Program polityczny i społeczny publicystyki Sejmu Czteroletniego.
Pierwszy rozbiór Polski był niewątpliwie szokiem dla społeczeństwa, bolesnym podsumowaniem stanu chaosu jaki panował w kraju. Polacy dopiero w obliczu utraty niepodległości uświadomili sobie, że tylko radykalne zmiany ustrojowe mogą przynieść jakieś lepsze rozwiązania. Reformy te miał ustalić Sejm Wielki. Lata jego obrad (1788 - 1792) charakteryzowały się gorącymi i patriotycznymi apelami oraz atmosferą optymizmu. W tym momencie główną areną dla wypowiedzi stała się publicystyka. Dlatego też polscy oświeceniowi publicyści nie tylko proponowali zmiany, ale przede wszystkim starali się przekonać czytelnika o potrzebie reform głównie argumentami miłości do ojczyzny. Dziełem, które zapoczątkowało ruch umysłowy Sejmu Czteroletniego są "Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego" Stanisława Staszica. W owym traktacie politycznym autor ostro przeciwstawia się wolnej elekcji i odrzuca zgubne liberum veto. Staszic uważał także, że obok przedstawicieli szlachty, w sejmie powinni zasiadać również przedstawiciele mieszczaństwa. W sprawach społecznych kładł nacisk na edukację, która według niego powinna być podporządkowana interesom narodu. Rozumiał on konieczność rozszerzenia przedmiotów, przyuczających do działalności politycznej i do służby wojskowej. W kwestii chłopów, proponował zniesienie niewolniczej pańszczyzny i zastąpienie jej czynszem. W swoim drugim dziele, "Przestrogach dla Polski" starał się uzmysłowić głównie szlachcie konieczność przeprowadzenia reform i uchwalenia konstytucji. Twierdził, że jedyną szansą ocalenie na wolności byłoby wprowadzenie rządów absolutnych. Staszic uważa, iż odpowiedzialność za kryzys państwa i jego niepowodzenia ponoszą magnaci. Domagał się także ukrócenia samowoli tych, którzy przywiedli Polskę do zguby.
Drugim czołowym publicystą tego okresu był Hugo Kołłątaj, którego utwór "Do Stanisława Małachowskiego ..." zawiera program radykalnych zmian. Tak jak Staszic, żądał wprowadzenia dziedziczności tronu, większych uprawnień mieszczaństwa i wolności chłopów. Kołłątaj sugerował, że sejm powinien mieć moc ustawodawczą, zaś władzę wykonawczą należy powierzyć ministerstwom. W dziedzinie polskiego oświecenia wypada wymienić także Franciszka Salezego Jezierskiego. Jego "Katechizm o tajemnicach rządu polski ego" w bezlitosny sposób demaskuje ułomność ustroju polskiego. Autor twierdzi, że nierówność społeczna, brak poszanowania dla praw człowieka to główne źródła upadku kraju. Był on publicystą, który raczej wstrzymywał się z głoszeniem określonego programu politycznego, brutalnie zaś odsłaniał mechanizmy doprowadzające do destrukcji ustroju naszego narodu. Podsumowując można stwierdzić, iż oświeceniowa publicystyka miała swoich wybitnych przedstawicieli, którzy zdawali sobie sprawę, że nadszedł najwyższy czas aby "naprawić" Rzeczypospolitą. Ich działalność i utwory miały przekonać obywateli, iż dzieło odnowy jest niezbędne, bo w przeciwnym razie Polsce grozi unicestwienie. Mieli oni za zadanie oświecić polski naród, wskazać mu właściwą drogę reform i wyprowadzić kraj z kryzysu. Wyżej wymienione dzieła były przecież postulatami obradujących prowadzącymi do uchwalenia Konstytucji 3 maja.
mairod