Metody obserwacji
l. Obserwacja jako sposób gromadzenia danych
Terminem obserwacja określa się najrozmaitsze, po części całkowicie różne sposoby uzyskiwania danych. Należy do nich zarówno obserwacja uczestnicząca, taka jaką posługuje się etnologia, antropologia społeczna i kulturowa, przede wszystkim w studiach nad stosunkowo nieskomplikowanymi pierwotnymi systemami społeczno-kulturowymi, jak i nieuczestnicząca obserwacja zachowań grupowych w warunkach kontrolowanych. Jakkolwiek metody te różnią się w szczegółach — obserwacja zawsze dotyczy konkretnych zachowań, działań i interakcji symbolicznych w (prostych lub złożonych) sytuacjach społecznych bez względu na to, czy sytuacje te zostają umyślnie stworzone dla celów eksperymentalnych czy powstają spontanicznie w warunkach naturalnych.
Działanie i zachowanie społeczne, tak indywidualne, jak zbiorowe, występuje zawsze w kontekście społecznie zdefiniowanych sytuacji. Warunkuje je zarówno sama sytuacja, jak jej subiektywna interpretacja oraz intencje osób działających. Przedmiotem obserwacji jest więc zawsze zachowanie, które ma określony sens subiektywny, a zarazem obiektywne znaczenie społeczne. Toteż obserwacja wymaga rozumienia bądź trafnej interpretacji subiektywnego sensu oraz społecznego znaczenia określonego działania czy zachowania. Bez takiego rozumienia obserwacja jest jałowa, a z punktu widzenia nauk społecznych bezprzedmiotowa. Trudność zobiektywizowania subiektywnego z konieczności rozumienia sensu (nadanie mu charakteru intersubiektywnego) jest zarazem największym problemem naukowych metod obserwacji.
Subiektywny sens obserwowalnego zachowania, tzn. to, co osoba działająca chce poprzez nie osiągnąć lub wyrazić bądź dlaczego się na nie decyduje, dostępny jest obserwatorowi w najlepszym razie — tak samo jak subiektywna interpretacja sytuacji przez osobę działającą — tylko pośrednio (np. dzięki wyjaśnieniom osoby działającej). Jeżeli jednak osoba działająca zachowuje się stosownie do specyficznie sytuacyjnych, zinstytucjonalizowanych oczekiwań społecznych, tzn. zgodnie z nakazami roli, to sens jej zachowania można interpretować zgodnie ze znaczeniem powszechnie przyjętym w danym środowisku. Widząc studentów, którzy w powszedni dzień o godzinie 10.00 rano wchodzą do sali wykładowej, siadają i następnie przez godzinę słuchają osoby stojącej przy tablicy, obserwator nie musi nikogo o nic pytać, aby uznać, że sytuację interpretują oni jako „wykład" i dostosowują się do związanych z nią oczekiwań społecznych. Jak widać jednak chociażby na tym prostym przykładzie, obiektywnego społecznego znaczenia obserwowalnego zachowania nie można wyprowadzić bezpośrednio z tego, co się widzi. Przysłowiowy człowiek z Marsa nie wiedziałby bowiem ani co to jest semestr, ani co to jest powszedni dzień, ani co to są studenci, ani dlaczego słuchają oni wykładowcy itd.; przebiegu obserwowanych wydarzeń albo by nie zrozumiał, albo zinterpretowałby je zgodnie z własną wiedzą i wyobrażeniami.
Rozumienie subiektywnego sensu obserwowanego zachowania oraz jego obiektywnego znaczenia społecznego jest, jak widać, nieodzowną przesłanką naukowej obiektywności obserwacji. Szczególne znaczenie ma przy tym rozumienie języka obowiązującego w danym systemie społeczno-kulturowym. Obserwator, któremu brak umiejętności rozumienia motywów i intencji obserwowanych osób, mimo woli przypisuje swym obserwacjom sens zaczerpnięty z własnego, być może całkiem odmiennego, społeczno-kulturowego systemu odniesienia.
Trafności i rzetelności danych uzyskanych w drodze obserwacji zagraża nie odwoływanie się do kontekstu sensu i znaczenia właściwego obserwowanemu systemowi społeczno-kulturowemu, lecz przeciwnie — przypisywanie mu sensu zgodnego z własnymi doświadczeniami obserwatora. Miarą umiejętności rozumienia jest zdolność obserwatora antycypowania zachowań ludzi w obserwowanej sytuacji, a więc działania w taki sam sposób, jak działają członkowie obserwowanego systemu społeczno-kulturowego znający zinstytucjonalizowane oczekiwania społeczne. Spełnienie tego warunku wstępnego jest tym łatwiejsze, im bardziej obserwowany system społeczno-kulturowy podobny jest do tego, który ukształtował świadomość obserwatora1.
Relatywizacja własnej, uznawanej za oczywistą „świadomości kulturowej" i przyjęcie sposobu rozumienia specyficznego dla obserwowanego systemu społecznego potrzebne są nie tylko przy obserwacji społeczeństw obcych, do pewnego stopnia egzotycznych. Również w obrębie własnego systemu społecznego przy badaniu członków innych warstw społecznych niż ta, w której wychował się obserwator, konieczne jest zdystansowanie się od przyswojonego i przyjęcie specyficznego dla tej grupy rozumienia sensu. Szczególnie jaskrawym przypadkiem są tu badania grup marginesu społecznego — gangów młodzieżowych z warstw niższych lub nieformalnych grup w zakładach karnych. Wymaga to od obserwatora świadomej refleksji, zdystansowania się od własnego sposobu myślenia. Nie wystarczy zatem zdać się na „socjalizujące" działanie systemu społeczno-kulturowego, który ma być przedmiotem obserwacji, w nadziei, że w końcu wyda się on „oczywisty". Techniki czy reguły zapewniające takie „wnikanie w sens" obserwowanych wydarzeń z trudem poddają się standaryzacji. Ogólnie można powiedzieć, że interpretacja sensu obserwowanego zachowania w przypadku idealnym powinna opierać się na precyzyjnym modelu teoretycznym odnośnego systemu społeczno-kulturowego.
Obserwację i wnikanie w sens tego, co się obserwuje, można wyodrębniać tylko teoretycznie. W praktyce badawczej procesy te najczęściej nakładają się na siebie. Z jednej bowiem strony identyfikacja obserwowanych zachowań społecznych wymaga uwzględnienia ich sensu i znaczenia, z drugiej zaś — dające się obserwować zachowania dostarczają wskazówek pozwalających odkrywać ów sens i znaczenie. Dające się obserwować formy zachowań w konkretnych sytuacjach społecznych mogą więc być wskaźnikami nie poddających się bezpośredniej obserwacji aspektów systemu spoleczno-kulturowego. Zinstytucjonalizowane wartości, społecznie uzgodnione definicje sytuacji, normy, nakazy ról i indywidualne postawy pojęciowo wykraczają poza zewnętrzne formy warunkowanych przez nie zachowań, toteż wnioskować o nich możemy jedynie na podstawie obserwowanego zachowania. Dlatego trafność odczytania sensu i znaczenia obserwowanych zachowań wymaga ciągłej weryfikacji.
Obserwacja w dziedzinie socjologii musi opierać się na ogólnym modelu zachowania społecznego ujmującym wymiary i determinanty tego zachowania na tyle jednoznacznie, by mogły pełnić rolę kategorii porządkujących obserwację. Bez takiego modelu teoretycznego obserwacja sekwencji działań i zachowań w konkretnych sytuacjach społecznych będzie chaotyczna, ba, nawet jej systematyczny opis okaże się niemożliwy. Rzadko jednak ma się do dyspozycji empirycznie zweryfikowaną teorię, która pozwala w pełni zrozumieć i wyjaśnić określone sposoby zachowań. Zdobywanie danych za pomocą obserwacji dużo częściej odbywa się w warunkach, gdy teoria jest jeszcze „niedojrzała", pojęcia prowizoryczne i mało precyzyjne, a twierdzenią o uwarunkowaniach różnych form zachowań mają raczej hipotetyczny niż empirycznie potwierdzony charakter.
Metoda obserwacji, jaką należy w konkretnym przypadku zastosować, zależy od zamierzeń badawczych. Zamierzenia te mogą być trojakie:
1. Celem może być wyłącznie opis występujących w określonym systemie społeczno-kulturowym zachowań i form interakcji społecznych bez próby formułowania uogólnień teoretycznych.
2. Badanie może służyć analizie zależności empirycznych między określonymi sekwencjami zachowań a warunkami sytuacyjnymi.
3. Ambicją badaczy może być nie tylko opis zachowań w określonym systemie społeczno-kulturowym, lecz także ich teoretyczne wyjaśnienie przez ukazanie przesłanek oraz obiektywnych następstw tychże zachowań.
Zamierzenia sformułowane w punkcie trzecim wymagają empirycznie udowodnionej teorii, natomiast wymienione w punkcie drugim służą konstruowaniu takiej teorii. Pierwszy rodzaj zamierzeń, właściwy badaniom opisowym czy eksploracyjnym, jest często etapem wstępnym, służącym budowie pojęć i hipotez.
Posługiwanie się metodą obserwacji, oprócz omawianych problemów teoretycznych, wymaga także decyzji o charakterze metodyczno-technicznym. Od możliwości w tym zakresie oraz od celów badania zależy wybór metod obserwacji. Metody obserwacji mogą różnić się między sobą pod następującymi względami:
l. Obserwacja systematyczna yersus niesystematyczna. Stosunkowo niesystematyczne metody obserwacji mają miejsce tylko w przypadku mało usystematyzowanych kategorii obserwacji i dotyczą najczęściej zachowań w sytuacjach o bliżej nie określonej specyfice w ramach badanego systemu społeczno-kulturowego. Systematyczne metody obserwacji stosowane są wówczas, gdy kategorie obserwacji są strukturalnie uporządkowane, i dotyczą tylko określonych sekwencji zachowań w dokładnie zdefiniowanych sytuacjach społecznych. Stopień usystematyzowania obserwacji zależy od: (l) rodzaju pytań badawczych, (2) zróżnicowania modelu teoretycznego i stanowiącej element tego modelu (3) zweryfikowanej już empirycznie wiedzy o systemie społeczno-kulturowym, który ma być przedmiotem badania.
2. Obserwacja w «naturalnych» sytuacjach społecznych versus obserwacja w «sztucznie» stworzonych sytuacjach eksperymentalnych. Czy mające być przedmiotem badania sekwencje zachowań powinny być obserwowane w sytuacjach niejako „naturalnych" czy w standaryzowanych sytuacjach o charakterze eksperymentalnym, zależy m. in. od techniczno-praktycznych możliwości stworzenia takich kontrolowanych sytuacji, w których zachowania te mogłyby być obserwowane. Poza badaniem małych grup możliwości te są niewielkie. Eksperymentalne stworzenie odpowiedniej sytuacji wymaga ponadto większego zasobu wiedzy teoretycznej niż obserwacja terenowa.
3. Obserwacja uczestnicząca i nieuczestnicząca. Czy obserwator ma sam uczestniczyć w sytuacji, której elementy obserwuje, czy nie uczestnicząc ma ją obserwować poniekąd „z zewnątrz", zależy m. in. od praktycznych możliwości znalezienia się w sytuacji, o którą chodzi, a ponadto także od wiedzy teoretycznej o badanej społeczności.
Niżej problemy te omówimy bardziej wyczerpująco. Przedtem jednak winniśmy jeszcze podkreślenie, że obserwacja może być kojarzona z innymi technikami uzyskiwania danych. Przede wszystkim łączy się ją często z wywiadem socjologicznym, i to zarówno w badaniach eksperymentalnych małych grup, jak — aby wymienić drugą skrajność — w badaniach terenowych z dziedziny antropologii kulturowej. Przedmiotem obserwacji, także nie łączącej się z wywiadem socjologicznym, są, rzecz jasna, przede wszystkim zachowania werbalne, sposoby ekspresji i interakcje słowne osób obserwowanych.
Zadanie
Proszę poszukać wespół z którymś z kolegów prostej sytuacji społecznej, w której zachodzi parę różnych, stale powtarzających się interakcji. Postarajcie się niezależnie od siebie w ściśle określonym przedziale czasu zaobserwować „wszystko", co wyda wam się społecznie istotne. Sporządźcie, również niezależnie od siebie, krótki raport z opisem tego, co „typowe" dla zaobserwowanych zachowań. Przeanalizujcie teraz wspólnie oba raporty wychwytując w nich te elementy wiedzy o obserwowanych sytuacjach, których nie mogliście zaczerpnąć z bezpośrednio obserwowanych wydarzeń, lecz których wcześniejsza znajomość była wam potrzebna, aby móc prawidłowo opisać obserwowane zachowanie społeczne.
Rozdział piąty
Wywiad socjologiczny
l. Wywiad socjologiczny jako metoda zbierania danych
Metodą wywiadu zbiera się dane jednostkowe, aby następnie uzyskać z nich dane zagregowane. Znaczy to, że pytania zadaje się wprawdzie pojedynczym osobom, ale badacza interesują cechy zbiorcze klas, grup bądź typów ludzkich. Celem jest przy tym nie tylko opis, lecz także ujawnienie lub sprawdzenie występowania określonych relacji.
Za pomocą ankiety można uzyskiwać informacje o stanach nie tylko subiektywnych, ale także obiektywnych. W związku z tym wyróżnia się pytania o fakty i pytania o opinie. Pytania o fakty odnoszą się do faktów sprawdzalnych dotyczących albo samego respondenta (takich, jak jego wiek, stan majątkowy, częstość bywania w kinie itp.), albo znanych mu osób czy grup (zawód, ojca, liczba rodzin zamieszkujących w jednym domu itp.). Pytania o opinie mają na celu poznanie subiektywnych nastawień respondenta. Należą do nich pytania o poglądy i oceny faktów obiektywnych, o postawy, życzenia, uczucia, motywy i normy indywidualnych zachowań. Granica między pytaniami o fakty a pytaniami o opinie jest przy tym dość płynna. Deklaracje dotyczące zachowań przyszłych odnoszą się w pewnym stopniu do faktów obiektywnych (np. w jakiej miejscowości zamierza się spędzić przyszły urlop lub na którą partię zamierza się głosować), ale często wyrażają także opinie, życzenia czy nadzieje. Odpowiedzi na niektóre pytania, mogą informować zarówno o faktach, jak o poglądach; np. odpowiedzi na pytanie, czy próbne eksplozje bomb jądrowych powodują szkodliwe skutki dla zdrowia ludzi, jeśli są to odpowiedzi naukowców bądź osób dysponujących informacjami naukowymi, mogą informować o faktach, natomiast większość pytanych będzie wyrażać w nich tylko swoje poglądy.
Wywiad socjologiczny jest bodaj najczęściej stosowaną w socjologii metodą badawczą. Umożliwia on zwłaszcza uzyskanie subiektywnych wypowiedzi o faktach, często jednak stosowany jest również zamiast czasochłonnych, kosztownych lub ze względów praktyczno-technicznych zawodnych metod bezpośredniego gromadzenia danych. Przy braku jakichkolwiek innych realnych możliwości — rozwiązanie tego rodzaju trzeba uznać za usprawiedliwione. Na przykład poznanie cech agregatywnych wielotysięcznej czy nawet wielomilionowej zbiorowości możliwe jest, na dobrą sprawę, tylko metodą ankiety przeprowadzonej na próbie tej zbiorowości. To samo dotyczy sytuacji przyszłych lub sytuacji, których przebieg jest niedostępny obserwacji (np. zachowań o charakterze intymnym, zachowań lekarzy względem pacjentów, wydarzeń w grupach osób z kręgów władzy). Natomiast nie należy uciekać się do wywiadu wówczas, gdy można posłużyć się obserwacją lub inną metodą bezpośrednią, ponieważ niewiedza, pomyłki, luki pamięci i kłamliwość respondentów podważa wartość ich wypowiedzi jako wskaźników faktów obiektywnych. W pewnych jednak przypadkach praktyczne zalety wywiadu socjologicznego usuwają w cień jego słabości jako metody ustalania faktów.
Terminem „wywiad socjologiczny" określa się metody znacznie różniące się w szczegółach. Można je klasyfikować przyjmując cztery kryteria podziału:
l. Według stopnia standaryzacji wyróżnić można wywiad swobodny, wywiad pogłębiony i wywiad prowadzony według standaryzowanego kwestionariusza. Wywiad swobodny ma charakter rozpoznawczy : pomaga w sprecyzowaniu problemu, uporządkowaniu głównych wątków badania. Jest to swobodna rozmowa respondenta z osobą prowadzącą wywiad na zadany temat, przy czym rola osoby prowadzącej polega jedynie na wtrącaniu od czasu do czasu pytania, prośby o bliższe sprecyzowanie wywodu itd. Wywiad pognębiony ma za podstawę ustalony schemat wątków tematycznych, ale same pytania nie są standaryzowane; o kolejności i sposobie formułowania pytań decyduje osoba prowadząca wywiad, która może stawiać także pytania dodatkowe. Wywiady pogłębione prowadzi się przede wszystkim z osobami o szczególnych cechach lub kwalifikacjach w fazie przygotowawczej badań, które mają być prowadzone metodami ściśle standaryzowanymi. W rozdziale niniejszym zajmiemy się przede wszystkim wywiadem standaryzowanym prowadzonym na podstawie kwestionariusza, który przesądza sformułowanie i kolejność pytań. Znacznie ogranicza on swobodę respondenta, zmusza do wypowiadania się tylko na ściśle określone tematy, ale za to gwarantuje dokładność i porównywalność odpowiedzi oraz policzalność wyników, a jako metoda wyróżnia się rzetelnością.
2. Respondenci mogą udzielać odpowiedzi ustnie lub pisemnie. W przypadku odpowiedzi ustnych osoba prowadząca wywiad stawia pytania i notuje odpowiedzi. W przypadku odpowiedzi pisemnych (także ankiet pocztowych) respondent sam wypełnia kwestionariusz. Kwestionariusz musi być odpowiednio zbudowany, tzn. musi zawierać wyraźne wskazówki co do sposobu jego wypełniania oraz wstęp tłumaczący respondentowi, dlaczego ważne jest, aby wypełnił go w całości. Samodzielne wypełnianie ankiety przez respondenta jest metodą znacznie mniej kosztowną i pozwalającą uniknąć błędów ankieterskich, ale za to liczba zwrotów (procent respondentów zwracających wypełniony kwestionariusz) jest zawsze mniejsza niż liczba wywiadów uzyskanych bezpośrednio przez ankietera. Można także wątpić, czy odpowiedzi pisemne są bardziej wiarygodne niż odpowiedzi ustne udzielane ankieterowi, trudno zwłaszcza mieć pewność, czy respondent rzeczywiście sam wypełnił kwestionariusz.
3. Wywiady mogą być prowadzone z pojedynczymi osobami lub z grupami osób. Przy wywiadach grupowych pisemnych razem zebrani członkowie grupy równocześnie wypełniają swoje kwestionariusze;
sposób ten stosowany jest niekiedy ze względu na oszczędność czasu. Przy wywiadach grupowych ustnych pytania kierowane są do całej grupy. Podobna pod pewnymi względami jest metoda dyskusji grupowej2, kiedy to grupa dyskutuje na zadany temat w obecności osoby, która kieruje dyskusją przez zadawanie odpowiednich pytań dodatkowych. Dyskusja grupowa służy nie tyle gromadzeniu danych indywidualnych, ile wytypowaniu myśli przewodnich przyszłych wywiadów jednostkowych lub badaniu procesów grupowych, takich jak powstawanie opinii grupowej, wpływ grupy na wyrażanie opinii przez jednostki itp.
4, Wreszcie można wymienić wywiady jednorazowe, ukazujące obraz badanych zjawisk w danym momencie, i wywiady panelowe ukazujące zmiany dokonujące się w ciągu pewnego czasu. Metoda panelowa omówiona jest w rozdziale siódmym.
Proces wywiadu socjologicznego dzieli się na kilka etapów, które mogą różnić się między sobą w szczegółach, zależnie od przedmiotu badania, ale ogólnie biorąc są zawsze takie same. Idealny model badań realizowanych metodą wywiadu socjologicznego składa się z następujących etapów.
1. Formułowanie pytań. Pytania muszą być sformułowane jasno
i jednoznacznie. Nie można zaprojektować kwestionariusza do badania, powiedzmy, „problemu edukacji", jeśli nie określimy jednoznacznie, co rozumiemy przez „problem edukacji".
2. Rozłożenie zjawiska, które ma być przedmiotem badania, na poszczególne wymiary (zmienne). Jeżeli badanie ma dotyczyć, powiedzmy, metod stosowanych przez rodziców w wychowaniu dzieci, to najpierw trzeba określić owe wymiary, czyli cechy różnicujące postępowanie wychowawcze, a więc np.: wychowanie reaktywne versus wychowanie według z góry przyjętych założeń, wychowanie autorytarne versus demokratyczne, wychowanie przez argumentację versus przez sankcje, uczenie dzieci samodzielności versus posłuszeństwa. .. itd. Zmienne te będą charakteryzować rodziców jako wychowawców. Z różnych wymiarów można także zbudować jeden (wielowymiarowy) układ współrzędnych, „wielowymiarową przestrzeń" badanego zjawiska. Każdemu wychowawcy przypadnie określone miejsce w tym układzie, które trzeba ustalić w toku wywiadu.
3. Określenie zmiennych niezależnych. We wszystkich na ogół badaniach poza opisem badanego zjawiska (jak często stosowane są określone techniki wychowawcze, jak korelują one między sobą) chodzi także o uzyskanie odpowiedzi na pytanie „dlaczego?", tzn. ujawnienie jego determinantów (zmiennych niezależnych). Etap trzeci polega więc na znalezieniu i zdefiniowaniu zmiennych niezależnych. W użytym tu przykładzie może to być pochodzenie społeczne, wiek i płeć wychowawcy, jego cechy osobowościowe, takie jak autorytaryzm itp. Chodzi o to, aby ustalić, jakie wartości przyjmują owe zmienne niezależne w przypadku respondenta i jakie „miejsce" wyznaczają mu one we wspomnianym układzie współrzędnych. Należy tu pamiętać o bardzo ważnej zasadzie: ustalić będzie można tylko to, co zostało uwzględnione w założeniach teoretycznych poczynionych na etapie 2 i 3, choć pytania otwarte (patrz niżej) pozwalają niekiedy w trakcie wywiadu odkrywać nie przewidziane wcześniej istotne cechy czy zmienne niezależne.
4. Zbieranie informacji dodatkowych przy użyciu technik eksploracyjnych. W wielu przypadkach wiedza, jaką badacz dysponuje w momencie rozpoczynania badań, oraz istniejące teorie okazują się niewystarczające dla uzyskania zadowalających wyników etapu 2 i 3. Trzeba wówczas zbierać informacje dodatkowe. W tym celu można posłużyć się niektórymi z wyżej wymienionych technik (wywiadem swobodnym i pogłębionym, dyskusją grupową), ale także obserwacją lub analizą treści.
5. Sporządzenie kwestionariusza. Zmienne określone na etapie 2 i 3 trzeba zoperacjonalizować, tzn. przełożyć na język pytań, a następnie sporządzić z nich kwestionariusz.
6. Przygotowanie próby badawczej.
7. Przeprowadzenie wywiadu.
8. Sortowanie i opracowanie wyników wywiadu. Niżej omówimy metodykę etapu 5, najbardziej istotnego dla wywiadu prowadzonego na podstawie standaryzowanego kwestionariusza. Etapy 6 i 8 omawiamy w innych miejscach (rozdział trzeci i dziesiąty). Przeprowadzanie wywiadu (etap 7) wiąże się po części z kwestiami organizacyjnymi, jak wybór ankieterów, przygotowanie ich do pracy i opieka nad nimi, na których omówienie brak tu miejsca 2, Natomiast związaną z etapem 7 problematyką wywiadu jako sytuacji społecznej zajmiemy się jeszcze w mniejszym rozdziale.
2 Patrz bardzo cenne instrukcje E. Noelle w Umfragen in der Massengesellschaff, Hamburg 1963, rozdz. 4.
Rozdział szósty
Socjometria
l. Zastosowanie metody socjometrycznej
Metoda socjometryczna służy do badania określonych aspektów struktury stosunków społecznych w grupie. Zapoczątkował ją w 1934 r. Jacob L. Moreno3, a następnie doskonaliło wielu innych badaczy. W poniższym omówieniu pominiemy uboczny cel terapeutyczny, jaki metodzie tej przypisywał Moreno i kilku jego kontynuatorów.
Stosunki między członkami pewnych grup społecznych, np. między robotnikami zatrudnionymi w zakładach przemysłowych, mają przynajmniej częściowo charakter formalny. Nie wszystkie jednak stosunki wewnątrz grup formalnych wynikają z obowiązujących przepisów i zasad organizacyjnych, niektóre z nich kształtują, się spontanicznie i dobrowolnie. Ten drugi rodzaj stosunków właściwy jest różnym grupom nie mającym wyraźnej struktury formalnej — czy to powstającym całkiem spontanicznie, jak dziecięce grupy zabawowe, czy powoływanym wprawdzie na zasadach formalnych, ale nie ustrukturowanym wewnętrznie według jakichś z góry przyjętych założeń, jak klasy szkolne. Tymi spontanicznie i dobrowolnie kształtującymi się stosunkami społecznymi w grupach zajmuje się socjometria. Próbuje ona uchwycić je posługując się testem socjometrycznym. Test socjometryczny można stosować wówczas, gdy członkowie grupy znają się wzajemnie, toteż stosuje się go przeważnie w grupach względnie małych.
Test socjometryczny służy rozpoznawaniu następujących typów stosunków:
1. Stosunki sympatii i antypatii. Najczęściej ustala się je pytając, którego lub których członków grupy respondent najbardziej (lub najmniej) lubi.
2. Subiektywne preferencje w sferze interakcji. Chodzi o to, kto z kim najchętniej (lub najmniej chętnie) wchodzi w określonego rodzaju kontakty, np. u kogo najchętniej zasięga rady, kogo najchętniej gościłby w domu, obok kogo chciałby stać przy taśmie itd. Przyjmuje się, że między owymi subiektywnymi preferencjami a nastawieniem emocjonalnym (sympatią i antypatią) istnieje związek, w każdym konkretnym przypadku wymaga on jednak uzasadnienia teoretycznego. Sprawą niezmiernie istotną jest okoliczność, do której odwołuje się pytanie mające ujawnić subiektywne preferencje w sferze interakcji. Zahacza ona o problem trafności testu socjometrycznego. Czy np. pytanie: „Z kim chciałbyś siedzieć w jednej ławce?" pozwoli poznać strukturę sympatii — antypatii w klasie ? Chyba nie. Wiadomo bowiem, że w tym przypadku gra rolę nie tylko sympatia i antypatia, lecz także wzgląd na to, czy sąsiedztwo będzie korzystne, czy będzie można liczyć na pomoc tej drugiej osoby w czasie lekcji. Należy więc przypuszczać, że odpowiedź na to pytanie byłaby równocześnie — w stopniu trudnym do ustalenia — miarą sympatii—antypatii oraz uzdolnień.
3. Rzeczywiste interakcje. Tym razem są to pytania takiego rodzaju, jak: kto z kim chodzi do bufetu, kto od kogo zasięga rady, kto komu powtarza nowiny itd. Zasadniczo powinno się to ustalać w drodze obserwacji, o ile nie nastręcza ona szczególnych trudności praktycznych. Odpowiedzi pytanych mogą się różnić między sobą, ale co więcej — mogą odbiegać od rzeczywistych, dających się obserwować interakcji. Danych uzyskanych w wyniku testu socjometrycznego nie można traktować jako rzetelnego odbicia obiektywnie istniejących stosunków. Socjometryka często jednak interesuje właśnie subiektywne postrzeganie stosunków w grupie, ujawnia ono bowiem ich komponenty subiektywno-emocjonalne. Informacji o sile i kierunku wpływu tych komponentów może dostarczyć porównanie z danymi obiektywnymi uzyskanymi w drodze obserwacji.
Rozdział siódmy
Badanie panelowe
l. Istota i zastosowanie badań panelowych
Badanie panelowe polega na tym, że pewna liczba osób lub innych jednostek badawczych zostaje przynajmniej dwukrotnie w pewnym odstępie czasu poddana pomiarom (obserwacji, badaniom ankietowym) ze względu na tę samą cechę. Badanie panelowe jest rodzajem analizy trendu. Jego celem jest uchwycenie dynamiki określonych zmian, takich np. jak zmiana preferencji wyborczych członków jakiejś zbiorowości, zmiana postaw politycznych studentów w czasie studiów, zmiana upodobań konsumenckich. Początkowo metodą panelową posługiwano się w badaniach nabywców towarów konsumpcyjnych oraz w badaniach opinii publicznej. Terminem „panel'' określa się grupę kilkakrotnie wypowiadającą się na ten sam temat. Również dzisiaj badania panelowe stosuje się przede wszystkim w badaniach nad postawami i opiniami, choć metoda ta może mieć zastosowanie znacznie szersze. Po pierwsze, badane cechy nie muszą być opiniami ani postawami; równie dobrze może chodzić o zachowania, o status (zawód, dochód, sposób zarobkowania itd.) lub o cechę kontekstualną w rodzaju przynależności do określonej grupy. Po drugie, jednostkami badawczymi nie muszą być osoby, mogą nimi być również gminy, kluby sportowe lub zakłady pracy; przedmiotem badań będą wówczas, rzecz jasna, cechy grupowe. Jak dotychczas jednak tego rodzaju badania panelowe podejmuje się rzadko.
Metoda panelowa nie jest jedyną metodą badania zmian zachodzących w czasie. Również analiza trendu polega na tym, że zmienną lub zmienne mierzy się kilkakrotnie w pewnych odstępach czasu. Różnicę wyjaśnimy na prostym przykładzie pomiaru bezrobocia.
Przy analizie trendu porówn...
klejarka