Tomasz Szarota OKUPOWANEJ WARSZAWY DZIE� POWSZEDNI Studium historyczne . .�.'.Sf-;�3('.,�^l.:; Czytelnik � Warszawa 1988 '.-i- ;,i:UA�iff �flOWdO 18% ss8 � -o f Obwolut�, opraw� i kart� tytu�ow� projektowa� W�ADYS�AW BRYKCZY�SKI � ^ .. /l yarszaw^ISS? ��^ Na obwolucie zdj�cie z albumu �Miasto nicujarzmione", Warszawa'4957 \ W S - "CQ iFl ,..�,� / >cA^Jl i^iaa^s^-o^ �^OYX?-:;6' bu^' � Copyright by Tomasz Siarota, Warswaa 1973, S 978, 1989 ISBN 83-07-01224-4 8^91'6WBS�T!BV' )!Jr. .-s0 Pami�ci profesora tadeusza Manteuffia po�wi�cam Wsr^p "�,� SSa�^at -ofc W Losy Warszawy podczas II wojny �wiatowej nie tylko w naszej narodowej tradycji, ale tak�e w opinii �wiata by�y i pozostan� symbolem walki i m�cze�stwa. Ho�d nieujarzmionemu miastu, cho� niezamierzony, sk�adali zreszt� tak�e wrogowie. Przypomnijmy cho�by znamienn� wypowied� Hansa Franka: �W kraju tym znajduje si� pewien punkt b�d�cy �r�d�em wszelkich nieszcz��, jest nim Warszawa. Gdyby w Generalnej Guberni nie by�o Warszawy, w�wczas trudno�ci, z kt�rymi si� borykamy, zmala�yby o 4/5. Warszawa jest i b�dzie ogniskiem wszelkich zaburze�, miejscem, z kt�rego niepok�j rozchodzi si� po ca�ym kraju"'. Mimo przeniesienia stolicy GG do Krakowa, Warszawa nie przesta�a w latach wojny odgrywa� roli pierwszego miasta Rzeczypospolitej, za� jej niekwestionowane przyw�dztwo okaza�o si� czym� w pe�ni zrozumia�ym i powszechnie aprobowanym przez spo�ecze�stwo. ,, Warszawa -pisze Czes�aw Madajczyk - sta�a si� kolebk� ruchu oporu w Polsce. Tutaj istnia�y stosun- kowo najdogodniejsze warunki dzia�alno�ci konspiracyjnej. Milionowe miasto stwa- rza�o dla w�adz okupacyjnych ogromne trudno�ci w rozszyfrowaniu �ycia podziemne- go. Co istotniejsze - inaczej ni� w innych stolicach, nie powsta�a tu w�adza kolaboruj�ca politycznie"2. Warszawa to jednak nie tylko centralny o�rodek walki z naje�d�c�, to tak�e miejsce martyrologii narodu polskiego. Tu, nad Wis��, w katowni Gestapo na Szucha, w celach Pawiaka, za murami dzielnicy �ydowskiej i po prostu na ulicach Warszawy, gdzie mordowano ludzi podczas publicznych egzekucji, dokona� si� przecie� jeden z akt�w pope�nionej przez niemiecki faszyzm zbrodni. Badania nad dziejami okupacyjnej Warszawy s� ju� znacznie zaawansowane. Dziesi�tki publikacji po�wi�cono przeprowadzonym w mie�cie akcjom zbrojnym, wiele uwagi po�wi�cono sporom ideologicznym, jakie wiedli zwolennicy tzw. orientacji londy�skiej z przedstawicielami polskiej lewicy. W ramach tych bada� podejmowany jest problem opracowywania w okupowanej Warszawie przez Polsk� Parti� Robotnicz� koncepcji przysz�ej Polski Ludowej - pa�stwa sprawiedliwo�ci spo�ecznej, o miejscu kt�rego w Europie i na �wiecie decydowa� b�dzie sojusz ze Zwi�zkiem Radzieckim. Ukaza�o si� szereg ksi��ek, rozpraw i drobnych przyczynk�w m�wi�cych o dzia�alno�ci poszczeg�lnych organizacji i stronnicfw~politycznych, o prasie konspiracyjnej, tajnej o�wiacie i r�norodnych przejawach podziemnego �ycia kulturalnego. Praca W�ady- s�awa Bartoszewskiego �Warszawski pier�cie� �mierci" przynosi ewidencj� strat osobowych - tragiczn� list� ofiar hitlerowskiego terroru. Inne dzielo tego autora � 1859 dni Warszawy", b�d�ce obszern� kronik� wydarze�, stanowi vademecum dla poznania wszystkich przejaw�w �ycia w okupowanym mie�cie. Jak na tym tle widzie� nale�y ksi��k�, kt�r� czytelnik w�a�nie trzyma w r�ku? Tytu� wskazuje, �e jest to studium dotycz�ce �ycia codziennego warszawiak�w podczas 58 miesi�cy okupacji, nie nale�y wi�c tej pracy traktowa� jako zarysu historii miasta w owym okresie. Autor mia� prawo do tematycznego wyboru, by� poza tym zmuszony do selekcji materia�u. Pewne zagadnienia zosta�y tylko zasygnalizowane (organizacja podziemia, konspiracyjne �ycie polityczne, dzia�alno�� Zarz�du Miejskiego) b�d� w��czone w tok narracji o tyle, o ile wi�za�y si� bezpo�rednio z obliczem okupacyjnego dnia powszedniego (walka z wrogiem, represje okupanta). Chronologicznie cezur� zamykaj�c� jest data wybuchu Powstania Warszawskiego. �ycie i walka ludno�ci miasta podczas 63-dniowej powsta�czej epopei oraz dzieje exodusu warszawiak�w - to tematy wykraczaj�ce poza obr�b niniejszej pracy3. Zdaj� sobie spraw�, �e m�wienie o okupacyjnej codzienno�ci czy powszednio�ci w odniesieniu do okresu zupe�nie wyj�tkowego, kiedy to �ycie toczy�o si� ca�kowicie anormalnym rytmem, mo�e budzi� sprzeciw, i to szczeg�lnie u ludzi, kt�rzy sami prze�yli lata wojny i okupacji. Trudno jednak zaprzeczy�, �e w owych specyficznych warunkach �ycie toczy�o si� jednak dalej - jego kszta�t jest w�a�nie g��wnym tematem tej ksi��ki. Pracy mej przy�wiecaj� dwa cele zasadnicze. Pierwszy z nich widz� w potrzebie opisu i wyja�nienia warunk�w egzystencji w okupowanym mie�cie, przez co rozumiem zar�wno warunki bytowe (�r�d�a dochod�w, koszty utrzymania, sytuacja mieszkanio- wa, po�ywienie, ubi�r, komunikacja), jak tak�e sfer� duchow� i obyczajow� (�ycie kulturalne, rozrywki, mentalno��, nastroje i postawy). Drugim zadaniem jest przed- stawienie funkcjonowania hitlerowskiego systemu rz�d�w okupacyjnych oraz systemu obronnego polskiego spo�ecze�stwa. Starcie si� obu tych system�w doprowadzi�o do powstania bodaj�e najbardziej charakterystycznego zjawiska tamtych lat - podw�jnego nurtu �ycia. Jeden z nich, tocz�cy si� na powierzchni, oficjalnie, by� ��yciem na niby", drugi, podziemny, istniej�cy wbrew woli okupanta, by� �yciem prawdziwym. Wiedz� o okupacji cz�� os�b zajmuj�cych si� jej dziejami czerpa� mo�e z autopsji - w�asna pami��, do�wiadczenia i prze�ycia wzbogacaj� w tym przypadku �r�d�a historyczne. Jestem w sytuacji odmiennej, bo cho� mieszka�em w Warszawie w latach 1940-1944, b�d�c w�wczas dzieckiem, �wiadomie tych lat prze�y� nie mog�em. Trudno jednoznacznie powiedzie�, czy teraz jako historykowi u�atwia mi to, czy - przeciwnie - utrudnia wykonanie podj�tego zadania. U�atwia chyba obiektywi- zacj� wielu s�d�w i bardziej �ch�odne" spojrzenie, utrudnia jednak niew�tpliwie nie tylko zrozumienie, ale i uchwycenie atmosfery oraz stylu �wczesnego �yda. Z tego te� wzgl�du tak cz�sto postanowi�em oddawa� g�os samym �r�d�om, cytuj�c obficie dokumenty i relacje �wiadk�w. Czas pokr�tce scharakteryzowa� materia� �r�d�owy wykorzystany przy pisaniu niniejszej ksi��ki. W�r�d archiwali�w na pierwszym miejscu wymieni� nale�y zesp� akt Delegatury Rz�du RP na Kraj, przechowywany w Centralnym Archiwum Komitetu Centralnego PZPR. Wykorzystane zosta�y ponadto nast�puj�ce zespo�y akt ze zbior�w Archiwum Pa�stwowego miasta sto�ecznego Warszawy: zespo�y Szefa Dystryktu, Stadthauptmanna i Obmanna Judenratu. W Archiwum Akt Nowych korzysta�em z zespo��w: Rady G��wnej Opieku�czej, Rz�du GG oraz tzw. Archiwum Paderewskiego, za� w archiwum G��wnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce z zespo��w: Najwy�szego Trybuna�u Narodowego, Okr�gowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Warszawie i Komendanta Sipo i SD na dystrykt warszawski. Wa�nym elementem kwerendy by�o przejrzenie materia��w ikonograficznych, prze- chowywanych w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej. W paryskiej Bibliotheque de Documentation Internationale Contemporaine odnalaz�em szereg sprawozda� Dele- gatury, kt�rych brak w zbiorach krajowych. Stara�em si� uwzgl�dni� wszystkie odnosz�ce si� do tematu wydane zbiory dokument�w. Bardzo cennym �r�d�em by�y dzienniki i kroniki okupacyjne, zar�wno drukowane (M. Berg, A. Czerniakowa, K. Irzykowskiego, A. Kap�ana, L. Landaua, Z. Na�kowskiej, E. Ringelbluma, W. Sieroszewskiego i K. Szymczaka), jak te� przechowywane w archiwach i bibliotekach (J. D�browy-Sierzputowskiego, K. Gorzkowskiego, I. Kie�basi�skiej i H. Klickiej, H. Krahelskiej, A. Wyle�y�skiej i F. Wyszy�skiego). Nie pomin��em oczywi�cie tak�e literatury pami�tnikarskiej. Do innej kategorii wykorzystanych �r�de� nale�� wszelkie druki z badanej epoki - jawne wydawnictwa oraz prasa polsko- i niemieckoj�zyczna, prasa i wydaw- nictwa konspiracyjne, druki urz�dowe i okoliczno�ciowe, od zbior�w zarz�dze� pocz�wszy na poradnikach, ksi��kach kucharskich i kalendarzach ko�cz�c. Uwzgl�d- nione zosta�y tak�e publikacje emigracyjne, kt�re ukaza�y si� podczas wojny poza granicami kraju. Nie ulega w�tpliwo�ci, �e typ i charakter materia��w �r�d�owych rzutowa� bardzo wyra�nie na spos�b prezentacji przeze mnie wielu zagadnie�. Faktem jest, �e znacznie bogatsz� dokumentacj� pozostawi� tzw. ob�z londy�ski ni� organizacje polskiej lewicy. Poza tym zar�wno w prasie, jak i wydawnictwach konspiracyjnych PPR czy RPPS zdecydowanie na czo�o wysuwane by�o zagadnienie walki zbrojnej z naje�d�c�, natomiast problemy codziennej egzystencji traktowano raczej marginesowo. Tak�e w spisywanych po wojnie pami�tnikach, wspomnieniach i relacjach dzia�acze lewicy przede wszystkim m�wi� o swym udziale w walce z hitlerowskim okupantem, nadzwyczaj za� rzadko opowiadaj� o swym powszednim bytowaniu. W zakresie literatury przedmiotu najwi�ksz� pomoc� s�u�y�y mi prace W�adys�awa Bartoszewskiego, Wactawa Jastrz�bowskiego, Czes�awa Madajczyka, Karola Mariana Pospieszaisluego oraz Kazimierza Wyki. Pewne fragmenty usi�owa�em przedstawi� komparatystycznie, dokonuj�c por�w- na� sytuacji Warszawy z sytuacj� innych okupowanych przez hitlerowc�w stolic europejskich. Kilka st�w wyja�nienia wymagaj� przypisy. Chc�c ograniczy� ich liczb�, nie stosuj� w zasadzie odno�nik�w w�wczas, gdy cytuj� wydane u nas po wojnie w formie ksi��kowej pami�tniki i wspomnienia. Przy powo�ywaniu si� na teksty okupacyjnych kronik i diariuszy tylko po raz pierwszy przytaczam dok�adne �r�d�o informacji, p�niej odsy�am ju� tylko do daty zapisu, najcz�ciej podaj�c j� zreszt� w tek�cie, a nie w przypisie. Wypowiedzi przedstawicieli hitlerowskiego aparatu terroru cytowane s� na podstawie wydawnictwa ,,Okupacja i ruch oporu w dzienniku Hansa Franka". Pe�...
madzia.1majka2