Wykład 2.
Środowisko geograficzne a rozwój społeczno-gospodarczy
Pojęcie środowiska geograficznego
1. W tradycyjnym ujęciu pod pojęciem środowiska geograficznego rozumie się przyrodę otaczającą społeczności ludzkie i będącą podłożem (bazą) ich działalności.
- ŚG oznacza ogół warunków naturalnych, jakie dane terytorium stwarza dla działalności produkcyjnej i konsumpcyjnej społeczeństwa.
2. Obecnie klasyczne określenie ŚG wymaga pewnej modyfikacji i uściślenia. Wynika to m.in. z faktu, że przyrody (ŚP) nie można pojmować w sensie pierwotnym, lecz jako przyrodę przekształconą w wyniku gospodarczej działalności człowieka; nie jest to więc środowisko naturalne, lecz zantropogenizowane. Po drugie, pojęcia ŚG nie można zawężać do samej tylko przekształconej przyrody, lecz należy je wzbogacić o elementy antropogeniczne (osiedla, drogi, lotniska, porty itp.)
3. We współczesnym ujęciu środowisko geograficzne można zdefiniować jako układ przyrodniczych i antropogenicznych (społecznych i technicznych) warunków życia i pracy człowieka, powstałych i rozwijających się w geosferze.
- ŚG to zbiór naturalnych i przekształconych elementów przyrodniczych oraz elementów sztucznych, wytworzonych przez człowieka;
- ŚG to układ przyrodniczych i antropogenicznych warunków, jakie dane terytorium stwarza dla działalności produkcyjnej i konsumpcyjnej społeczeństwa.
- ŚG to ogół elementów naturalnych i antropogenicznych, występujących na określonym obszarze oraz ich wzajemne powiązania, oddziaływania i zależności.
ŚG = środ przyrodnicze + środ. antropogeniczne
ð środowisko przyrodnicze – to zespół powiązanych ze sobą elementów przyrody nieożywionej i nieożywionej, tj. będących wytworami procesów przyrodniczych i podlegających działaniu praw przyrody (klimat, wody, budowa geologiczna, ukształtowanie pow., gleby, świat organiczny (flora i fauna),
ð środowisko antropogeniczne (sztuczne, technosfera) – jest wytworem działalności człowieka – obejmuje wszystkie elementy, które do środowiska wprowadził człowiek; do elementów sztucznych należy infrastruktura osadnicza, przemysłowa, rolna i transportowa
4. W miarę postępu nauki i techniki maleje rola przyrodniczych elementów ŚG, zaś rośnie znaczenie czynników antropogenicznych, które wypierają elementy naturalne,
- proces ten polega nie tylko na wprowadzaniu do ŚG zupełnie nowych (technicznych) elementów, ale także na przekształcaniu (antropogenizacji) naturalnych ekosystemów.
Poglądy na znaczenie i funkcje ŚG w rozwoju
- Poglądy dot. relacji między ŚG a rozwojem ujęto w trzy główne koncepcje filozoficzno-naukowe:
1) determinizm geograficzny – środowisko decyduje o kierunkach i poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego; zakłada nadrzędną rolę ŚG w rozwoju społeczno-gospodarczym; wg deterministów decydującą rolę odgrywa klimat, który decyduje o rozmieszczeniu osadnictwa, ma ogromny wpływ na aktywność społeczeństw, psychikę ludzi, obyczaje, prawa, a nawet na ustrój społeczny; całkowicie abstrahuje od uwarunkowań społecznych i historycznych.
2) indeterminizm (nihilizm) geograficzny – zakłada brak zależności między środowiskiem a rozwojem społeczno-gospodarczym; uznaje, że środowisko nie wywiera wpływu na rozwój; wg nihilistów rozwój i warunki życia społeczeństwa zależą głównie od stabilności politycznej, rozwoju naukowego i technicznego oraz porządku prawnego,
3) posybilizm (racjonalizm) geograficzny – pogląd uznający współzależność i wzajemne oddziaływanie środowiska i człowieka; ŚG nie determinuje działalności człowieka, a jedynie umożliwia społeczeństwu różne kierunki rozwoju; uznaje się, że ŚG jest jednym z podstawowych czynników rozwoju i może ten rozwój przyspieszać lub utrudniać i opóźniać (np. niekorzystny klimat, stromość rzeźby terenu, brak wody, niedobór światła)
• posybilizm bierny – zakłada unikanie warunków niekorzystnych i trudnych,
• posybilizm czynny – zakłada dostosowanie środowiska do potrzeb człowieka, dostosowania są wyznaczone przez poziom wiedzy i techniki,
Funkcje środowiska geograficznego w rozwoju
- stanowi źródło niezbędnych do życia substancji chemicznych (np. powietrze, woda),
- dostarcza surowców zaspokajających bezpośrednio lub pośrednio potrzeby konsumpcyjne,
- stanowi miejsce gromadzenia odpadów powstających w wyniku działalności produkcyjnej i konsumpcyjnej społeczeństwa,
- wywiera wpływ na lokalizację (rozmieszczenie) różnych form działalności człowieka, jak również na jej koszty i efekty; wpływ ten powoduje zróżnicowanie przestrzenne działalności ekonomicznej i społecznej.
Współczesny wpływ środowiska na rozwój
1. Znaczenie ŚG w rozwoju zmienia się wraz z rozwojem cywilizacyjnym
- pierwotnie ŚG determinowało działalność człowieka (w początkowej fazie rozwoju zależność człowieka od przyrody była największa; dominował krajobraz naturalny),
- w miarę rozwoju cywilizacyjnego wpływ ten zmniejszał się; człowiek, stopniowo podporządkowując sobie przyrodę, zaczął przekształcać krajobraz naturalny w krajobraz kulturowy, np. rolniczy, miejski, przemysłowy.
2. Powierzchowna obserwacja historycznego procesu rozwoju ekonomicznego prowadzi do wniosku, że wraz z postępem nauki i techniki uzależnienie człowieka od ŚG maleje (wpływ środowiska maleje, gdy poziom rozwoju gospodarczego rośnie). Tymczasem okazuje się, że jest to pogląd mylny, bowiem wraz z postępującym wzrostem zakresu wykorzystania ŚG w procesach gospodarczych ponownie wzrasta znaczenie czynników przyrodniczych (tzw. neodeterminizm geograficzny). Współcześnie wpływ ŚG na działalność człowieka ujawnia się w postaci szeregu ekologicznych barier rozwoju. Są one efektem nadmiernej eksploatacji i degradacji zasobów ŚG. Główne ekologiczne bariery rozwoju to :
- niebezpieczeństwo pojawienia się bariery surowcowej (maleją światowe rezerwy surowców energetycznych)
- deficyt wody
- brak czystego powietrza
- deficyt ziemi (w tym UR)
- deforestacja i defoliacja.
Oddziaływanie człowieka na środowisko
1. Społeczeństwa, dążąc do zaspokojenia coraz liczniejszych potrzeb oraz wzrostu jakości życia, coraz intensywniej zużywają zasoby środowiska, ograniczając znacznie jego odporność na nowe zanieczyszczenia i skażenia, czego skutkiem jest zachwianie równowagi ekologicznej ekosystemów.
2. Oddziaływanie człowieka na środowisko odbywa się na trzech poziomach:
- osobniczym – działanie jednostki (pojedynczego człowieka) na środowisko; jest ono stosunkowo najmniej groźne dla środowiska; znacznie bardziej groźne są oddziaływania zwrotne przekształconego i zdegenerowanego środowiska na człowieka,
- społecznym – oddziaływanie na środowisko grup społecznych (społeczności terytoriaslnych) w celu zaspokajania potrzeb (np. pożywienia, bezpieczeństwa); przekształceniom ulegają jedynie najbardziej podatne i najsilniej penetrowane elementy (szata roślinna i gleby); środowisko jest w stanie samoistnie usunąć negatywne skutki tego typu oddziaływań,
- populacyjnym – oddziaływanie na środowisko wielkich grup społecznych (całego społeczeństwa) dążących do zaspokojenia potrzeb elementarnych oraz potrzeb wyższego rzędu; następstwem jest daleko idąca ingerencja w środowisko i jego dogłębna transformacja (przekształcenie). Może być ono ukształtowane w sposób rozumny i społecznie korzystny, ale może także zostać zniszczone lub przekształcone w sposób wykluczający bądź ograniczający możliwości jego dalszego wykorzystywania w dotychczasowy sposób.
3. Kształt ŚG, powstający w wyniku ingerencji człowieka, zależy od form tego oddziaływania. Na poziomie społecznym i populacyjnym oddziaływanie człowieka na środowisko można rozpatrywać z punktu widzenia trzech różnych kryteriów. Ze względu na stopień zaangażowania intelektualnego oddziaływanie człowieka na środowisko może być:
- świadome i zamierzone, gdy człowiek dąży świadomie do uzyskania konkretnych efektów np. osuszenia mokradeł;
- świadome lecz niezamierzone, gdy człowiek zdaje sobie sprawę z tego, że ingeruje w środowisko, ale uzyskuje efekty, których uzyskać nie zamierzał, np.: w wyniku przeprowadzenia wspomnianej melioracji obniża się poziom wód gruntowych, a w konsekwencji podsychają okoliczne lasy;
- nieświadome, gdy człowiek nie zdaje sobie sprawy, że jego działanie może wywołać jakieś skutki, np. poprzez niewłaściwy płodozmian powodujemy wyjałowienie gleby lub (i) jej erozję.
4. Również następstwa oddziaływania człowieka na środowisko są przedmiotem różnych klasyfikacji. Ze względu na stopień wzbogacenia lub zubożenia elementów środowiska wyróżnia się 4 typy skutków oddziaływań człowieka na środowisko:
- supletywne – wzbogacenie środowiska, zwiększenie jego pojemności i produktywności (np. efekty melioracji lub nawożenia);
- kompensacyjne – wyrównywanie braków lub likwidowanie nieprawidłowości wynikających z nadmiernego eksploatowania środowiska (np. zalesianie wyrębów, montaż ekranów akustycznych, budowa przepustów dla zwierząt, renaturalizacja obszarów ekologicznych),
- redukcyjne – eliminowanie ze środowiska niektórych jego elementów (np. niszczenie szkodników i chwastów, wyrównywanie terenu, wytrzebienie jakiegoś gatunku zwierząt lub ptaków),
- destrukcyjne – zupełne zniszczenie środowiska przyrodniczego, (np. pokrycie jakiegoś terenu warstwą betonu lub asfaltu, usypanie hałdy odpadów przemysłowych).
5. Zazwyczaj nie występuje „czysty” typ skutków działania człowieka w środowisku, dlatego łączny efekt prowadzi do uformowania się nowego typu ŚG, często o nowych, zupełnie odmiennych cechach jakościowych. To zmienione środowisko oddziałuje z kolei na człowieka, stwarzając nowe warunki do jego działalności ekonomicznej i społecznej. Niekiedy warunki te ulegają poprawie, ale bardzo często pogarszają się, obniżając efektywność działalności gospodarczej i społecznej, podnosząc ich koszty, w krańcowych przypadkach uniemożliwiając je, bądź zmuszają do zmiany ich formy.
Zasoby środowiska geograficznego
1. Zasoby ŚG to jego komponenty, które w bezpośredni lub pośredni sposób są wykorzystywane przez człowieka w procesach produkcji i konsumpcji (każdy element środowiska używany w procesie gospodarowania nosi nazwę zasobu)
- zasoby są kategorią historyczną: dany komponent ŚG staje się zasobem na określony czas, a wpływ na to ma osiągnięty w danym czasie rozwój cywilizacyjny,
- zasoby są kategorią kulturową: nie wszystkie kultury uznają pewne czynniki środowiska za zasoby (np. wieprzowina, której nie spożywa się w krajach islamskich),
- poszczególne komponenty ŚG stają się zasobami w zależności od: poziomu techniki, charakteru potrzeb, struktury popytu, warunków ekonomicznych, politycznych i społecznych.
2. Zasoby eksploatowane na danym obszarze stanowią jego bazę zasobową.
Klasyfikacja zasobów środowiska geograficznego
1) naturalne...
lotdefak