TEMAT: WPŁYW LATERALIZACJI NA NAUKĘ CZYTANIA I PISANIA DZIECI W MŁODSZYM WIEKU SZKOLNYM.
W każdej szkole istnieje pewna liczba uczniów, którzy w trakcie nauki napotykają na różnorodne trudności. Uczniowie ci, pomimo starań, nie potrafią w odpowiednim czasie przyswoić sobie wiedzy i umiejętności przewidzianych w programie nauczania. Dzieci w młodszym wieku szkolnym mogą mieć różnorodne trudności w nauce, zwłaszcza jeśli występują u nich zaburzenia percepcji wzrokowej, zaburzenia percepcji słuchowej, zaburzenia dynamiki procesów nerwowych itp.
Inną z przyczyn trudności dzieci w nauce czytania i pisania jest niejednorodna lateralizacja.
Dzieci z zaburzoną lateralizacją , wbrew pozorom, jest dużo. Z badań Haliny Spionek wynika, że ,,wśród uczniów, którzy borykają się z trudnościami w nauce, 67,4% ma nieprawidłową lateralizację. Dotyczy to prawie w równym stopniu uczniów z klas starszych , jak i młodszych.”(1,s.34)
1. ETIOLOGIA LATERALIZACJI.
,,Lateralizacja to przewaga czynnościowa jednej strony ciała nad drugą. Przejawia się nie tylko w pracy rąk, można ją zauważyć w zakresie ruchów tułowia, kończyn dolnych oraz parzystych narządów zmysłowych, przede wszystkim oczu.”(2,s.60)
Można rozróżnić kilka typów lateralizacji. Wyróżniamy lateralizację jednorodną prawostronną, czyli w rozwoju dziecka dominuje prawe oko, prawa ręka i prawa noga, lateralizację jednorodną lewostronną, czyli dominuje lewe oko, lewa ręka i lewa noga. Lateralizacja może być także niejednorodna, czyli skrzyżowana, a więc dominuje prawe oko, lewa ręka i prawa noga lub lewe oko, prawa ręka i lewa noga. Jest jeszcze lateralizacja niejednorodna, tzw. słaba, gdy nie zauważamy dominacji którejś ze stron ciała. Halina Spionek (1) mówi, że u dziecka z tym typem lateralizacji każda z rąk ma sprawność obniżoną i przypomina rękę ,,gorszą” rówieśników silnie jednostronnie zlateralizowanych.
Lateralizacja osłabiona związana jest najczęściej z opóźnieniem rozwoju ruchowego. Dziecko w tym wypadku ma często trudności w orientacji przestrzennej, co szczególnie jest widoczne na lekcjach wychowania fizycznego, a także geografii i geometrii.
U dziecka lewoocznego, które posługuje się prawą ręką, kontrola koordynacji wzrokowo – ruchowej jest utrudniona. Jest to bardzo widoczne na początku nauki pisania. Dziecko pisząc, stawia niekształtne litery w nierównych odstępach, zaczyna zdania od środka wiersza, opuszcza linijkę. Czytając, przeskakuje litery, opuszcza sylaby, a nawet całe wyrazy, zmienia kolejność liter, cyfr, co Halina Spionek (1) nazywa inwersją dynamiczną.
U dziecka silnie lewostronnie zlateralizowanego spotykamy się z tzw. pismem lustrzanym. Przy pisaniu dziecko ma bardzo dużo trudności technicznych, np. zasłania sobie ręką to, co napisało. Pisząc atramentem lub tuszem, zamazuje zapisane litery. Często w czasie czynności pisania, dziecko kurczowo zaciska palce i napina mięśnie przedramienia, a to powoduje, że tempo pisania znacznie się obniża, jak również obniża się strona graficzna pisma.(3)
Już w drugiej połowie XIX wieku odkryto związek pomiędzy korą mózgową okolic czołowych obydwu półkul mózgowych a ruchami ciała. Ustalono wówczas, że półkula prawa odpowiedzialna jest za ruchy lewej połowy ciała a lewa półkula – za ruchy prawej strony ciała. I tak - u osób prawostronnie zlateralizowanych dominuje lewa półkula mózgu, natomiast u osób lewostronnie zlateralizowanych dominuje prawa półkula mózgu. To jednak nie tłumaczy przyczyn lateralizacji. Dziś dysponujemy jedynie wieloma teoriami, które wyjaśniają genezę leworęczności . Są to teorie endogenne (np. koncepcja genetyczna – dziedziczenie w kolejnych pokoleniach rodziny ; koncepcja organiczna – mówiąca o leworęczności patologicznej , spowodowanej uszkodzeniem lub dysfunkcją lewej półkuli mózgu i przejęciem dominującej roli przez prawą półkulę mózgu) oraz teorie egzogenne (np. umowa społeczna – powszechność praworęczności ; koncepcja złych nawyków – noszenie dziecka przez matkę na lewej ręce, a w związku z tym dziecko ma unieruchomioną prawą rękę i przyzwyczaja się do posługiwania ręką lewą) .
Jak wynika z badań nad strukturą i funkcją mózgu, przyczyny stronności naszej motoryki , lateralizacji nie są jeszcze wyjaśnione.
2. TRUDNOŚCI DZIECI LEWOSTRONNIE ZLATERALIZOWANYCH.
Proces czytania wymaga od dziecka wielu skomplikowanych czynności. Podczas nauki czytania dziecko dokonuje syntezy i analizy. Najpierw rozpoznaje litery, następnie łączy je w sylaby, proste wyrazy, literuje, a później odczytuje jako całość. Dziecko musi więc prawidłowo różnicować litery, zapamiętać ich wzajemne położenie względem siebie w wyrazie. Jak mówi Barbara Sawa(4), wszystko to warunkuje konieczność m. in. dobrej orientacji przestrzennej.
U dziecka lewostronnie zlateralizowanego może wystąpić zjawisko odwracania kolejności pojedynczych liter lub sylab w słowach podczas czytania albo dużo rzadziej – odwracanie kolejności wszystkich liter w słowach. Często tak utworzone słowa brzmią bardzo dziwnie i nie mają przeważnie określonego znaczenia, więc zdarza się ,że dziecko dodaje lub opuszcza poszczególne dźwięki, aby powstało znane mu słowo. Jednak w ten sposób odczytany tekst jest niezrozumiały dla dziecka albo jego sens zupełnie się zmienia , co powoduje dodatkową trudność w nauce. Zdarza się, że dziecko niedostatecznie różnicuje litery zbliżone obrazem graficznym , np. : a-o, m-n, l-t, o podobnym kształcie, a o różnych kierunkach, np. b-d, g-p, n-u, m-w.
Błędy w pisaniu u dziecka lewostronnie zlateralizowanego występują w większości te same co w czytaniu. Specyficznymi błędami dla procesu pisania są np. niedokładne przepisywanie niektórych liter i wyrazów (los-las), odwracanie liter o podobnych kształtach, a innym położeniu i kierunku, opuszczanie lub dodawanie liter, a nawet całych sylab i wyrazów.
3. 3. TRUDNOŚCI DZIECI Z LATERALIZACJĄ SKRZYŻOWANĄ W NAUCE CZYTANIA I PISANIA.
Dziecko z lateralizacją skrzyżowaną napotyka na wiele trudności w nauce. Według Marty Bogdanowicz(5) są one głównie spowodowane zaburzeniami współdziałania oka i ręki, czyli koordynacji wzrokowo – ruchowej. Utrudnia to nie tylko czynność manualną pisania, ale także prawidłową percepcję wzrokową. Skrzyżowanie lateralizacji w zakresie ręki i oka powoduje również zaburzenia orientacji przestrzennej . ,,Nieprawidłowość orientacji przestrzennej dotyczy zazwyczaj dwóch zakresów: orientacji o charakterze bezwzględnym, odnoszącej się do prawej i lewej strony własnego ciała dziecka oraz do orientacji w prawej i lewej stronie otaczającego świata, uzależnionej od pozycji dziecka w przestrzeni.”(6,str.24). Wszystkie wymienione zaburzenia objawiają się szczególnie podczas nauki czytania, pisania i rysowania.
U dziecka lewoocznego, które posługuje się prawą ręką, kontrola koordynacji wzrokowo – ruchowej jest utrudniona. Jest to bardzo widoczne na początku nauki pisania. Dziecko pisząc , stawia niekształtne litery w nierównych odstępach, zaczyna pisać od środka wiersza, opuszcza linijki, przestawia kolejność liter w wyrazach. Tak jak w przypadku procesu czytania, jest to inwersja dynamiczna.(1) W piśmie dzieci lewoocznych występuje również inwersja statyczna, polegająca na odwracaniu położenia pojedynczych liter w stosunku do osi poziomej lub pionowej. Błędy inwersji spotkać można także przy odwzorowywaniu liczb np. dziecko przestawia kolejność cyfr i zamiast 75 pisze 57 albo 483 pisze jako 384 itp.
4. 4. POSTĘPOWANIE KOREKCYJNO – WYCHOWAWCZE.
Dzieci ze skrzyżowaną lateralizacją oraz dzieci leworęczne należy chronić przed wtórnymi zaburzeniami emocjonalnymi, wskutek niewłaściwych postaw otoczenia. Należy uspokoić rodziców, że leworęczność to nic złego, że należy ją traktować jako jedną z cech indywidualnych człowieka.
Najlepszym sposobem na to, by zapobiec wielu problemom jest obserwowanie zachowania dziecka, jego osiągnięć rozwojowych i postępów w nauce. Należy interesować się sprawami dziecka, gdyż tylko wtedy możliwe jest uchwycenie pierwszych przejawów nieprawidłowości. Jest to podstawa dobrej diagnozy. W przypadku zauważenia zaburzeń konieczne jest badanie psychologiczne, by można było podjąć decyzję co do tego, którą ręką dziecko powinno pisać. Nie można przestawiać na rękę prawą dzieci zlateralizowanych lewostronnie, lewoocznych, o małej sprawności ruchowej prawej ręki, akceptujących swoją leworęczność.
W postępowaniu korekcyjno – wychowawczym w stosunku do dziecka leworęcznego w trakcie nauki pisania należy zwrócić uwagę najpierw na prawidłową postawę ciała dziecka piszącego , odpowiednie uchwycenie pióra, które powinno być trzymane w trzech palcach, a jego górny koniec ustawiony w kierunku ramienia. Palce powinny znajdować się pod linijką, by dziecko nie zasłaniało sobie dłonią napisanego tekstu, a zeszyt i kartkę należy ustawić ukośnie i tak, by lewy górny róg był skierowany ku górze, zaś prawy ku dołowi. Ćwiczenia doskonalące motorykę rąk, a także ćwiczenia koordynacji wzrokowo – ruchowej i orientacji przestrzennej są bardzo cenne ze względu na ich wpływ na ogólną sprawność dziecka, jak również powodują, że dziecko ćwicząc przez kilka lub kilkanaście miesięcy, może z czasem samo wybrać rękę, którą pisze lepiej i z mniejszym wysiłkiem.
Według Marty Bogdanowicz ( 4) zajęcia graficzne wykonywane w zeszycie powinny być poprzedzone ćwiczeniami w pozycji stojącej, podczas których dziecko rysuje dużymi, zamaszystymi ruchami linie proste, kręgi, spirale, bowiem ćwiczenia na dużych płaszczyznach sprzyjają rozluźnieniu napięcia mięśniowego rąk. Gdy dziecko wykonuje ruchy coraz to pewniej, przechodzimy do ćwiczenia bardziej złożonych ruchów postępujących od lewej do prawej strony, aby spowodować ich płynność. Równolegle z tymi ćwiczeniami prowadzimy zajęcia, które mają usprawnić palce i przygotować dziecko do wykonywania czynności wymagających większej precyzji.(7) Mogą to być różnorodne zajęcia graficzne ,np. ,,zabawa w rysowanie” , a więc rysowanie patykiem na piasku czy mazanie palcem po papierze. Zabawa ruchowa powinna być zaplanowana tak, ,,aby stwarzała liczne preteksty co do czynności o charakterze graficznym (8,s.171).Można obrysowywać dłonie i stopy, obrysowywać konkretne przedmioty z szablonów – piłkę, grzybka, jeża, kwiatek, domek, aż do komponowania przez dzieci według ich własnej inwencji tzw. ,,szlaczków”. Zręczność palców można również usprawniać, stosując takie ćwiczenia , jak: wycinanie, lepienie z plasteliny lub gliny, rzucanie i chwytanie małych piłeczek.(9).
Oprócz ćwiczeń, które rozluźniają napięcie mięśniowe, powodują płynność ruchów i usprawniają palce dziecka, wprowadza się również ćwiczenia ruchowe o charakterze relaksacyjnym. Przykładem takich ćwiczeń jest ,,otrzepywanie” rąk z wody, swobodne wymachiwanie kończynami połączone z odczuwaniem ich ciężkości, ćwiczenia ruchowo – oddechowe. Celem tych ćwiczeń jest ,,ukazanie dziecku możliwości świadomego kontrolowania i regulowania poziomu napięcia mięśniowego”(8,s.163).
Próbne ćwiczenia z dziećmi leworęcznymi piwinno się przeprowadzać już na samym początku pobytu w szkole. ,,Zawsze, gdy dziecko ma uczyć się pisać lewą ręką , wskazane jest prowadzenie zajęć graficznych, w których uczy się kreślić drobne formy w takim kierunku, który umożliwia płynne pisanie od lewej do prawej strony.”(7,s.58).
Nauczyciel powinien wykazywać w stosunku do dziecka mającego trudności w nauce życzliwość , cierpliwość, takt, zrozumienie, otoczyć je opieką. Jeśli to możliwe, powinien on współpracować z domem rodzinnym dziecka, udzielając rodzicom fachowych porad. Rodzice przebywając z dzieckiem na co dzień, mogą również wiele dokonać w procesie jego usprawniania, zwłaszcza, gdy pomaga im doświadczony pedagog, ponieważ właściwa terapia i oddziaływanie wychowawcze rodziców i nauczyciela doskonale zapobiega niepowodzeniom szkolnym i wtórnym zaburzeniom osobowości dziecka z niejednorodną lateralizacją.
Zrozumienie dziecka , nieobciążanie go winą za niezależne od niego dolegliwości, ma korzystny wpływ na stosunek ucznia do samego siebie i szkoły , zwiększa jego szanse na powodzenie.
Przygotowała :
Halina Fundakowska
LITERATURA
1. Spionek H. :Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych.
Warszawa 1970, PZWS.
2. Nartowska H. :Opóźnienia i dysharmonie rozwoju dziecka.
Warszawa 1980, WSiP.
3. Spionek H. :Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne.
Warszawa 1975, PWN.
4. Sawa B. :Jeżeli dziecko źle czyta i pisze.
Warszawa 1975, WsiP.
5. Bogdanowicz M. :Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym.
Warszawa 1985,WsiP.
6. Zakrzewska B. :Reedukacja dzieci z trudnościami w czytaniu i pisaniu.
Warszawa 1976, WsiP.
7. Gąsowska T., Pietrzak – Stępowska Z. :Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi
trudności w czytaniu i pisaniu.
Warszawa 1984, WsiP.
8. Bogdanowicz M. :Leworęczność u dzieci.
Warszawa 1992, WsiP.
9. Wasyluk – Kuś H. (red.) Praca wyrównawcza z dziećmi mającymi trudności w czyta-
niu i pisaniu.
Warszawa 1978, WsiP.
biechomik