polskie
Zostało powołane do życia 20 czerwca 1815 roku. Posiadało wszystkie atrybuty państwa: własne terytorium i granice odrębne organy państwowe i administrację, szkolnictwo, sadownictwo, odrębne prawo, monetę i własną armię. Początkowo utrzymano podział administracyjny z czasów Księstwa Warszawskiego. KP dzieliło się na 8 departamentów, te z kolei dzieliły się na powiaty, a powiaty na gminy. Departamentami kierowali prefekci, powiatami zaś podprefekci. Prefekci i podprefekci podlegali osobiście ministrowi spraw wewnętrznych. W 1816 roku departamenty przemianowano na województwa, powiaty na obwody, a gminy na powiaty. Po powstaniu styczniowym rozpoczęto sprowadzanie kadry urzędniczej z Rosji. Jednak administracja nadal pozostała w 90% w rękach polaków, którzy cieszyli się zaufaniem władz. Ten system utrzymał się do 1837 roku, kiedy to województwa przemianowano na gubernie. W tym okresie rozpoczęła się powolna depolonizacja administracji. Polaków dopuszczano przede wszystkim do niższych stanowisk w administracji. W 1842 roku wprowadzono dwustopniowy system administracji. W miejsce obwodów powołano powiaty, a dotychczasowe powiaty zmieniono w okręgi sądowe. W 1844 roku zmniejszono liczbę guberni z ośmiu do pięciu. Po powstaniu styczniowym nastąpiła rusyfikacja całego królestwa. W 1867 roku miał miejsce kolejna reforma. W miejsce pięciu guberni powołano dziesięć nowych. W 1912 roku utworzono gubernie chełmską, które przyłączono do Rosji.
madzia.1majka2