ćw. 6.
Zapamiętywanie samorzutne i zapamiętywanie zamierzone
W. Szewczuk
1. WPROWADZENIE
- życie ludzkie jest wypełnione działaniem skierowanym na jakiś przedmiot. To przedmiotowe ukierunkowanie jest zdeterminowane przez: otaczający świat, obiektywne warunki życia i życie społeczne. Odbija się ono w świadomości człowieka jako celowość działania – często źle rozumiana jako wolność
- każde nasze działanie ma charakter reaktywny – jest reakcją na obiektywną sytuację jako złożony układ bodźców
- w świadomości częściej odbija się FAKT i SPOSÓB działania, rzadziej powód
- zdaniem Szewczuka badania zapamiętywania – jednego z procesów pamięciowych – trzeba zacząć od ustalenia jego „miejsca” w działaniu czyli stosunku do działania
Zapamiętywanie
1. ZAPAMIĘTYWANIE SAMORZUTNE (mimowolne) – może powstać w toku działania, które zmierza świadomie lub nieświadomie do celu nie mającego nic wspólnego, albo mającego niewiele wspólnego z samym zapamiętywaniem.
- znaczna część doświadczenia (poznawania rzeczywistości i działania w niej) opiera się właśnie na zapamiętywaniu samorzutnym – nie mamy zamiaru czegoś zapamiętać, sami dziwimy się, że coś nam „utkwiło w głowie”
- u zwierząt i niemowląt, a nawet we wczesnym okresie poniemowlęcym jest to jedyny sposób zapamiętywania; jednak różni się u zwierząt i ludzi:
zwierzę – nie ma wiedzy i świadomości, że cokolwiek zapamiętuje
człowiek – zapamiętując samorzutnie wie często o tym, że zapamiętał
2. ZAPAMIĘTYWANIE ZAMIERZONE (dowolne) – powstaje na skutek działania, którego celem było właśnie zapamiętanie; ta dowolność ma sugerować, że u człowieka zależy ono głównie od jego woli
- z biegiem rozwoju (już od 4/5 roku życia), w całym życiu człowieka a szczególnie w uogólnionym poznawaniu rzeczywistości, zapamiętywanie zamierzone zaczyna odgrywać zasadniczą rolę
Przykłady:
- dziecko chce wielokrotnego powtarzania bajek by przyswoić je pamięciowo
- w okresie szkolnym u c z y s i ę - tzn. opanowuje wiedzę i czynności ze świadomym zamiarem zapamiętania, choć nie zawsze rozumie motywy tych działań
- RODZAJE ZAPAMIĘTYWANIA ZAMIERZONEGO: będzie ono przebiegać różnie w zależności od sposobu realizacji zamiaru i stopnia w jakim kierujemy nim świadomie
· ZAPAMIĘTYWANIE ZAMIERZONE ŻYWIOŁOWE – chcemy zapamiętać, spostrzegamy materiał raz lub parokrotnie, aż do zapamiętania
· ZAPAMIĘTYWANIE ZAMIERZONE PLANOWE – planowe kierowanie swoim spostrzeganiem, swoim myśleniem opartym na spostrzeganym materiale
CELE BADAŃ SZEWCZUKA:
Badanie zapamiętywania zamierzonego i samorzutnego ma prowadzić do ustalenia ich specyfiki oraz ustalenia wspólnych prawidłowości. Badania przeprowadzono więc na materiale wszechstronnym - zarówno sztucznym, jak i dotyczącym życia codziennego. Każdy rodzaj działania i materiał jakim ono operuje był przedmiotem dwóch porównawczych grup eksperymentów:
a) badani wykonywali jakieś działanie bez zamiaru zapamiętania go, ani jego składników
b) badani mieli za zadanie zapamiętać wykonywane przez nie działanie, lub któryś z jego elementów
Pytania szczegółowe na które odpowiedzi mają dać badania Szewczuka brzmią:
- ile?
- co?
- jak zostaje zapamiętane w obu przypadkach?
- dlaczego tak kształtuje się zapamiętywanie, jak to wynika z uzyskanych danych?
2. ZAPAMIĘTYWANIE DZIAŁAŃ
Grupa eksperymentów: GE-12
Przedmiot badania: działanie w postaci załatwienia jakiejś sprawy na mieście
Osoby badane: 8 mężczyzn, 6 kobiet w wieku 21-32 lata
Przebieg badania: Badany wychodzi na miasto w celu załatwienia jakiejś sprawy, porusza się w złożonej przestrzeni ulic, placów, wnętrz, spotyka różne przedmioty, ludzi, rozmawia, myśli, odczuwa stany emocjonalne tzn. na działające z zewnątrz bodźce reaguje w rozmaity sposób bezpośrednio, np. przez przypomnienia i myśli o minionych przedmiotach, sprawach, zdarzeniach.
Wścibski eksperymentator chce ustalić ILE, CO, JAK i DLACZEGO osoba badana zapamiętuje z tak złożonego działania. W tym celu musi mieć możność porównania działających bodźców z tym, co zostało zapamiętane. Dlatego też bezczelnie śledzi osobę badaną, obserwując jej zachowanie się, notuje przedmioty, na które badany zwraca uwagę, charakterystyczne zdarzenia i rozmowy badanego.
Wychodzi jednak z założenia, że głupio byłoby podbijać do badanego i pytać się co 10 metrów o czym myśli. Dlatego potrzebny mu jest pomocnik – osoba dobrze znana badanemu i eksperymentatorowi, która ma za zadanie:
- obserwować osobę badaną = o.b.
- skierować uwagę o.b. na określone przez badacza przedmioty (wystawy, kioski, budynki)
- prowadzić rozmowę kierowaną, z włączeniem określonych tematów
- rozmawiać bez przerwy by kontrolować o czym myśli o.b.
Im więcej pomocników, tym większa dokładność obserwacji i notatek eksperymentatora.
Warianty eksperymentu:
GE-12-A: ofiara (czyt. osoba badana) nie wie że jest badana i że ma tak zdradzieckich znajomych (czyt. pomocników eksperymentatora), nie wie o co chodzi w badaniu, a bada się konkretnie zapamiętywanie samorzutne.
GE-12-B: badany otrzymuje polecenie od eksperymentatora by zapamiętać jak najwięcej z tego co przeżyje od wyjścia na miasto do powrotu do domu. Bada się zapamiętywanie zamierzone.
Zakończenie eksperymentu: badany po powrocie do domu odtwarza całość minionego działania w formie ustnej lub pisemnej. Jak już niczego nie może sobie przypomnieć, następuje seria pytań dodatkowych. Na końcu stosuje się rozpoznawanie wybranych elementów zarówno spośród odtworzonych, jak i zapomnianych.
Opracowanie materiału: zasadnicze znaczenia miało porównanie tego, co wchodziło w skład działania z tym, co zostało zapamiętane. Szewczuk wprowadza pomocnicze pojęcie porcji treściowej – odzwierciedlanie i działanie związane z określonym układem bodźców dającym się wyodrębnić z innych układów bodźców (oglądanie wystawy, spotkanie znajomego, wakacje, film, egzamin itp. – czyli kilka porcji treściowych związanych z oddzielnymi, różnymi tematami). Badanie takie ma charakter makroskopowy.
OPISY BADAŃ:
W tym miejscu pomijam fascynujący opis badania z grupy GE-12-A, w którym badana Marylka B. kupuje synkowi klocki, a Włada G. towarzyszy jej, wpuszczając ofiarę w maliny. Amatorów silnych wrażeń odsyłam do stron: 31-35 ;)
Wyniki: działanie M.B. składało się z 96 porcji treściowych i chociaż badana nie miała zamiaru ani polecenia by zapamiętać cokolwiek z tej sytuacji, zapamiętała samorzutnie 62,5% porcji treściowych – czyli jak wynika z moich skromnych wyliczeń około 60.
Z 96 porcji treściowych 13 wiązało się właśnie z celem – kupnem klocków (zapamiętała wszystkie), 9 wiązało się z dzieckiem = pośrednio z celem (zapamiętała 88%), z 74 niezwiązanych z celem zapamiętała 52,7%.
Jak widać, im bardziej przedmiot spostrzegania, odczuwania, myślenia, jest związany z celem działania, tym większe jest prawdopodobieństwo jego zapamiętania. Jednak jego miejsce w szeregu następujących po sobie bodźców, zgodnie z tzw. krzywą zapamiętywania nie odgrywa żadnej roli: najlepiej zapamiętano porcje 17-21, 48-53, 61-65, czyli mało znaczące z punktu widzenia efektów pierwszeństwa i świeżości.
Analiza porównawcza porcji treściowych:
- bodźce wywołujące reakcję emocjonalną (12)
- bodźce związane z zainteresowaniami i potrzebami (16)
- bodźce związane ze zmianą kierunku drogi lub miejsca pobytu osoby badanej (5)
- bodźce związane z życiem towarzyskim i zawodowym (5)
- bodźce wywołujące reakcje zautomatyzowane: np. rozmowa o ścisku i duszności w tramwaju
Podstawowe pytanie brzmi: czemu zapamiętała właśnie te, a nie inne składniki?
à Odpowiedzi trzeba szukać w stosunku bodźców do działania danej osoby badanej i do jej doświadczenia ze szczególnym uwzględnieniem jej potrzeb, uczuć, zainteresowań.
à pamięciowe odbicie - całość tego, co może być odtworzone przypomniane i rozpoznane, łącznie ze sposobem w jaki to następuje
à charakterystyka pamięciowego odbicia działania na postawie eksperymentu GE-12-A
· Porcje treściowe następują kolejno po sobie w czasie przy równoczesnych zmianach przestrzennych. Odbicie pamięciowe tego długiego szeregu to nie tylko zapamiętanie jego składników, ale ich następstwa, kolejności.
· analiza kolejności, odtwarzania, poprawek, uzupełnień, dodatkowych przypomnień i rozpoznawania pozwala na szkicową charakterystykę ogólną pamięciowego odbicia działania. Zapamiętane składniki tworzą układ, w którym jedne z nich mają ściśle określone miejsce = główne punkty odbicia pamięciowego, niektóre są do nich z mniejszym lub większym wahaniem odnoszone, pozostałe nie mają ściśle określonego przydziału w następczym szeregu, są składnikami luźnymi.
· dokładność odbicia pamięciowego: M.B. dokładnie pamięta wszystko, co dotyczyło kupna klocków – kto był w sklepie, jak ubrany był sprzedawca, co leżało na ladzie. Jednak ma bardzo zniekształcony obraz sytuacji, w której tramwaj prawie najechał na rowerzystę – M.B. wydaje się, że jechał on z drugiej strony, jest przekonana że miał kaszkiet, choć miał gołą głowę i że tramwaj się zatrzymał – a faktycznie tylko zwolnił. Wniosek: dokładność zapamiętania wzrasta wraz z powiązaniem danej porcji treściowej z celem działania i minionym doświadczeniem.
Kolejny fascynujący opis eksperymentu GE-12-B2
Chętnych odsyłam do stron 39-44 do porywającego opisu godziny z życia krakowskiego studenta sprzed 25 lat ;) W roli głównej Z.D, który wybiera się na dworzec kolejowy by „poinformować się” (cyt.) o odjeździe pociągu i kupić bilet. W tej przygodzie towarzyszy mu L., który wkręca biedaka, że w ramach doświadczenia musi zapamiętać wszystko co zobaczy po drodze i prosi Z.D. o pomoc.
Wyniki: ogólna ilość porcji treściowych wynosiła 102, Z.D zapamiętał 70%, czyli 72 porcje treściowe; zapamiętał 100% porcji treściowych związanych z celem działania lub bliskich mu oraz 65,8% porcji treściowych nie związanych z celem.
- bodźce wywołujące reakcję emocjonalną (11)
- bodźce związane z zainteresowaniami i potrzebami (18)
- bodźce związane z życiem towarzyskim i zawodowym (6)
- bodźce obojętne (18)
Omawiane wyniki potwierdzają wnioski z poprzedniego eksperymentu, są jednak różnice:
- przy zapamiętywaniu samorzutnym nie było ani jednego przypadku zapamiętania bodźca zupełnie obojętnego – przy zapamiętywaniu zamierzonym było ich aż 32%
à tzw. wpływ zamiaru na zapamiętywanie. Jest to jednak tylko metafora, bo zamiar sam w sobie nie może być przyczyną. Może jednak wywołać zmiany w przebiegu procesu odzwierciedlania i zapamiętywania. Osoba badana, chcąc zapamiętać musi coś robić w tym kierunku, wykonać jakieś działania specjalne, w których tkwią implicite przyczyny lepszego zapamiętania.
à TO CO ROBIŁ Z.D. ŻEBY LEPIEJ ZAPAMIĘTAĆ WSZYSTKO CO PRZEŻYŁ:
1. wracał myślą wstecz do tego, co już było
2. gdy coś mu się przypomniało, starał się przypomnieć sobie kiedy i w którym miejscu to było
3. pomocne było to, co dobrze zapamiętał (kupno biletu, spotkanie studentki ;)
4. starał się zapamiętać, co widział w którym miejscu drogi oraz gdzie i o czym mówił
5. przy różnych okazjach przypominało mu się coś z poprzedniego okresu, co już zapomniał (np. kiedy L. prawie wpadł pod taxi przypomniał sobie o wypadku samochodowym w Warszawie, o którym L. opowiadał wcześniej)
6. notował sobie w pamięci skrótami zdarzenia i rozmowy
7. starał się powiązać to, co mu uciekało, z tym co dobrze pamiętał
Podsumowując: w trakcie drogi na dworzec zachodził szereg procesów
a) niezamierzone przypomnienia wcześniejszych przeżyć
b) świadome przypominanie wcześniejszych zdarzeń
c) myślowe operacje lokalizowania minionego lub aktualnego zdarzenia, oglądanego czy omawianego w jakichś czasowych ramach innych zdarzeń lub wiązania ze sobą poszczególnych zdarzeń
Składniki
% zapamiętywania samorzutnego
% zapamiętywania zamierzonego
Porcje treściowe
52 %
psychologia-UJ