ZESZYTY NAUKOWE UNIWERSYTETU JAGIELLO�SKIEGO ROZPRAWY I STUDIA, TOM XXX STANIS�AW GRODZISKI LUDZIE LU�NI STUDIUM Z HISTORII PA�STWA I PRAWA POLSKIEGO NAK�ADEM UNIWERSYTETU JAGIELLO�SKIEGO KRAK�W 1961 UWAGI WST�PNE 1. PROBLEM LUDNO�CI LU�NEJ W POLSKIEJ LITERATURZE NAUKOWEJ Hipoteza M. Bobrzy�skiego na tle stanu bada� nad dziejami wsi polskiej w XIX w. Wa�niejsze spo�r�d innych pogl�d�w (F. Bujak, J. Rafacz, S. Czarnowski). Zas�ugi J. Rutkowskiego. Literatura problemu po drugiej wojnie �wiatowej: N. Assorodobraj, St. Sreniowski, J. Gierowski, B. Baranowski i in. Niedostatki i b��dy. Podsumowanie. W roku 1892 Micha� Bobrzy�ski wyg�osi� na posiedzeniu Akademii Umiej�tno�ci w Krakowie odczyt pt. �Karta z dziej�w ludu wiejskiego w Polsce" 1. Po raz pierwszy w�wczas zosta�a postawiona w nauce polskiej dotychczas zupe�nie pomijana problematyka ludno�ci �lu�nej" jako zjawiska typowego dla wsi, ale odr�bnego od zbiegostwa ch�op�w. Punktem wyj�cia jego rozwa�a� by�o ustawodawstwo sejmowe pocz�wszy od statut�w piotrkowskich Jana Olbrachta z r. 1496. Autor por�wnywa� polskie �chodzenie na hultajstwo" z ukrainnym �chodzeniem w Kozaki", wspomina� o w�dr�wkach sezonowych i wreszcie twierdzi� b��dnie, �e po wojnach z po�owy XVII wieku nast�pi�a stabilizacja ludu wiejskiego. Mimo pope�nionych b��d�w i pomy�ek hipoteza Bobrzy�skiego mog�a stanowi� dogodny punkt wyj�cia dla dalszych bada� nad tym interesuj�cym zagadnieniem. Niestety Bobrzy�ski nie zdo�a� zach�ci� p�niejszych badaczy do pog��bienia Ttego zagadnienia, obcego w�wczas nie tylko nauce polskiej2. 1M. Bobrzy�ski Szkice i studia historyczne, Krak�w 1922, t. II. Praca ta zosta�a zbyt ostro skrytykowana przez St. Sreniowskiego w artykule pt.: Problematyka historii chlop�w w Polsce przedrozbiorowej. �Przegl�d nauk historycznych i spo�ecznych", t. I za r. 1950, ��d� 1951, s. 125. 2 Engels, omawiaj�c w 1895 r. prac� Kautsky'ego pt. Poprzednicy wsp�czesnego socjalizmu, zarzuci� mu, i� �nader niedostatecznie zbadano rozw�j i rol� element�w znajduj�cych si� ca�kowicie poza feudaln� hierarchi�, zdeklasowanych, b�d�cych prawie na poziomie parias�w; elementy te niechybnie musia�y si� pojawia� przy tworzeniu ka�dego miasta �redniowiecznego i stanowi�y najni�sz�, pozba-bion� praw warstw� jego ludno�ci, warstw� znajduj�c� si� na zewn�trz wsp�lnoty rynkowej, feudalnej zawis�o�ci i cech�w... elementy te staj� si� poprzednikami proletariatu" (K. Marks, F. Engels Listy wybrane, Warszawa 1951, s. 628�629). T�umaczy si� to okoliczno�ci�, �e problem ludzi lu�nych ��czy� si� nierozerwalnie z zagadnieniem dziej�w ch�op�w w Polsce. Tymczasem wszechstronne, naukowe opracowanie dziej�w ludno�ci ch�opskiej daremnie, a� do najnowszych czas�w czeka�o na swoich badaczy. Taki stan rzeczy posiada� swoje g��bokie uwarunkowanie spo�eczne. Praca naukowa by�a domen� ludzi ze �rodowiska szlacheckiego i mieszcza�skiego, kt�rzy je�li w og�le podejmowali jakie� zagadnienie z zakresu historii spo�ecznej, to traktowali je w spos�b okre�lony ich �rodowiskiem spo�ecznym. Na interesuj�cy nas problem nie umiano spojrze� inaczej jak pod k�tem pr�niactwa i w��cz�gostwa ludno�ci niepoddanej na wsi, wzgl�dnie �ebractwa i �przeszkodnictwa" ludno�ci nap�ywowej do miast. Nieliczne jednostki ch�opskiego pochodzenia, kt�rym udawa�o si� przebrn�� przez trudne dla nich i kosztowne studia uniwersyteckie, rych�o odrywa�y si� od swojego �rodowiska i jego naukowej problematyki. Co prawda istnia�y w XIX wieku dwa okresy, w kt�rych notujemy pewne zainteresowanie problematyk� ch�opsk�. Pierwszy z nich wi��e si� z zagadnieniem uw�aszczenia ch�op�w. Tu nale�y wymieni� takie pozycje, jak szkic Joachima Lelewela pt. �Stracone obywatelstwo stanu kmiecego" 3, prace S. Uruskiego4, T. Lubomirskiego3, nast�pnie autora pierwszej, a bezwarto�ciowej ju� w chwili swego ukazania si�, �Historii w�o�cian" W. A. Maciejowskiego6, wreszcie szlacheckiego apologety W. Przyborowskiego 7. Prace te nie wywo�a�y jednak szerszego odd�wi�ku w�r�d badaczy naukowych. Miar� zainteresowa�, jakie budzi�a problematyka ch�opska w�r�d uczonych szlacheckiego i mieszcza�skiego �rodowiska by�y losy konkursu, rozpisanego w roku 1858 przez Pozna�skie Towarzystwo Przyjaci� Nauk na prace z zakresu historii ch�op�w i stosunk�w ekonomicznych w Polsce. Wobec zupe�nego braku prac konkurs przed�u�ano po raz drugi, trzeci i czwarty, a� wreszcie w roku 1874 wp�yn�a na� jedyna praca W. A. Maciejowskiego - - wspomniana ju� bezwarto�ciowa synteza pt. �Historia w�o�cian" - i otrzyma�a nagrod�. Mimo 3 J. Lelewel Stracone obywatelstwo stanu kmiecego, Bruksela 1846. 4 S. U r u s k i Sprawa w�o�cia�ska, Warszawa 1858�1860, t. I�II. Autor zgromadzi� opinie ekonomist�w z pierwszej po�owy XIX w. w sprawie ch�opskiej. 5 T. Lubomirski Jurysdykcja patrymonialna w Polsce, Warszawa 1861, oraz: Rolnicza ludno�� w Polsce od XVI do XVIII w., Warszawa 1862. 6 W. A. Maciejowski Historia w�o�cian i stosunk�w ich politycznych, spo-lecznych i ekonomicznych..., Warszawa 1874. F. Piekosi�ski (Ludno�� wie�niacza w Polsce w dobie piastowskiej, Krak�w 1896, s. 117�121) oceniaj�c prac� Maciejowskiego s�dzi�, �e celem jej by�o raczej uzyskanie nagrody Pozna�skiego Towarzystwa Przyjaci� Nauk, ni� rzetelne zebranie materia�u. 7 W. Przyborowski W�o�cianie u nas i gdzieindziej, Wilno 1881. Autor t�umaczy� m. in., i� zbiegostwo ch�op�w by�o przyczyn� pa�szczyzny, gdy� powodowa�o scalanie pustek i tworzenie folwarku. Genezy gospodarki folwarcznej dopatrywa� si� w przypadkowych nieraz ustawach, a ujemne jej cechy traktowa� jako skutki infiltracji obcych wp�yw�w (s. 96 i n.). dzia�alno�ci Lubomirskiego i Chom�towskiego 8 podstawowa masa archiwali�w pozostawa�a nie znana, a s�dy historyk�w by�y powierzchowne i w znacznej mierze oparte na analogii por�wnawczej, celem uzasadnienia z g�ry za�o�onego wyniku, �e w Polsce nie by�o gorzej ni� gdzie indziej 9. Nic te� dziwnego, �e badacze ci byli jeszcze dalecy od zwr�cenia baczniejszej uwagi na problem ludzi lu�nych, a je�eli, jak Maciejowski, natrafiali na� w badanych �r�d�ach, to nie umieli jeszcze zda� sobie sprawy z jego naukowego znaczenia 10. Drugi okres wzrostu zainteresowa� problematyk� ch�opsk� w dawnej Polsce przypada na koniec XIX i pocz�tki XX wieku. W tym czasie rozwin�a si� do�� �ywa publicystyka w kwestii ch�opskiej, pozostaj�ca w zwi�zku ze wzrostem aktywno�ci politycznej ch�opa i z budz�cym si� u schy�ku wieku spo�eczno-politycznym ruchem ludowym. Pocz�y si� pojawia� do�� p�ytkie i popularyzatorskie rozprawy, ujmuj�ce na niewielu stronicach druku ca�okszta�t zagadnienia. Do takich bezwarto�ciowych dzi� opracowa� nale�y �Zarys historii ch�op�w" K. Gorzyckiego u. Natomiast pr�by naukowego opracowania problemu najcz�ciej, poza nielicznymi wyj�tkami12, dotyczy�y pocz�tk�w ludno�ci ch�opskiej w Polsce 13. Sytuacja polepszy�a si� w miar� wzrastania ilo�ci wydawnictw �r�d�owych u. Do nauki polskiej zacz�li wchodzi� nowi badacze ch�opskiego pochodzenia, jak F. Bujak, S. Inglot, J. Rafacz, St. Kot i inni, zajmuj�cy w m�odo�ci postaw� radykaln�, p�niej przechodz�cy do umiarkowanych od�am�w ruchu ludowego. Ukaza�y si� prace Z. Ludkiewie�a 15, A. Proch- 8 W. Chom�towski Materia�y do dziej�w rolnictwa w Polsce w XVI i XVII wieku, Warszawa 1876. (Biblioteka Ordynacji Krasi�skich, Muzeum Konstantego Swi-dzi�skiego, t. II). 9 St. Sreniowski, op. cit., s. 123. 10 W. A. M a c i e j o w s k i, op. cit., s. 149. 11 K. J. G o r z y c k i Zarys historii ch�op�w w dawnej Polsce do zniesienia podda�stwa, Warszawa 1902. '-B. Ulanowski Wie� polska pod wzgl�dem prawnym w XVI�XVIII w. �RAU Hist. fil.", Krak�w 1893; A. Boche�ski Beitrag �ur Geschichte der Gut-sherrlich-Bauerlichen Verhiiltnisse in Polen, Krak�w 1895. Autor zaj�� si� problemem biedoty wiejskiej w rozdziale V (s. 194�215), ale o lu�nych nie wspomnia�. 13 A. Ma�ecki Ludno�� wolno, to �Ksi�dze Henrykowskiej", �Kw. H�st.", 1894. Praca ta zosta�a ponownie wydana w zbiorowej publikacji pt. Z przesz�o�ci dziejowej pomniejsze pisma, t. I: Wolna ludno�� w�o�cia�ska w pierwszej dziej�w polskich epoce. F. Piekosi�ski Ludno�� wie�niacza w Polsce, oraz inne. 14 Nale�y tu przede wszystkim wymieni� akcj� wydawania ksi�g s�dowych wiejskich, rozpocz�t� jeszcze przed pierwsz� wojn� przez B. Ulanowskiego, a prowadzon� obecnie przez A. Yetulaniego. 15 Z. Ludkiewicz Polityka agrarna, Pozna�-Warszawa 1921, wyd. IV. Praca ta zawiera w rozdziale V kompilacyjny wst�p historyczny do dziej�w ch�op�w oraz szereg uwag na ten temat w rozdziale X. 8 nika 16, J. Nowakowskiego 17, wreszcie A. Swi�tochowskiego 18 i W. Grab-skiego 19; poza prac� Swi�tochowskiego s� to jednak mniej lub wi�cej skromne kompilacje. Problematyka ludzi lu�nych pojawi�a si� w�wczas w pracach F. Bujaka, kt�ry zaj�� si� ni� na ma�ym odcinku w oparciu o �r�d�a o�wi�cim-sko-zatorskie z XVI wieku20, J. Rafacza21, R. Rybarskiego 22 i innych, Zas�uguj� zw�aszcza na uwag� pogl�dy Rafacza, kt�ry rozpatrywa� to zjawisko ��cznie z �ebractwem, a na innym miejscu wywodzi� lu�nych ze �redniowiecznych ��az�g�w" 23. On te� jeden opracowa� koncepcj�, kt�ra mog�aby uzupe�ni� i rozwin�� pogl�dy Dobrzy�skiego; w pracach innych autor�w natrafiamy na s�dy przypadkowe lub wprost b��dne 24. Spo�r�d pogl�d�w wi���cych si� z tym zagadnieniem zas�uguj� tak�e na uwag� rozwa�ania czo�owego socjologa polskiego czas�w mi�dzywojennych, Stefana Czarnowskiego 25. Zorganizowane badania nad histori� spo�eczn� w Polsce podj�� jeszcze w okresie mi�dzywojennym Jan Rutkowski, tw�rca ca�ej szko�y histo-ryczno-gospodarczej, kt�ra obecnie kontynuuje jego wielkie dzie�o. Sam nie zaj�� si� problemem ludzi lu�nych 26, ale za�o�y� podwaliny pod roz- 16 A. Pr�chnik Dzieje ch�op�w w Polsce, Lw�w 1922. Praca popularnonaukowa, dobrze streszczaj�ca bie��ce w�wczas wynik� bada�. Autor by� z drugiej r�ki obeznany z materializmem historycznym. 17 J. Nowakowski Historia w�o�cian w Polsce, 1922. 18 A. Swi�tochowski Historia...
madzia.1majka2