Anna S�oniowa POCZ�TKI NOWOCZESNEJ INFRASTRUKTURY WARSZAWY Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie IDDDlbllSM Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1978 Projekt ok�adki Zygmunt Ziemka Redaktor Anna Szarota Redaktor techniczny Irena Wistawska Korektor Hanna Janczewska Dotacja Urz�du Miasta Sto�ecznego Warszawy (g) Copyright by Pa�stwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1978 Printed in Foland WST�P Przekonanie o tym, �e XIX w., a �ci�le jego schy�ek, uformowa� podstawy nowoczesnej metropolii kapitalistycznej, jak� sta�a si� Warszawa w przededniu pierwszej wojny �wiatowej, odegra�o dla autorki rol� inspiruj�c� przy wyborze tematu pracy. S. Ry-chli�ski stwierdzi�, �e: �Rozw�j warunk�w materialnych, kt�ry dokona� si� w ci�gu stulecia niewoli, przygotowa� Warszaw� do spe�nienia roli metropolii zmartwychwsta�ego pa�stwa" *. Na tej kanwie zrodzi�o si� pytanie badawcze, w jaki spos�b dokona� si� �w rozw�j? Pe�na odpowied� obejmuj�ca ca�okszta�t czynnik�w formuj�cych wielk� metropoli� przerasta mo�liwo�ci badawcze jednej osoby. Jednym z nich, ale istotnym, jest przebudowa infrastruktury miejskiej. Przeobra�enia w tym zakresie, spowodowane dostosowywaniem technicznego wyposa�enia miasta do jego zmienionych kszta�t�w, s� elementem naj�atwiej dostrzegalnym, a jednocze�nie decyduj�cym o warunkach �ycia mieszka�c�w. Szczeg�lnie dobrym punktem obserwacji wielkomiejskich przemian wydaje si� by� gospodarka komunalna. Nale�y tu jednak zwr�ci� uwag� na niejednoznaczno�� poj�� gospodarki komunalnej i miejskiej oraz wynikaj�ce z tego konsekwencje badawcze. Gospodarka miejska jest poj�ciem szerszym ni� komunalna. Ekonomi�ci zaliczaj� do niej, opr�cz kilkunastu urz�dze� komu- 1 Stwierdza za Stanis�awem Rychli�skim I. Pietrzak-Paw�owska w pracy zbiorowej Wielkomiejski rozw�j Warszawy do 1918 r., pod red. I. Pie-trzak-Paw�owskiej, Warszawa 1973, s. 7. nalnych, policj�, szkolnictwo elementarne, opiek� zdrowotn� i spo�eczn�, centralne instytucje aprowizacyjne (hale targowe i targowiska, rze�nie), budynki u�yteczno�ci publicznej finansowane z bud�etu miejskiego. Niemal ka�dy z dzia��w gospodarki miejskiej Warszawy popowstaniowej ma tak bogaty kontekst spo�eczny, polityczny, gospodarczy, a tak�e obyczajowy, �e m�g�by sta� si� celem odr�bnego studium. Urz�dzenia komunalne (budynki mieszkalne, wodoci�gi i studnie, kanalizacja i szamba, oczyszczanie miasta, komunikacja drogowa, mosty, wiadukty, nawierzchnie i regulacja ulic oraz plac�w), komunikacja miejska, elektryfikacja, gazyfikacja, ogrzew-nictwo, �a�nie, pralnie, ziele� i melioracje osiedlowe, hotele, cmentarze i po�arnictwo poch�aniaj� ok. 83% koszt�w budowy miasta (wy��czywszy przemys� i koleje) 2, decyduj� o wygl�dzie i funkcjonalno�ci organizmu miejskiego, s�owem stanowi� zasadnicz� substancj� materialn� i s� jego wizyt�wk�. Przyj�cie jako zakresu tematycznego zespo�u urz�dze� infrastruktury miejskiej wyodr�bnionych na podstawie dzisiejszych kryteri�w ekonomicznych in extenso mia�oby znami� ahistoryczno�ci. Nale�a�o poszuka� mianownika dla spraw uznawanych dzi� za komunalne, aktualnego tak�e dla dziewi�tnastowiecznych mieszka�c�w Warszawy. Ot� �wczesnym odpowiednikiem poj�cia gospodarki komunalnej by� tzw. �zewn�trzny porz�dek miasta" zale�ny od magistratu. Mo�na to bli�ej okre�li� jako publiczne urz�dzenia (teoretycznie s�u��ce wszystkim mieszka�com � st�d p�niejszy termin komunalne), stanowi�ce o porz�dku, zdrowotno�ci i wielkomiejskim wygl�dzie miasta. Na podstawie �wczesnych kryteri�w ramy tematyczne pracy obj�y: zaopatrzenie w wod� i odprowadzanie �ciek�w i nieczysto�ci, oczyszczanie miasta, komunikacj� drogow�, �rodki komunikacji miejskiej, zaopatrzenie w energi� (z ogrzewaniem) i o�wietlenie miasta, �a�nie (incydentalnie z pralniami), hotele, ziele� publiczn� i cmentarze 3. Bez ich rozwoju i modernizacji nie mo�e 2 M. Gajewski, Rozw�j warszawskich urz�dze� komunalnych 1918 - 1939 [w:] Warszawa II Rzeczypospolitej, z. 2, Studia Warszawskie, t. IV, Warszawa 1970, s. 67. 3 Pomini�te zosta�y zagadnienia budownictwa mieszkaniowego i stra�y po�arnej, zreszt� ju� opracowane (J. Cegielski, Stosunki mieszkaniowe w Warszawie 1864 - 1964, Warszawa 1968). powsta� wielka metropolia i vice versa: jej pocz�tk�w mo�na szuka� w dobie powa�nych osi�gni�� w wymienionych dziedzinach. W�a�nie fakt podj�cia wielkich inwestycji i reform modernizuj�cych te urz�dzenia w niebywale dynamicznie rozwijaj�cej si� Warszawie ostatniego �wier�wiecza XIX w. jest potwierdzeniem s�uszno�ci przyj�tych kryteri�w wyboru i sta� si� zasadnicz� przes�ank� przyj�cia takiego zakresu tematycznego. Nieprzypadkowo w pozosta�ych dziedzinach gospodarki miejskiej Warszawy tego okresu (mo�e wyj�wszy instytucje zaopatrzeniowe, gdzie budowa hal targowych stanowi�a pewien post�p), nast�pi� wyra�ny regres. Po cz�ci tylko by� rezultatem represyjnego charakteru postanowie� Komitetu Urz�dzaj�cego o statusie prawnym miasta. Co najmniej w r�wnym stopniu wynika� z przekonania zarz�du miejskiego, a i poniek�d mieszka�c�w, �e inne dzia�y gospodarki miejskiej (poza szkolnictwem oczywi�cie) nie decydowa�y o wielkomiejskim awansie. Co wi�cej, modernizacja urz�dze� komunalnych w najwi�kszym wymiarze dotyczy�a dziedzin stanowi�cych o wygl�dzie miasta. Zwr�cenie szczeg�lnej uwagi na aspekty spo�eczne wspomnianych przemian uzasadnia przekonanie, �e w�a�nie w warstwie spo�ecznej dziej�w rozwoju urz�dze� komunalnych wypada szuka� ich genezy4. Odr�bn�, nie mniej wa�n� kwesti� s� przemiany w �wiadomo�ci mieszka�c�w zwi�zane z realizacj� inwestycji komunalnych, post�p w dziedzinie kultury materialnej i �ycia codziennego, jaki dokona� si� w konsekwencji podwy�szenia standard�w mieszkaniowych i poprawy warunk�w higienicznych w ca�ym mie�cie. Zatem celem mych bada� sta�o si� wydobycie spo�ecznych w�tk�w modernizacji warszawskiej gospodarki komunalnej okresu wielkomiejskiego rozwoju miasta u schy�ku XIX w., by uzyska� odpowiedzi na zasadnicze pytanie badawcze: jakie by�o pod�o�e spo�eczne przemian, a w szczeg�lno�ci, jakie grupy mieszka�c�w miasta by�y zainteresowane modernizacj� wyposa�enia komunalnego, stwarzaj�c bod�ce podj�cia inwestycji, na jakich kr�gach spo�ecznych spoczywa� ci�ar koszt�w, a jakie warstwy dyskontowa�y efekty unowocze�nienia urz�dze� komu- 4 W literaturze przedmiotu znajdujemy g��wnie opracowania dotycz�ce aspekt�w technicznych, nie wy��czaj�c kompleksowej monografii H. Jan-czewskiego, Warszawa. Geneza i rozw�j in�ynierii miejskiej, Warszawa 1971. nalnych. Je�li bowiem przedmiotem badania jest organizm miejski, wi�c nie tylko miasto, ale r�wnie� ludzie w nim �yj�cy, na-rodpny nowoczesnej Warszawy � to zar�wno fakt powstawania dwudziestowiecznej substancji materialnej, jak nowych zjawisk w zakresie kultury, mentalno�ci, �wiadomo�ci i obyczaju. Cezury chronologiczne zamykaj� pierwszy etap wielkiej modernizacji komunalnego wyposa�enia Warszawy dziewi�tnastowiecznej. Wypada to na ostatnie �wier�wiecze XIX w. Nale�y w tym miejscu zaznaczy� trudno�ci periodyzacji w tej dziedzinie. Cezury powszechnie przyj�te w historiografii przy opracowywaniu innych temat�w nie spe�niaj� zadania w przypadku badania gospodarki miejskiej czy komunalnej. Dat� konkretn� mo�na okre�li� cezur� otwieraj�c�, i to dla ka�dej dziedziny inna, natomiast zamykaj�ce s� trudno uchwytne i zawsze kontrowersyjne. W zasadzie z niewielk� tylko przesad� mo�na by twierdzi�, �e nie kwestionowan� dat� ko�cow�, wsp�ln� dla wszystkich urz�dze� komunalnych Warszawy, by�by r. 1944, rok ca�kowitego niemal zniszczenia budowanych i przebudowywanych od ko�ca XIX w. instalacji. Pierwsza wojna �wiatowa przerwa�a wprawdzie dzia�alno�� inwestycyjn� miasta, lecz w niewielkim stopniu zak��ci�a funkcjonowanie owych urz�dze� (wyj�wszy mosty i wodoci�gi praskie). W okresie powojennym unowocze�niano je i rozbudowywano, opieraj�c si� na bazie dziewi�tnastowiecznej. T� za� realizowano w dw�ch etapach: pierwszym, pocz�wszy od obj�cia prezydentury miejskiej przez g;en. Sokrata Starynkiewicza, kiedy podj�to wi�kszo�� inicjatyw modernizuj�cych wyposa�enie komunalne Warszawy, i drugim, po �mierci Starynkiewicza, kt�ry otwiera uruchomienie wielkiej 33-milionowej po�yczki miejskiej na cele inwestycyjne. Pierwszy etap, kt�ry jest tematem rozwa�a� niniejszej monografii, charakteryzuje dominuj�ca w ca�ej gospodarce komunalnej tego okresu wielka inwestycja wodoci�-gowo-kanalizacyjna. Wywo�ywa�a ona silne reperkusje nie tylko w innych dzia�ach komunalnych, ale i w ca�okszta�cie �ycia miasta. Osobowo�� jej inicjatora � prezydenta Starynkiewicza � w ca�ym tym okresie, nie tylko w czasie pe�nienia funkcji, ale i po ust�pieniu z urz�du (1892 r.), a� do �mierci bior�cego �ywy udzia� w sprawach miejskich, oddzia�ywa�a w widoczny spos�b na wszelkie poczynania w�adz miejskich ostatniego �wier�wiecza 8 XIX w. Jednocze�nie, koniec pierwszego etapu charakteryzuj� wydarzenia �ci�le z zakresu komunalnego: uko�czenie budowy kanalizacji w lewobrze�nej Warszawie, decyzja o elektryfikacji tramwaj�w (zrealizowana w 1906 r.), wybudowanie Elektrowni Warszawskiej. Niemniej jednak istotne znaczenie mia�y powa�ne czynniki og�lnogospodarcze: koniec kryzysu ekonomicznego lat dziewi��dziesi�tych i ukszta�towanie w og�lnych zarysach warszawskiego w�z�a kolejowego w 1903 r. oraz zmiany w sytuacji prawnej zarz�du miejskiego (nowe przepisy finansowe) w tym�e roku. Zatem, przyjmuj�c orientacyjnie 1903 r. jako cezur� zamykaj�c� wspomniany pierwszy etap modernizacji urz�dze� komunalnych miasta, za otwieraj�c� wypada przyj�� 1876 r., dat� zam�wienia projektu wodoci�gu i kanalizacji u Williama Lindleya. Jest to wszak�e termin umowny, zwa�ywszy, �e dla ka�dego dzia�u gospodarki komunalnej inna data wyznacza jego pocz�tek. Praktycznie wi�c, cezur� otwieraj�c�, potraktowan� do�� szeroko, b�dzie pocz�tek lat siedemdziesi�tych XIX w. �r�d�a i literatura przedmiotu Stan bada� nad Warszaw� popowstaniow� jest bardzo zr�nicowany. O ile bowiem by�y badane r�ne aspekty dziej�w gospodarczych i spo�eczny...
madzia.1majka2