Syllepsis w twórczości Woodyego Allena.pdf

Syllepsis w twórczości Woody Allena

«Syllepsis in Woody Allen's Films»

by Adam Kruk

Source:

Film Quarterly (Kwartalnik Filmowy), issue: 60 / 2007, pages: 172182, on www.ceeol.com .

Syllepsiswtwórczos ci

Woody’egoAllena

A DAM K RUK

Nie chc˛ ˙yc w swoich dziełach, chc˛ ˙yc

wswoimmieszkaniu.

Woody Allen

Koncepcjabłazna

Wedle Gombrowicza formy nieda si˛osłabic ,przeciwstawiaja˛c jej inna˛ for

m˛,alemo˙natozrobic przezrozluz nieniesamegostosunkudoformy. Nie,tonie

przypadek, ˙e w chwili, kiedy na gwałt potrzeba bohatera, rodzi si˛ ni sta˛d, ni

zowa˛d błazen... S wiadomy i wskutek tego powa˙ny 1 . Błazen jako archetypiczna

figurapowracaja˛cazawsze,kiedynaseriobywaja˛tylkogłupcy.IzdebskiiŁ˛cki

pisza˛,˙eGombrowicz 2 staleszukałpowia˛zan biografiiipisarstwa,choc zdawał

sobiespraw˛ztego,˙ewnaturalny,szczerysposóbzwia˛zkutwórczos cii˙ycia

ustanowic nie sposób. Ten przypominaja˛cy nieco paradoks sceptycki, paradoks

egzystencjalizmuczynipisarstwoGombrowicza jedna˛znielicznychkonsekwencji

realizacjitejfilozofii.Byc mo˙ezreszta˛filozofiataniejestdopomys leniainaczej,

jakpisarstwoista˛dtonieustannewyrzekanieGombrowiczanaintelektualneru

sztowania,któresa˛mujedyniepomoca˛wpodkres laniuswojejkondycjiartysty 3 .

Jakkolwiek zgadzam si˛ z wy˙ej cytowanymi, mys l˛, ˙e nie tylko pisarstwo

potrafiwyrazic ówparadoks.Znalazłon(icia˛gleznajduje)zastosowanietak˙ewfil

mie,czegodowodemniechsi˛stanieniniejszyartykuł,którymawykazac ,˙erównie˙

wfilmiegranicyjawnos ciautorstwairozmiarówkreacji„ja”niedasi˛definitywnie

okres lic .Twórczos c Woody’egoAllenajesttegowys mienitymprzykładem.

Wedle tradycji teoretycznoliterackiej syllepsis jako figura retoryczna słów

tworzona przezdetrakcj˛,wyst˛puja˛ca˛ wroli klamry,cz˛stoimplikujeefekt ko

miczny.Słowaprzekształcanewtensposóbwrodzajhomonimu,kryja˛cegodwa

(lubwi˛cej)znaczenia,rozszerzaja˛tymsamymzakressemantycznywypowiedzi,

którejjednozodczytan bywakomiczne.Ziomekpisze,˙e syllepsabardzołatwo,

ze wzgl˛du na gr˛ mi˛dzy gramatyczniepoprawna˛a semantycznie niepoprawna˛

zale˙nos cia˛,stajesi˛domena˛dowcipu,poniewa˙albozrównujeizbli˙ateczłony,

doktórychodnosisi˛członrza˛dza˛cyalboprzezjawna˛niekoherencj˛odniesienia

zwraca uwag˛ na wieloznacznos c ukryta˛, a teraz ujawniona˛ w członie rza˛dza˛

cym 4 .Jednakkomizmsylleptyczny,wywoływanyprzezzeugm˛,niejestautoma

tycznym rechotem, ale dowcipem gł˛bokim i – by powtórzyc mys l Ł˛ckiego

iIzdebskiego–egzystencjalnym.Błazenzawszeprzewy˙szałintelektemkrólów.

Zpozycjizawieszonejpowagimo˙napowiedziec wi˛cejni˙zpiedestału.Mo˙na

172

SYLLEPSIS W TWÓRCZOS CI WOODY’EGO ALLENA

si˛ bawic , przebierac i grac . Syllepsa nie jest bł˛dem, albo raczej jest bł˛dem

celowym i rodzajem gry słów: tu chodzi o zbli˙enie dwu sensów 5 . Nigdy nie

wiesz, czy błazen mówi serio, czy ˙artuje. Cały urok w tym, ˙e obie wykładnie

sa ˛ dopuszczalne. Syllepsa jest figura ˛ włas ciwa ˛ dla krainy słowa. Zastosowanie

znajdujenietylkowdowcipie,aleiwpoezji.Nietrudnoodszukac ja ˛ uTymoteu

szaKarpowicza ( Zapus cilimotor,brody 6 ),MironaBiałoszewskiego ( sporykawał

czasuiła˛ki 7 )czyStanisławaBaran czka( codzis rzuciliwbłoto,aconawiatr 8 ).

Tak rozumiana włas ciwa jest modernizmowi z jego zamiłowaniem do ekspery

mentu,awangardyzmuiprzekraczaniaform.Wyra˙anieufnos c wobecj˛zyka,ale

i ukazuje potencjał słowa, jego wieloznacznos c i mo˙liwos ci zastosowania, ma

gi˛.Dowodzi,˙epoezjaidowcipniemaja˛wcaledosiebiedaleko,czegoprzykła

dem niech b˛dzie twórczos c wy˙ej wymienionych autorów. Konwencjonalizacja

j˛zykaa˙si˛prosi,byja˛przekraczac .Zawszemo˙nacos powiedziec inaczej,zabaw

niej,ma˛drzej.Obraztak˙eulegakonwencjonalizacji,byprzywołac chocia˙byakade

mizm w malarstwie czy koncepcj˛ „stylu zerowego” w kinie. Jednak tak˙e tutaj

syllepsismo˙ebyc ratunkiem.

Podmiotowos c sylleptyczna

Dzis syllepsa nie stanowi ju˙ wyła˛cznie figury retorycznej, dekontekstualizuja˛cej

słowairozszerzaja˛cejichznaczenia(„ito,itamto”,„itak,inie”).Współczesnahuma

nistykaposzerzyłajejrozumieniedowymiarupoj˛ciafilozoficznego,bronia˛cegokon

cepcji nierozstrzygalnos ci nie tylko tekstu literackiego (Derridian skie aporie), ale

nawettezoniemo˙nos cijakichkolwiekrozstrzygni˛c definitywnych 9 .Zawrotna˛

karier˛tegopoj˛ciawhumanistycezawdzi˛czasi˛przedewszystkimJacques’owi

DerridzieiMichaelowiRiffaterre’owi,którzy przywołuja˛cstara˛arystotelesowska˛

figur˛,ujrzeliwniejgł˛bsza˛metafor˛sytuacjipodmioturozproszonego.

Napolskigruntpoj˛cietoprzeszczepiłRyszardNycz 10 ,którywyró˙niłcztery

głównemodelepodmiotowos ciwliteraturzepolskiejostatniegostulecia:symbol,

alegori˛,ironi˛iwłas niesyllepsis.Taklasyfikacjaczynizsyllepsisju˙nietylko

chwyt,alei cała˛koncepcj˛„ja”,odnosza˛ca˛si˛nietylkodotekstutraktowanego

autonomicznie, ale i otwieraja˛ca˛ si˛ na autora (prozaGombrowicza,Ró˙ewicza,

Konwickiego), którego nie sposób oddzielic od bohatera literackiego. Obydwu

niemo˙najednakuto˙samic .Dzisiejszasyllepsab˛dzieju˙zatempoj˛ciemszer

szym, znosza˛cym podział na „ja” i „nieja” w tekstach artystycznych, gra˛ nie

tylkozodbiorca˛,aleizsamymsoba˛–kos lawympodpisem,nieostrymzdj˛ciem

zrobionymsamemusobie,wreszcienajuczciwsza˛strategia˛autoprezentacjimglis

tego bytu, który zakłada czapk˛ błazna. Syllepsa jest znakiem nowej podmioto

wos ci (przykładem niech b˛dzie literatura sylwiczna), w której ja tekstowe i ja

rzeczywistesa˛niedorozdzielenia.Słowomo˙najednakzasta˛pic obrazem(iod

wrotnie).

TwarzWoody’egoAllenanaekraniejestrównoczes nietwarza˛re˙ysera(inter

feruje z rzeczywistos cia˛) i bohatera filmu (odnosi do historii opowiadanej na

ekranie). Te dwie interferencje nie uniewa˙niaja˛ si˛ wzajemnie, ale podkres laja˛

umownos c takhistoriiopowiadanejwfilmie,jakistatususamegoaktora,re˙yse

ra,człowiekawreszcie.Takiezawieszenieoczywistos ciról,rozmyciewautokre

acjinietylkoczyniAllena„błaznemsylleptycznym”,alerównie˙dowodzitego,

173

ADAM KRUK

˙esyllepsaimplikujepostaw˛błaznajakonajtrafniejsza˛odpowiedz narzeczywis

tos c bezwyraz nychkonturów.

Motto,którymrozpocza ˛ łemniniejszyartykuł,pochodzizestronywww.wo

odyallen.art.pl,gdziezostałyumieszczonerozmaitecytatyzaczerpni ˛ tezarówno

z wywiadów zre˙yserem, jakizjegoksia ˛ ˙ekorazkwestie wypowiadane przez

bohaterów filmów Allena. Oczywis cie nie zaznaczono, które ska ˛ d pochodza ˛ .

Autorstwo si˛ rozmyło,zatarło.I trudno miec to zazłeautorom solidnie zreszta˛

opracowanej strony internetowej, skoro sam Allen swoja˛ twórczos cia˛ – konse

kwentnie wzbogacana˛ cytatami z mistrzów kina czy z innych obszarów kultury

(Allen to re˙yser erudyta), a tak˙e cytatami z samego siebie – taki sylleptyczny

porza˛dek nie tylko konstytuował, ale i antycypował. Konstrukcja przekazów in

ternetowychczywogólenowychmediówdobitniepokazuje,˙es wiat,wktórym

˙yjemy,macharaktersylleptyczny–dlategojesttotakwa˙nyiaktualnytermin.

Run˛łoklasycznemimesis,wa˛tpliwestałysi˛kategoriepodobien stwaireprezen

tacji. Przedstawienia symboliczne musiały usta˛pic miejsca wszechkoneksjonis

tycznym zestawieniom. Tak˙e poj˛cia nieska˙onego autorstwa, tym bardziej

autorstwa słów, które nale˙a˛ przecie˙ do wszechwładnego j˛zyka, trudno dzis

bronic ,skoroupadłaauraniepowtarzalnos ci 11 .Wtakims wiecietwórczos c Allena

jesttyle˙autobiograficzna,ilewswymbiografizmieniejasnaimyla˛ca.

Kultura postmodernistyczna, z immanentnym dla siebie ga˛szczem nieweryfiko

walnychinformacji,rozmywawszelkiekryteriaautorstwa,podmiotowos ci,pierwo

wzoru, autentyku. Nie sposób te˙ okres lic , co jest sztuka˛, a co ˙yciem. Jednak

czytanie(ogla˛danie)sylleptycznewcaletegoniewymaga.Syllepsisjakostylodbioru

wia˛˙e si˛ z zało˙eniem, ˙e nie ma jednej wykładni sensu dzieła. Dozwolona jest

zatem ka˙da interpretacja tekstu, co koresponduje z postmodernistyczna˛ koncepcja˛

„s mierciautora”.Owadwoistos c syllepsisoznaczajednakito,˙e˙adnaztychinter

pretacjiniejestuprawnionajakojedyniesłuszna.Raczejka˙dajesttaksamochybio

na,coju˙tejteoriiprzeczy,jako˙eczytaniepostmodernistyczneumieszczaprawd˛

zawsze po stronie czytelnika, legitymizuja˛c ka˙da˛ interpretacj˛, autora zas kłada˛c

wwygodnejtrumnie.Tunatomiastautorjestmo˙emartwyjakobytpełnyipozna

walny,alejegoszcza˛tkistaja˛si˛dominanta˛utworówtegotypu.

S wiatnieoczywisty

˙ ycie w cytatach.Któ˙ dzis wie, kogo cytuje;cocytuje; kiedyto,cocytuje,

staje si˛ własne? Je˙eli j˛zyk ka˙dego z nas, jak chce póz ny Wittgenstein 12 ,

kształtujesi˛wprocesiesocjalizacji,tonigdyniezastrze˙emygodlasiebie.Nie

dos c ˙eniemaj˛zykaprywatnego,toijegogenezajestnieweryfikowalna.Syllep

sis jest nie tylko strategia˛ umieszczania siebie w teks cie, ale i strategia˛ odbioru

dostosowana˛dorealióws wiatakopiibezoryginału 13 .Niesposóboddzielic siebie

od s wiata, a tego podzielic narzeczywistos c ifikcj˛.Takjaksymulakrumomija

niewygodneopozycjebinarne,takisyllepsaniepyta,cojestkreacja˛,aconia˛nie

jest. Te poj˛cia trzeba sprz˛gna˛c . Jakkolwiek syllepsa jest poj˛ciem starszym,

wrozszerzonym,poderridian skimznaczeniuwydajesi˛jejsiostra˛.

Dopiero zrozumienie tych zale˙nos ci, zrozumienie współczesnos ci pozwala

wdalszymcia˛gubyc „autoremkina”.Dawni„poecikina”,wielcyautorzystarej

gwardiiprzeszliju˙dohistoriiiprzezjejpryzmatsa˛postrzegani.Nowofalowa

174

SYLLEPSIS W TWÓRCZOS CI WOODY’EGO ALLENA

Manhattan , re˙. Woody Allen (1979)

la politique des auteurs nie ma ju˙ racji bytu. Dzis za autorów uwa˙a si˛ tych

samych,którychcz˛stonazywasi˛twórcamikinapostmodernistycznego:Davida

Lyncha,WongKarWaia,PedroAlmodóvara,Woody’egoAllena.J˛zykipoetyka

ich dzieł sa˛ pełne rozmaitych zapo˙yczen . Ka˙dy z nich oczywis cie ma inna˛

metod˛natwórczos c ws wieciepostkartezjan skim,gdzietwarde ego jestju˙tylko

zamkni˛ta˛ karta˛historii,która sama jest mocnowa˛tpliwa,relatywnaipotrzebna

otyle,oiledasi˛ja˛wykorzystac dzisiaj.

WoodyAllen,jaksamtwierdzi, zamistrzówuwa˙aFedericoFelliniegooraz

Ingmara Bergmana i bardzo cz˛sto odwołuje si˛ do nich w swojej twórczos ci.

Jakkolwiek artystyczna˛ pows cia˛gliwos c Szweda i cyrkowe rozbuchanie Włocha

mo˙natraktowac antytetycznie,zapo˙yczeniazichfilmówAllenła˛czywswoich

dziełachwnaturalny,azarazemindywidualnysposób.OdBergmanazaczerpna˛ł

m.in. umiłowanie do psychoanalizy oraz intelektualny rozbiór toksycznych zwia˛z

ków 14 ,natomiastodFelliniegoniewa˛tpliwieautotematyzm 15 .Jednakautotema

tyzm Felliniego nie równa si˛ syllepsis Allena. Przyjrzyjmy si˛ raczej temu, co

uAllenaabsolutnienowatorskie–sposobomnaocalenie„siebie”wfilmie,które

sa˛jednoczes niesposobaminaopłaceniesobierzeczonegoapartamentu.Sposoba

minakino,któreczasawangardymaju˙dawnozasoba˛.

Pos ródbogatejfilmografiiAllenazafilmywpełnisylleptyczne–czylitakie,

w którychnapi˛cie mi˛dzy „ja”a „nieja” re˙ysera (i scenarzysty w jednej oso

bie) staje si˛ dominanta˛ stylistyczna˛ i kompozycyjna˛ – uwa˙am przede wszy

stkim: Annie Hall (1977), Manhattan (1979), Wspomnienia z gwiezdnego pyłu

(1980) oraz Przejrzec Harry’ego (1997). Co znamienne, sa˛ to jego najbardziej

udane dzieła. Jednak Allen umieszcza „siebieniesiebie” włas ciwie we wszy

175

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: