Dobre zwyczaje w nauce.pdf

Zbiór zasad i wytycznych. Polska Akademia Nauk, Komitet Etyki w Nauce.

Wydanie trzecie zmienione i uzupełnione, Warszawa 2001

Po roku 1989, w obliczu powstawania "państwa prawa", różne środowiska zawodowe w Polsce

zaczęły tworzyć dokumenty, deklarujące normy i zasady moralne, do przestrzegania których

zachęcały, bądź nawet zobowiązywały.

Wzorem najstarszego Kodeksu etyki lekarskiej, ze słynną przysięgą Hipokratesa, powstawały

kolejno: Zbiór zasad etyki adwokackiej i godności zawodu, Etyka zawodowa farmaceutów,

Zawodowy kodeks etyczny architekta, Karta etyczna mediów, Kodeks etyczny inżyniera,

Dziennikarski kodeks obyczajowy, a także dotyczące środowiska nauczycieli: Kodeks etyki

nauczycielskiej oraz "Dobre obyczaje w nauce".

Po dwunastu latach istnieje nadal niebezpieczeństwo pewnych zachowań i działań, których nie

można zaakceptować. Jesteśmy świadkami odrzucania wszelkich autorytetów i deprecjacji

uznanych wartości, co przy beztroskim traktowaniu przez lata spraw etyki doprowadziło do

katastrofalnych wręcz skutków, zarówno w sferach życia prywatnego jak i publicznego.

Dlatego z szacunkiem należy się odnieść do wszelkich inicjatyw tworzenia dokumentów

(zwanych najczęściej kodeksami), które zobowiązują do respektowania określonych, jasno

sprecyzowanych reguł etycznych, uznanych za konieczne, by można było mówić o etosie danego

zawodu.

Choć dokument ten formalnie nie został nazwany "kodeksem", to de facto nim jest, o czym

świadczy jego podtytuł "Zbiór zasad i wytycznych", wyjaśnienia zawarte w Przedmowie oraz treść

poszczególnych rozdziałów, posiadająca jednoznaczna wymowę deontologiczną. Dokument "Dobre

obyczaje w nauce" jest adresowany do wszystkich, którzy stanowią w Polsce tzw. środowisko

nauki, tj. do uczonych, pracowników naukowych oraz nauczycieli akademickich różnych profesji.

Celem nadrzędnym było wskazanie wzorcowych wytycznych i wytknięcie najczęstszych

naruszeń etyki przez uczonych i pracowników nauki oraz potrzeba dostarczenia ramowego zestawu

dezyderatów, dla zapewnienia nauce solidności i wiarygodności. Autorzy wyszli z założenia, iż taki

zestaw wymagań będzie elementem pomocnym w opiniowaniu nakładów na naukę i badania

naukowe (nierzadko źle gospodarowanych lub wręcz trwonionych), w rankingu osiągnięć do

regulowania procedur awansu, ale również w określeniu granicy odcinającej od nieuczciwości i

fałszu w nauce, aby nie można było tłumaczyć się nieświadomością (s. 4).

Prof. Kornel Gibiński autor Przedmowy, przedstawiając genezę kodeksu odwołuje się do

podobnego projektu, opracowanego w roku 2000 przez European Science Foundation Guidelines,

którego myśli i sformułowania stanowiły pewną inspirację do III wydania dokumentu polskiego,

szczególnie w sferze nadzoru nad solidnością nauki oraz ścigania naukowej nieuczciwości (s. 6).

Rozdział 1

odnosi się do spraw nadrzędnych, którymi powinien kierować się pracownik nauki. "Pracownika

nauki obowiązują zasady etyki ogólnoludzkiej, w szczególności dobrych obyczajów w nauce" (1.1,

s. 9), które winny obowiązywać we wszystkich jego zachowaniach, a nie tylko w ramach

działalności zawodowej. Swego zachowania, sprzecznego z zasadami dobrych obyczajów,

pracownik nauki nie może usprawiedliwiać posłuszeństwem ani lojalnością wobec osób trzecich.

Pracownik nauki jest zobowiązany przeciwdziałać niewłaściwemu wykorzystaniu osiągnięć

naukowych i użyciu ich przeciw człowiekowi. Taka sytuacja zobowiązuje go do przeciwstawienia

się służeniu celom niegodziwym, przez odmowę współpracy (1.6, s. 10). Bardzo ważna część

"Zasad ogólnych", która porusza problem wolności w nauce, nakazuje pracownikowi nauki bronić

tej wolności oraz stanowczo przeciwstawić się ewentualnemu wymuszaniu deklaracji lojalności

wobec władz politycznych lub innych, gdyż taka postawa godzi w zasady wolności nauki i powinna

spotkać się z protestem środowisk naukowych (1.9, s. 11).

Rozdział 2

("Pracownik nauki jako twórca") jest poświęcony zaszczytnemu zadaniu, jakie przychodzi pełnić

pracownikowi naukowemu, a mianowicie tworzeniu nauki. Jako pierwszy problem autorzy

omawiają zagadnienie prawa autorskiego. Pracownik nauki publikujący wyniki swojej twórczości

jest zobowiązany do bezwzględnego "przestrzegania przyjętych w skali międzynarodowej i

skonkretyzowanych w prawie państwowym przepisów prawa, zwłaszcza prawa autorskiego". "Z

prac opublikowanych drukiem może korzystać pod warunkiem wskazania źródła i wyraźnego

rozgraniczenia osiągnięć naukowych własnych i cudzych" (2.1, s. 13). "Pracownik nauki dba o to,

aby uznanie za osiągnięcia naukowe przypadło temu, komu uznanie to rzeczywiście się należy"

(2.2, s. 13). Główną motywacją pracownika naukowego powinna być pasja poznawcza i chęć

wzbogacenia dorobku nauki, zaś celem poznanie prawdy w nauce (2.3, s. 14).

Jedną z podstawowych powinności moralnych pracownika naukowego winno być prowadzenie

badań naukowych w sposób nie uwłaczający godności człowieka i nie naruszający zasad

humanitarnych. Badania, których przedmiotem jest człowiek, należy prowadzić zgodnie z

przyjętymi zasadami Deklaracji Helsińskiej i jej kolejnymi uzupełnieniami (2.5, s. 15). Dokument

zobowiązuje pracowników nauki do rzetelnego przedstawiania wyników swoich badań,

uświadamiając im, iż wszelka nierzetelność szkodzi nauce i ludziom. Niewygodnych wyników

badań nie wolno ukrywać ani zatajać (2.7, s. 16). Nie należy mnożyć publikacji naukowych

(kilkakrotne publikowanie pod zmienionymi tytułami!), w celu upozorowanego wzbogacania

swego dorobku (2.8, s. 17). Jeżeli upowszechnienie osiągnięć naukowych usprawiedliwia

opublikowanie tej samej pracy w różnych czasopismach, należy powiadomić redakcje tychże i

uzyskać ich zgodę, natomiast przy sporządzaniu bibliografii własnych publikacji wszystkie prace

publikowane wielokrotnie muszą być wymienione w jednej pozycji (2.8, s. 17).

Ten bardzo ważny z merytorycznego i etycznego punktu widzenia rozdział kończy się

zabawnym, choć mającym uzasadnienie w życiu apelem, by pracownik nauki powstrzymywał się

od samochwalczej reklamy! (2.9, s. 17).

Rozdział 3

("Pracownik nauki jako mistrz i kierownik") podejmuje problem relacji pomiędzy mistrzem a

uczniem, to jest zależności pomiędzy tym, który osiągnąwszy pewne tytularne zaszczyty znalazł się

na wysokiej drabinie w hierarchii uczelnianej bądź instytutowej i winien być postrzegany czy

określany mianem mistrza, a tymi, którzy pod względem stopni naukowych stoją od niego niżej.

Autorzy domagają się, aby mistrz: 1) grupował wokół siebie adeptów nauki jedynie na podstawie

bezstronnej oceny ich kwalifikacji intelektualnych, 2) ujawniał i zwalczał wszelkie przejawy

protekcjonizmu, korupcji i dyskryminacji, 3) unikał autokratycznych form kierowania pracą

zespołu, 4) nie popierał i nie ułatwiał drogi do świata nauki osobom nie mającym odpowiednich

kwalifikacji naukowych i moralnych, natomiast obowiązkiem pracownika nauki jako mistrza i

kierownika względem swoich współpracowników jest wyszukiwanie i otaczanie szczególną opieką

adeptów wybitnie uzdolnionych i zachęcanie ich do pracy naukowej (s. 18).

Rozdział 4

określa powinności pracownika nauki wobec roli, jaką często pełni nauczyciel. Jedną z

podstawowych powinności moralnych, jaka stoi przed nauczycielem, jest sumienne wykonywanie

swych zadań dydaktycznych i wychowawczych wobec studiującej młodzieży. Powinno się to

wyrażać dbałością o ustawiczne doskonalenie jakości nauczania, rozwijaniem samodzielności

myślenia studentów, szanowaniem ich prawa do swobodnego wyrażania opinii, także w kwestiach

naukowych, ocenianiem każdego studenta sprawiedliwie i na podstawie jego osiągnięć (4.3, s. 21).

Autorzy zdecydowanie przeciwstawiają się czerpaniu jakichkolwiek korzyści, wynikających z

dominującej wobec studenta i jego rodziców pozycji nauczyciela akademickiego. Mocno artykułują

też problem przyjmowania wynagrodzeń (w różnych formach), udzielania płatnych korepetycji czy

pisania studentom prac dyplomowych (4.9, s. 22).

Rozdział 5

traktuje o funkcji pracownika nauki, jako opiniodawcy "Pracownik nauki wyraża swą opinię o

cudzej pracy i dorobku naukowym wnikliwie, bezstronnie i konkretnie, zwracając uwagę, iż jest on

szczególnie odpowiedzialny za rzetelne i obiektywne opiniowanie prac doktorskich i

habilitacyjnych" (5.2, s. 23). Formułuje się również postulat, by w swej działalności opiniodawczej

i krytycznej pracownik nauki kierował się zaleceniami sumienia oraz normami prawa, a także brał

pod uwagę wskazania, płynące z zaleceń wyrażonych w niniejszym zbiorze wytycznych (5.6, s. 24).

Rozdział 6

został poświęcony roli pracownika nauki jako eksperta. "Pracownik nauki podejmuje się

opracowania ekspertyzy lub jej części tylko w zakresie swojej specjalności i tylko wtedy, kiedy

może ją oprzeć na odpowiedniej wiedzy i doświadczeniu" zaś "przy opracowaniu ekspertyzy

pracownik naukowy nie sugeruje się oczekiwaniami zleceniodawcy i nie dopuszcza, aby presja

zleceniodawcy wywarła wpływ na merytoryczną zawartość ekspertyzy" (6.1 i 6.4, s. 25).

Rozdział 7

mówi o tym, że przy podejmowaniu popularyzowania wiedzy pracownik naukowy winien

pamiętać, że wiadomości, które upowszechnia muszą być wiarygodne, a nade wszystko

respektujące prawo człowieka do prawdy. Autorzy przestrzegają "pracowników nauki jako

krzewicieli wiedzy" przed pseudonaukowością, chroniącą się za parawanem naukowej frazeologii

(7.1, s. 26).

Rozdział 8

określa miejsce pracowników nauki w społeczeństwie i wspólnocie międzynarodowej. Autorzy

uznają, iż w miarę swoich zainteresowań i możliwości osoby te powinny wykorzystywać swoją

wiedzę, intelekt i autorytet w praktycznej działalności dla dobra społecznego i międzynarodowego

(8.1, s. 27). Podejmując się pełnienia funkcji w kolegiach i gremiach uczelnianych, lokalnych,

krajowych i zagranicznych, powinni dawać priorytet dobru nauki, a potem instytucji naukowej,

którą reprezentują. Autorzy rozdziału uwrażliwiają pracowników, że muszą być świadomi zagrożeń

płynących z przeprowadzania eksperymentów biologicznych i wprowadzania nowych technologii

bez uwzględniania moralnej oceny ich możliwych konsekwencji dla przyszłych pokoleń (8.4, s. 27).

Appendix

zawiera zestawienie bibliograficzne wybranych pozycji literatury, głównie anglojęzycznej,

związanej z poruszanymi zagadnieniami.

Na zakończenie zamieszczono wykaz znanych nazwisk z różnych dziedzin nauki polskiej,

uznanych autorytetów, którzy weszli w skład Komitetu Etyki w Nauce Polskiej Akademii Nauk.

Kadencje tych komitetów obejmują lata: 1993-1995, 1996-1998 oraz 1999-2002. Wśród tego

gremium znalazły się nazwiska profesorów z Krakowa: Adama Bielańskiego (fizykochemia ciała

stałego), Romana Ciesielskiego (inżynieria lądowa, mechanika budowli), Stanisława Waltosia

(nauki prawne, postępowanie karne) oraz Andrzeja Zolla (prawo karne).

Otrzymaliśmy niezwykle interesujący, jak dotąd jedyny w Polsce, dokument, zawierający zbiór

norm, zasad, postulatów i wytycznych, których adresatem jest "środowisko ludzi nauki". Wielość

poruszonych dziedzin ich działania, aspekt moralny, postulatywny charakter, daleki od pouczania i

demagogii każe uznać go za dokument ze wszech miar potrzebny. Choć treść tego dokumentu nie

zastąpi podręczników etyki ani nie da gwarancji, że postulowane w nim normy postępowania będą

przestrzegane, to jednak fakt istnienia takiego dokumentu uświadomi środowisku naukowemu w

Polsce pewne podstawowe problemy, związane z wykonywaniem ich zawodu i przyczyni się do

utrzymania solidności i rzetelności nauki, zabezpieczy etos uczonego i zaufanie społeczne do nauki

(s. 7).

Do tych stwierdzeń dodam następującą uwagę: osobom, które zawsze postępowały według

pewnych zasad życia i postępowania, żaden kodeks moralny nie jest potrzebny, zaś osobom z

gruntu nieetycznym żaden zbiór przepisów i pouczeń nie zda się na nic, bowiem poprzez taki zapis

nie można nikogo uczynić prawym. Jednakże świadomość istnienia pewnych ustaleń i reguł, prawd

i zasad, które, mogą sprawić wiele dobrego - zatem świadomość istnienia i funkcjonowania takiego

Kodeksu zachęci do refleksji, a może nawet do zweryfikowania własnej drogi.

Kodeks "Dobre obyczaje w nauce" jest jedną z dróg prowadzących do moralnego odnowienia

"stanu nauczycielskiego" (w szerokim rozumieniu tego określenia), od czego przecież nie jest

wolne żadne środowisko.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: