Stefan Kieniewicz HISTORIA POLSKI 1795-1918 wyd. VIII Warszawa 1996 Przedmowa do smego wydania Niniejszy wykad dziejw porozbiorowych - to jeden z nielicznych trwaych punktw w naszej szybko zmieniajcej si wspczesnoci. Zjawisko naprawd wyjtkowe w czasach, gdy ksika staje si przestarzaa, zanim dotrze do rk czytelnika, lub co gorzej - razi sw skrajn tendencyjnoci, bdc drobnym elementem w kolejnych bataliach partii czy aktualnych orientacji politycznych. Po krtkim okresie wszechogarniajcych dyskusji i totalnego kwestionowania wszelkich twierdze i pewnikw wikszo ludzi zaczyna mocniej tskni do uzgodnienia czy przywrcenia jakich w miar stabilnych podstaw, regu, ocen. Nie mona bowiem przey caej swej egzystencji w nieustajcym kwestionowaniu wszystkiego. Tsknota ta jest szczeglnie mocna w dziedzinie wiadomoci historycznej, w wypracowaniu obrazu i ocenie przeszoci. (W wypadku nauczycieli i studentw ta potrzeba jest szczeglnie pilna, wrcz konieczna.) W ostatnich kilku latach ukazao si wiele nowych podrcznikw i zarysw dziejw Polski. Historia Polski 1795-1918 Stefana Kieniewicza wychodzi zwycisko z tych kolejnych, nieustajcych pokojowych konfrontacji. Jest to niewtpliwie zasug i pomiertnym sukcesem autora tej ksiki - najwybitniejszego badacza i popula- ryzatora dziejw porozbiorowych Polski. Profesor Stefan Kieniewicz (1907-1992), trwale zwizany z Instytutem Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego i In- stytutem Historii Polskiej Akademii Nauk, by uczniem i wietnym kontynuatorem innych wybitnych historykw - Marcelego Handelsmana i Adama M. Skakow- skiego. Wielokrotnie powoywano go na prezesa Komitetu Nauk Historycznych, jako cieszcego si najwikszym zaufaniem polskich historykw. Efektem jego szedziesicioletnich bada nad dziejami XIX stulecia jest kilkadziesit ksiek i kilka tysicy artykuw, referatw, wykadw publikowanych w kraju i za granic. By bez adnej przesady - tytanem wietnie zorganizowanej pracy, wietnym stylist i precyzyjnie formuujcym sw myl uczonym. Kada z jego publikacji i wszelkie recenzje jego ksiek potwierdzaj niniejsz opini. Sw uwag koncentrowa na epoce polskich powsta narodowych, a szczeglnie na dziejach powstania styczniowego 1863-1864 i przeobraeniach narodu polskiego w XIX w. Stworzy obraz epoki powsta, ktry dhzgo jeszcze pozostanie powszechnie przyjt wykadni tego wanego fragmentu naszych dziejw ojczystych. Wykad dziejw porozbiorowych Polski opracowa Profesor bardzo starannie, uwzgldniajc i podsumowujc rezultaty szczegowych bada caej rzeszy swych 6 Przedmowa do smego wydania poprzednikw i kolegw. W kolejnych siedmiu wydaniach rzetelnie uzupenia wykaz podstawowej literatury o najwartociowsze ksiki wydawane w ostatnich latach i w formie lakonicznej uwzgldnia rezultaty tych bada na kartach kolejnych wyda swego dziea. Ostatnie, sidme wydanie z 1987 r. ju da no znikno z pek wszystkich ksigar. A Historia Polski 1795-1918, obok dwukrotnie publikowanej syntezy powstania styczniowego, stanowia prawdziwe ukoronowanie wielkich bada i przemyle caego ycia wybitnego uczonego. Std - decyzja o kolejnym wydaniu. Przygotowali je dwaj uczniowie Profesora Stefana Kieniewicza - z caym pietyzmem dla dorobku Mistrza i zrozumieniem wszelkich wymogw stawianych przez historykw, a wicych si z tak inicjatyw. Oczywicie tekst wykadu zosta w peni zachowany, a ingerencja polegaa wycznie na starannej korekcie. Wzbogacona zostaa tablica synchronistyczna, a w wykazie najwaniejszej literatury dodano ponad 100 bardziej wartociowych publikacji, prawie wycznie z ostatnich dziesiciu lat. Uszanowano zestaw literatury opracowany przed laty przez Autora, ypomnie czytelnikowi, jak niedoskona baz dysponowa Profesor. Nie wyeliminowano publikacji dawnych, ale dodano obok te najnowsze - uzupeniajce lub modyfikujce ustalenia zawarte w starszych publikacjach. Te ostatnie wzmian- kowane uzupenienia dobrze zorientuj czytelnika, jakie konkretne, zazwyczaj szczegowe treci mogyby uzupeni obraz epoki wypracowany przez Autora. Fakty, opinie i twierdzenia sformuowane na kartach tej ksiki zachoway swoje walory i miejsce w wykadzie dziejw porozbiorowych. Nie wymagaj korekt ni reorientacji. Mona co najwyej wskaza na konkretne zagadnienia, ktrych obraz dziki najnowszym badaniom sta si bogatszy, wyraniejszy. Nie podlega dyskusji zasadnicza konstrukcja wykadu dziejw. Profesor uznawa ogromn rol oglnych uwarunkowa spoeczno-gospodarczy,ch jako jednego z gwnych czynnikw determinujcych postawy i dziaania ludzkie, przede wszystkim - duych zbiorowoci. W podstawowych wydarzeniach gospodarczych i spoecznych widzia istotne czynniki ewolucji narodu, skadniki ksztatowania si jego wiadomoci, a zarazem wyjaniajce jego postaw i dziaania. Nigdy nie traktowa tej "bazy" jak wczeni wulgaryzatorzy historii, lecz czyni z niej istotny skadnik lepszego poznania i zrozumienia dziejw. Gwn uwag zwraca na odtworzenie i zrozumienie mechanizmw wielkich wydarze, dziaalnoci poszczeglnych grup czy rodowisk, ale nie pomija roli wybitnych uczestnikw historycznej sceny. Przedstawiajc wydarzenia i ludzi rzetelnie prezentowa wszelkie znaczce fakty, wskazywa na powody i skutki dziaa. Dziki temu - wstrzymujc si od jednostkowych ocen i sdw - gwarantowa czytelnikowi luksus formuowania wasnych opinii i ocen - na podstawie rzetelnie zgromadzonych danych. Po radykalnej zmianie sytuacji narodu polskiego i na podstawie najnowszych bada mona wzbogaci wykad o polskim spoeczestwie w zaborze rosyjskim (tzn. na Przedmowa do smego wydania 7 ziemiach litewsko-biaoruskich i ukraiskich zagarnitych przez Rosj w toku rozbiorw; Krlestwo Polskie formalnie nie stanowio czci zaboru). Warto tu zasygnalizowa liberaln polityk Pawa I i Aleksandra I wobec polskiej szlachty i inteligencji, projekty wyodrbnienia Litwy jako autonomicznego ksistwa (z dominacj ywiou polskiego) przed wojn 18I2 r. (co osabio wspprac tych rodowisk z Napoleonem w czasie tej wojny), nasilajce si aspiracje narodowe i wolnociowe wrd pierwszej generacji modziey romantycznej z krgw flarecko-filomackich. Pocztkowo Aleksander I zdawa si manifestowa gotowo rozszerzenia autonomicznego pastwa polskiego, m.in. poprzez poddanie Korpusu Litewskiego i czci spraw litewskich w.ks. Konstantemu. Dopiero w latach dwudziestych nastpowa coraz wyraniejszy wzrost opinii i dziaa wadz nieprzy- chylnych polskoci. Po ledztwie w sprawach filomatw nastpio radykalne osabienie wpyww ywiou polskiego na szkolnictwo w zaborze rosyjskim, a nastpnie jego stopniowa rusyfikacja. Znacznie wiksza (ale i bardziej krytyczna) jest nasza wiedza o wileskim rodowisku uniwersyteckim - coraz bardziej elitarnym, a zarazem zamknitym i nie zawsze majcym wspln postaw. Antypolska polityka wadz zaostrzya si natychmiast po likwidacji prb rozszerzenia tu powstania listopadowego. Jej pierwszymi ofiarami padli unici (wczeni do spoecznoci prawosawnej) i nisze kategorie szlachty (ktrym odbierano dotychczasowe prawa). Mimo tej polityki Wilno nadal pozostawao orodkiem polskiego ycia kulturalnego. Dopiero od powstania styczniowego (po krtkiej odwily posewastopolskiej od schyku lat pidziesitych) nastpio zaostrzenie brutalnej, bezwzgldnej walki z polskoci i forsownej rusyfikacji tych ziem. Podobnie mona wzbogaci problematyk Kocioa, jego myli i aktywnoci spoecznej, ycia religijnego. Badania i publikacje ostatnich lat udowodniy, e pod wadz carw i krlw pruskich nie doszo do tak typowego dla restauracji zachodnioeuropejskiej "sojuszu tronu i otarza". Antykocielna polityka obu zaborcw i demokratyzacja niszego kleru (w coraz wikszym stopniu wywodzcego si ze rednich i niszych warstw spoecznych) pogbiay konflikty midzy wadzami zaborczymi a Kocioem, a zarazem kontakty midzy duchowiestwem a ruchem narodowym. Bardzo istotn rol w ruchu konspiracyjno-niepodlegociowym w latach trzydziestych-szedziesitych odegrao wykorzystywanie w nim niektrych form ycia religijnego w celu wcigania do udziau w ruchu najszerszych rzesz spoeczestwa. Najwaniejsze z nich - to idee i propaganda polskiego agrarystycz- nego socjalizmu utopijnego, odwoujcego si do radykalnie interpretowanych idei chrzecijastwa, pisma propagandowo-programowe ksidza ciegiennego nawizu- jce do "prawdziwego wykadu nauk Jezusa Chrystusa" (w pocztkach lat czter- dziestych), patriotyczne pogrzeby i pielgrzymki na cmentarzu polskim w Mont- morency pod Paryem, a nade wszystko - manifestacje patriotyczno-religijne w latach 1860-1862 poprzedzajce wybuch zbrojnego powstania w styczniu 1863 r. 8 Przedmowa do smego wydania Do nurtu tego mona wczy kapelanw towarzyszcych powstaczym oddziaom w walkach. Inny, ale wart odnotowania charakter miay dziaania na rzecz uboszych warstw spoeczestwa katolickiego pod koniec ubiegego stulecia w sytuacji zmiadenia polskiego ruchu niepodlegociowego przez zaborcw. Nowym, mocno eksponowanym w ostatnich latach elementem tej czstki dziejw kraju i Kocioa staje si brutalna likwidacja Kocioa unickiego w Krlestwie Polskim po powstaniu styczniowym. Analiza dokumentw wskazuje, e sprawa ta miaa rwnie podoe i cele polityczne, a ofiarny opr i determinacja stu kilkudziesiciu tysicy unitw zasuguje choby na krtk wzmiank. Dziki badaniom naukowym konkretnych problemw w ostatnim dziesicioleciu lepiej poznajemy przeobraenia polskiej myli spoeczno-politycznej, zwaszcza drugiej poowy XIX stulecia, wyraniej ni dawniej dostrzegamy rol kontaktw z francusk myl katolick - zarwn...
madzia.1majka2