Profesorowi Andrzejowi Paczkowskiemu w sze��dziesi�t� pi�t� rocznic� urodzin INSTYTUT STUDI�W POLITYCZNYCH POLSKIEJ AKADEMII NAUK W�ADZA A SPO�ECZE�STWO W PRL STUDIA HISTORYCZNE Pod redakcj� ANDRZEJA FRISZKE Warszawa 2003 Biblioteka WDiNP UW 1098029108 Opracowanie redakcyjne i indeks nazwisk Ewa W�sik Projekt ok�adki Andrzej �ubniewski Copyright by Instytut Studi�w Politycznych PAN, Warszawa 2003 ISBN 83-88490-40-0 BIBLIOTEKA Spis tre�ci Wydawca Instytut Studi�w Politycznych Polskiej Akademii Nauk 00-625 Warszawa, ul. Polna 18/20 tel. (0-22) 825-52-21 www.isppan.waw.pl Sk�ad, druk i oprawa O�rodek Wydawniczo-Poligraficzny SIM 00-669 Warszawa, ul. Emilii Plater 9/11 tel. (0-22) 629-80-38 Przedmowa Marcin �arem ba Opinia publiczna w Polsce wobec choroby i �mierci J�zefa Stalina Dariusz Slola O paradoksie masowej emigracji z pa�stwa zamkni�tego: wyjazdy do Niemiec w pierwszej po�owie lat pi��dziesi�tych........................ Marek Wierzbicki Rozpad i likwidacja Zwi�zku M�odzie�y Polskiej wiatach 1956�1957..... Andrzej Friszke Kultura Czy ideologia? Polityka kulturalna PZPR w latach 1957-1963..... Krzysztof Persak W�adys�aw Gomu�ka atak zwana sprawa Hollanda................................... Pawe� Machcewicz Teczka �Fondy", czyli o pocz�tkach penetracji agenturalncj Radia Wolna Europa............................................................................................ Pawe� Sowi�ski PZPR i MSW jako przedsi�biorstwa wypoczynkowe w latach 1945-1980................................................................................................. Antoni Dudek �Bez naruszenia podstawowych zasad". Ekipa Wojciecha Jaruzelskiego wiosn� 1988 roku...................................................................................... 19 55 77 115 147 175 197 219 Piotr Os�ka �Okr�t jest niezatapialny". Propaganda komunistyczna w ostatnim roku w�adzy................................................................................................. 241 Indeks nazwisk i pseudonim�w................................................................... 265 Noty o autorach........................................................................................... 275 Przedmowa Okazj� do wydania tej ksi��ki jest - niezbyt okr�g�y - jubileusz profesora Andrzeja Paczkowskiego. Stanowi ona podarunek urodzinowy od uczni�w i koleg�w z Zak�adu Najnowszej Historii Politycznej Instytutu Studi�w Politycznych Polskiej Akademii Nauk z okazji Jego sze��dziesi�tych pi�tych urodzin. Andrzej Paczkowski nale�y do najwybitniejszych polskich historyk�w. W tw�rczym �yciu naukowym uczestniczy od lat sze��dziesi�tych. )est autorem wielu ksi��ek i setek artyku��w. Nie unika� r�wnie� zaanga�owania spo�ecznego w �yciu naukowym, w ruchu alpinistycznym oraz w dzia�alno�ci opozycji demokratycznej przed 1989 r. Po wielkiej zmianie ustrojowej, gdy m�g� si� pojawi� w �rodkach masowego przekazu, zwr�ci� na siebie uwag� jako znakomity popularyzator historii najnowszej. Autorzy opracowa� zamieszczonych w tym tomie znaj� go tak�e jako szefa dbaj�cego o poziom prac prowadzonych w Zak�adzie, a zarazem cz�owieka serdecznego i bezpo�redniego, nic stwarzaj�cego sztucznych dystans�w. Profesor Andrzej Paczkowski urodzi� si� 1 pa�dziernika 1938 r. w Krasnym-stawie w rodzinie inteligenckiej o sympatiach lewicowych. W 1960 r. uko�czy� studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Prac� magistersk�, a potem doktorsk�, pisa! na seminarium prof. Henryka Jab�o�skiego. Z seminarium tego wysz�o kilku znanych historyk�w dziej�w najnowszych, m.in. Andrzej Garlic-ki, Jerzy My�li�ski i Szymon Rudnicki. Zatrudniony w Instytucie Bada� Literackich Polskiej Akademii Nauk w Zespole Dziej�w Polskiej Prasy, ju� wkr�tce da� si� pozna� jako jeden z wybitnych znawc�w tego tematu. Historii prasy okresu mi�dzywojennego by�a po�wi�cona wi�kszo�� jego prac podejmowanych do ko�ca lat siedemdziesi�tych. W 1966 r. obroni� doktorat na podstawie rozprawy zatytu�owanej Prasa Stronnictwa Ludowego (1931-1939), kt�ra sta�a si� podstaw� wydanej w 1970 r. ksi��ki Prasa polityczna ruchu ludowego (1918-1939). W 1972 r. ukaza�a sit; w formie powielanej makiety obszerna monografia Prasa Drugiej Rzeczypospolitej 1918-1939, kt�ra po dalszych uzupe�nieniach sta�a si� 7 Przedmowa podstaw� wydanego drukiem w 1980 r. obszernego tomu Prasa polska w latach 1918-1939. Ksi��ka ta jest do dzi� podstawowym kompendium wiedzy na ten temat. Profesor Paczkowski koncentrowa� uwag� na prasie publikowanej w kraju, ale ubocznym w�tkiem jego zainteresowa� by�a tak�e prasa polonijna, zw�aszcza wydawana we Francji. Plonem tych zainteresowa� i bada� jest monografia Prasa i spo�eczno�� polska we Francji w latach 1920-1940, opublikowana w 1979 r. Bardziej popularny charakter mia�a ksi��ka Czwarta w�adza -prasa dawniej i dzi�, po�wi�cona roli prasy we wsp�czesnym �yciu spo�ecznym i kulturze masowej, og�oszona w 1973 r. w popularnej w�wczas serii �Omega". D�ugi cykl bada� prasoznawczych zamyka�a wydana w 1983 r. ksi��ka Prasa codzienna Warszawy w latach 1918-1939, Wymienione tu ksi��ki, a opr�cz nich dziesi�tki artyku��w, zamieszczonych g��wnie w �Roczniku Historii Czasopi�miennic-twa Polskiego", da�y Andrzejowi Paczkowskiemu rang� najwybitniejszego znawcy tego tematu. Po��czy� bowiem wiedz� o specyfice ideowej, organizacyjnej i zapleczu �rodowiskowym poszczeg�lnych pism z rozleg�� znajomo�ci� problem�w finansowych, prawnych, kolporta�u, a tak�e przemian form dziennikarskich, szaty graficznej itd. Dzieje prasy potrafi� mocno osadzi� w historii politycznej pa�stwa i poszczeg�lnych nurt�w poiitycznych. Znany i ceniony badacz byi jednocze�nie �dusz� niepokorn�", co �ci�gn�o na niego powa�ne k�opoty. Od lat m�odzie�czych nie unika� znajomo�ci i kontakt�w z osobami zaanga�owanymi w inicjatywy opozycyjne. W wydarzeniach marcowych 1968 r. nic uczestniczy�, gdy� przebywa! we Francji, co da�o mu okazj� do bliskiej obserwacji rewolty studenckiej w Pary�u. Wkr�tce jednak zwr�ci� na siebie uwag� S�u�by Bezpiecze�stwa kontaktami z przedstawicielami grupy nazwanej potem �taternikami" oraz z kr�giem �komandos�w" skupionych wok� Adama Michnika. W 1974 r. przekroczy� granic� tolerancji w�adz PRL, gdy we francuskim czasopi�mie naukowym og�osi� recenzj� ksi��ki lorda Nicolasa Bcthclla o Gomu�ce. Przez dwa lata nazwisko Andrzeja Paczkowskicgo znajdowa�o si� na li�cie zapis�w cenzury, a jego rozprawa habilitacyjna zosta�a wycofana z druku. Zosta� ponadto usuni�ty z Instytutu Bada� Literackich PAN i �zes�any" do Biblioteki Narodowej. Mimo obronionej w 1975 r. habilitacji przez kilka lat nie przyznawano mu tytu�u naukowego docenta - otrzyma� go dopiero podczas solidarno�ciowej �odnowy" w 1981 r. Andrzej Paczkowski nale�a� do sympatyk�w Komitetu Obrony Robotnik�w. Czynnie wspiera� tworz�cy si� drugi obieg wydawniczy, s�u�y� jako pomocnik, kurier, kierowca. Cieszy� si� powa�aniem i sympati� wielu dzia�aczy opozycji. W tym czasie zacz�� zwraca� swe zainteresowania ku dziejom powojennym. Z inicjatyw� stworzenia seminarium po�wi�conego historii PRL wyst�pi! w 1974 r. Przedmowa Adam Michnik. W ci�gu kilku lat profesor Paczkowski, Krystyna Kcrstcn, Jerzy Holzer, Maria Turlejska, Maciej Ko�mi�ski, Jan Kofman i Adam Michnik odbywali systematyczne spotkania dyskusyjne. Dyskutowano nad ksi��kami i problemami badawczymi oraz wys�uchiwano relacji tych dzia�aczy partyjnych i pa�stwowych, kt�rzy odwa�yli si� m�wi�. Do najciekawszych sesji nale�a�y relacje W�adys�awa Bie�kowskiego i Stefana Staszcwskiego o Pa�dzierniku 1956 r. Zesp� by� tak�e cz�ci� intelektualnego zaplecza niecenzurowanego kwartalnika politycznego �Krytyka", w kt�rym jeszcze przed 1980 r. ukaza�y si� niezwykle warto�ciowe materia�y dotycz�cych powojennych dziej�w Polski. Sierpie� 1980 r. otwiera� nowe, nieoczekiwane wcze�niej perspektywy tak�e w tej dziedzinie. Okres szesnastu miesi�cy wolno�ci wype�ni�y Andrzejowi Paczkowskiemu r�norodne formy aktywno�ci spo�ecznej, publicystycznej i badawczej. Nale�a� do za�o�ycieli NSZZ Solidarno�� Pracownik�w Biblioteki Narodowej, wyg�asza! prelekcje o historii najnowszej w klubach studenckich i w zak�adach pracy, a po powstaniu Wszechnicy Robotniczej Regionu �Mazowsze" byl jednym z jej naj czynniej szych wsp�pracownik�w. Jako znawca spraw prasy doradza� powstaj�cym pismom Solidarno�ci, zw�aszcza mazowieckiej �Niezale�no�ci", w kt�rej zamie�ci� te� cykl artyku��w dotycz�cych rocznic historycznych. Zosta� ekspertem O�rodka Prac Spoleczno-Zawodowych przy Krajowej Komisji Porozumiewawczej. Wraz z Janem J�zefem Lipskim uczestniczy� w pierwszym etapie prac nad zwi�zkowym projektem ustawy o cenzurze. Jesieni� 1981 r., wsp�lnie z gronem cz�onk�w i wsp�pracownik�w rozwi�zanego KOR-u, nale�a� do inicjator�w Klub�w Samorz�dnej Rzeczypospolitej �Wolno�� - Sprawiedliwo�� - Niepodleg�o��". R�wnocze�nie w �Tygodniku Solidarno��" og�osi� artyku� o Stanis�awie Miko�ajczyku, pierwszy szkic do ksi��ki, kt�ra powsta�a kilka lat potem. Wsp�lnie z Andrzejem Friszke przeprowadzi� kilkana�cie szczeg�owych wywiad�w z dzia�aczami KOR-u, dokumentuj�cymi dzia�alno�� tej organizacji w latach 1976-1980. Po wprowadzeniu stanu wojennego nale�a� do wsp�pracownik�w podziemnego �Tygodnika Mazowsze" i wielu innych inicjatyw nielegalnej Solidarno�ci, zw�aszcza OKN (O�wiata, Kultura, Nauka) i Spo�ecznego Komitetu Nauki. Wielokrotnie uczestniczy� w przechowywaniu i przewo�eniu matryc drukarskich i pieni�dzy dla podziemia. Jako prezes Polskiego Zwi�zku Alpinizmu (1974� 1995) posiada� paszport i cz�sto wyje�d�a� za granic�, za�atwiaj�c przy tej okazji dziesi�tki spraw podziemia, a tak�e przewo��c du�e sumy pieni�dzy1. Za- 1 Anna Piekarska: Andrzej Paczkowski, w: Opozycja w PRL. S�ownik biograficzny 1956-89, t. 1, Warszawa 2000. Przedmowa mie�ci� r�wnie� - oczywi�cie pod pseudonimami - wiele notatek i artyku��w w �Biuletynie Informacyjnym Biura Koordynacyjnego NSZZ Solidarno�� za Granic�"....
madzia.1majka2