Lateralizacja
Co to jest lateralizacja?
Lateralizacja - to przewaga jednej strony podczas czynności ruchowych; to inaczej stronność ciała, a więc większa sprawność jednej strony ciała od drugiej, która nie ogranicza się wyłącznie do pracy rąk, choć najwyraźniej zaznacza się właśnie w czynnościach manualnych. Występuje ona również w przypadku nóg oraz parzystych narządów zmysłu, zwłaszcza oczu.
Lateralizacja nie zjawia się od razu w postaci gotowej, lecz jest postępującym procesem, kształtującym się stopniowo wraz z wiekiem i ogólnym rozwojem ruchowym dziecka. Za określoną stronność ciała odpowiada przeciwległa półkula mózgowa.
Najczęściej skupiamy się na obserwowaniu, która ręka dominuje u dziecka. Pierwsze objawy dominacji ręki można zaobserwować już u niemowlęcia, począwszy od ok. 6-7 miesiąca życia dziecka. Przewaga jednej ręki nad drugą staje się wyraźna u wielu dzieci około 4 roku życia. Zwykle na przełomie wieku przedszkolnego i szkolnego ustala się lateralizacja czynności ruchowych rąk, która ostatecznego kształtu nabiera w wieku 12-14 lat.
Lateralizację czynności nazywa się też „asymetrią funkcjonalną”.
Z asymetrią mamy do czynienia w budowie anatomicznej ciała.
Schemat ciała ludzkiego wydaje się być symetryczny: człowiek posiada dwoje uszu, oczu, dwie pary kończyn. Jest to jednak pozorna symetria.
Także badania mózgu ludzkiego wykazują, że jedna z półkul jest nieco większa. Wyraźna jest też symetria funkcjonalna naszego ciała, głównie kończyn (jedna jest częściej używana) i narządów zmysłu (dominuje jedno z oczu, uszu).
Szczególnie ważną rolę odgrywa koordynacja ruchów rąk, która polega na tym, że ruchy obu rąk są odmienne, przy czym ręka wiodąca (prawa) wykonuje główną czynność, a ręka podporządkowana zapewnia tylko lepsze warunki pracy prawej ręce. Wysoki poziom precyzji ruchów jest osiągalny, gdy jedna z kończyn dominuje, druga zaś z nią współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie ciała. Sprzyja to wytworzeniu się tzw. układu ręka - oko, który jest podstawą koordynacji wzrokowo - ruchowej, a więc wykonywania większości czynności manipulacyjnych i graficznych.
Lateralizacja, czyli stronność, funkcjonalna dominacja jednej ze stron ciała związana jest z dominowaniem jednej z półkul mózgowych.
Większość ludzi prezentuje model lateralizacji jednorodnej prawostronnej: dominacja prawego oka (prawooczność), ręki (praworęczność), nogi (prawonożność).
Lateralizacja rozwija się w ciągu życia dziecka. Praworęczność zwykle ustala się około 2 - 3 roku życia, a leworęczność w wieku 3 - 4 lat.
Ostatecznie dominacja czynności ruchowych w większości przypadków ustala się do 6 roku życia. Proces lateralizacji zostaje zakończony w wieku szkolnym.
Modele lateralizacji
Wynikiem badania lateralizacji, jest określenie modelu lateralizacji:
· Lateralizacja jednorodna prawostronna lub lewostronna
Prawostronna przejawia się dominacją prawej ręki, oka i nogi, świadczy o dominacji półkuli lewej lub lewostronna przejawia się dominacją lewej ręki, oka i nogi, świadczy o dominacji półkuli prawej; (np. prawooczność, praworęczność, prawonożność lub lewooczność, leworęczność, lewonożność).
· Lateralizacja niejednorodna - skrzyżowana
Polega na wyraźnej czynnościowej przewadze narządów ruchu i zmysłu, ale nie po tej samej stronie, a po obu stronach ciała (dominujące narządy ruchu i zmysłów znajdują się po obu stronach osi ciała, np. dziecko praworęczne, lewooczne, prawonożne).
W tych przypadkach trudności spowodowane są głównie zaburzeniami współdziałania oka i ręki (koordynacji wzrokowo - ruchowej) ujawniają się podczas rysowania, pisania i czytania
· Lateralizacja nieustalona (słaba)
Brak ustalonej dominacji poszczególnych narządów ruchu i zmysłu.
Jest stanem przejściowym (po 6 r.ż. świadczy o opóźnieniu procesu lateralizacji) lub trwałym, oburęczność utrzymuje się do końca życia.
U dzieci tych często występują trudności w nauce. Dziecko ma trudności w orientacji lewej i prawej stronie własnego ciała, w orientacji w przestrzeni, trudności z odwzorowaniem figur geometrycznych, rozpoznawaniem i odwzorowywaniem liter i cyfr podobnych pod względem kształtu, lecz inaczej ułożonych w przestrzeni (p-b-d-g).
Jeżeli zauważamy, że nasze dziecko:
· posługuje się sprawnie obiema rękami - na przemian pisze, rysuje ręką lewą i prawą, nie preferując żadnej z nich;
· cechuje słaba sprawność manualna, której może towarzyszyć ogólna niezręczność ciała;
· ma trudności w orientacji w stronach swojego ciała;
· ma trudności w określaniu kierunków przestrzennych
możemy podejrzewać zaburzenia w procesie lateralizacji.
Nieprawidłowa lateralizacja nie musi być powodem niepokoju, dopóki nie towarzyszą jej dodatkowe zaburzenia tj. zaburzenia motoryczne, zaburzenia percepcji wzrokowej, orientacji w przestrzeni i wtórne zaburzenia emocjonalne.
Pamiętaj nie zmieniaj stron dziecka!!! Dzieci leworęczne przestawiane na „siłę” prezentują zaburzenia osobowości. Obserwuje się u nich zaburzenia emocjonalne: płaczliwość, lękliwość lub ataki złości, agresji. Zaburzenia nerwicowe objawiają się jąkaniem, moczeniem nocnym. Kształtuje się u nich poczucie mniejszej wartości, lękowa postawa wobec otoczenie, unikanie kontaktów społecznych oraz nadpobudliwość psychomotoryczną. Utrwala się też niechęć do przedszkola, szkoły i zajęć dydaktycznych.
Należy pamiętać o ogólnych zasadach postępowania z dzieckiem leworęcznym.
Leworęczność powinna być traktowana jako jedna z wielu cech indywidualnych człowieka.
Obserwacje, bądź wątpliwości warto skonsultować z pedagogiem lub psychologiem.
Jako że lateralizacja jest integracyjnym procesem rozwoju - również i na tym polu możemy wspomagać rozwój naszego dziecka. Oto kilka prostych zabaw, ćwiczeń, dzięki którym dzieci lepiej poznają i będą różnicować stronę lewą od prawej, będą swobodniej orientować się w schemacie własnego ciała oraz w kierunkach przestrzennych, a także mogą doskonalić percepcję wzrokową i koordynację wzrokowo - ruchową, oraz zdolności manualne.
1. Orientacja w schemacie ciała:
o podaj mi proszę zabawkę, która leży po lewej stronie, dotknij prawego ucha, pokaż lewe oko, co widzisz po swojej prawej stronie, itp.;
o zdalnie sterowany miś: dziecko bawi się misiem, a my wskazujemy mu drogę do skarbu: misiu, idź dwa kroki w lewo, teraz prosto, a teraz skręć w prawo i idź aż do poduszki, zobacz - co jest za poduszką?;
o chwytanie/rzucanie piłki raz lewą, raz prawą ręką (ze wskazaniem, którą ręką należy łapać).
2. Percepcja wzrokowa:
o układanki, puzzle, rozcinanki, które składamy z elementów w całość;
o zauważanie różnic i podobieństw pomiędzy podobnymi ilustracjami, zdjęciami;
o układanie wg wzoru;
o komponowanie własnych wzorów;
o zabawy plasteliną, ciastoliną - modelowanie.
3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa:
o kreślenie w powietrzu kształtów geometrycznych, liter, cyfr;
o kreślenie linii poziomych, pionowych, ukośnych, kształtu koła;
o rysowanie tzw. leniwej ósemki;
o rysowanie, malowanie na dużych arkuszach;
o wypełnianie konturów;
o rysowanie po śladzie - tzw. ćwiczenia grafomotoryczne;
o obrysowanie, rysowanie z wykorzystaniem szablonów wewnętrznych i zewnętrznych;
o malowanie palcami, z wykorzystaniem obu rąk;
o wycinanie nożyczkami;
o nawlekanie korali, makaronu, słomek, itp.
4. Zdolności manualne:
o wydzieranki papierowe;
o nawijanie nici na szpulkę;
zbieranie małych elementów, np. grochu, koralików - np. segregowanie wg koloru itp.
Konieczne jest stwarzanie atmosfery akceptacji, wytworzenie motywacji do dodatkowych ćwiczeń, wprowadzenie podczas zajęć graficznych przerw na odpoczynek i ćwiczenia relaksacyjne.
W różnicowaniu stron lewej i prawej oraz kształtowaniu orientacji w schemacie swojego ciała, jak i w przestrzeni, pomocne są uwielbiane przez dzieci wierszyki, które ilustrujemy ruchem, jak np.:
Tu są oczy, tu jest nos,
Tędy czasem płaczę w głos,
Są policzki, jest i brzuszek,
A tutaj jest mój paluszek.
lub:
A tutaj jest mój lewy/prawy paluszek.
(po kolei wskazujemy na poszczególne części ciała):
oczy, nos, buzię, policzki, brzuszek,
a na koniec zginamy paluszek
Kółko małe, kółko duże,
(rysujemy ręką w powietrzu małe koło, duże koło)
Plecy proste, ręce w górze.
(prostujemy plecy, podnosimy ręce)
Schyl się w prawo, schyl się w lewo,
(zginamy się w prawo, w lewo)
Tak się chwieje w lesie drzewo.
Dla dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym można przeprowadzić badanie w oparciu o test i obserwację, za pomocą których pedagog czy psycholog może sprawdzić rodzaj i stopień lateralizacji dziecka, a także podpowiedzieć szczegółowe propozycje odnośnie ćwiczeń i zabaw wspomagających ten ważny proces.
biechomik