Teoria społeczeństwa i problemów społecznych
Procesy instytucjonalizacji elementów ładu społecznego; typizacja, eksternalizacja, obiektywizacja.
Instytucjonalizacja – ustanowienie (proces ustanawiania)
Podstawowe mechanizmy instytucjonalizacji:
a) typizacja – proces ujednolicania pewnych czynności, które zostały zaobserwowane i zaliczone do jakiejś grupy typów (zespół norm postępowania dla stworzenia pewnej rzeczy); np. Jeśli ktoś jest Anglikiem to na pewno piję herbatę o 5. (Jest to ustanowienie podstawowe ponieważ upodabnia interakcję nami a naszymi partnerami)
b) nawyk – mechanizm sprowadzający niezliczoną ilość możliwości działania do jednej – wybranej przez daną jednostkę za najwłaściwszą (np. na „Dzień dobry” odpowiadamy „Dzień dobry”.)
c) eksternalizacja – uzewnętrznienie norm postępowania, reguł gry, umów w stosunku do twórców (normy uniezależniają się od twórców i zaczynają obowiązywać twórców i innych ludzi, żyć własnym życiem)
d) obiektywizacja – przejście międzypokoleniowe, zjawisko niezależne od twórców podmiotów działających, ale dopiero w następnym pokoleniu, gdy zostanie przekazane, jako dziedzictwo kulturowe. Wobec twórców tych norm nie są one obiektywne (mają oni do nich pewien stosunek emocjonalny)
e) uprawomocnienie – zabiegi legitymizacyjne, podtrzymuje ład społeczny; nasz ład jest następstwem procesów, a wynikiem dobrze użytych mechanizmów uprawomocnienia
Instytucjonalizacja może być całkowita (wszystkie problemy są wspólne i wspólne są ich rozwiązania) i odwrotna (jest jeden wspólny problem).
Uprawomocnienie jest to proces wyjaśniania i uzasadniania elementów tradycji nie znanych z własnej biografii.
Wyjaśnia ono porządek instytucjonalny, przypisując jego zobiektywizowanym znaczeniom ważność poznawczą. Wiąże się ono z systemem wartości, ale również z wiedzą, która te wartości niejako wyprzedza. Wiedza ta przekazywana jest wraz z tradycja, która wyjaśnia dlaczego jednostka powinna podjąć takie, a nie inne działanie i dlaczego rzeczy są takimi, jakimi są.
Np. Biorąc pod uwagę problem kazirodztwa mówimy jednostce, że nie wolno zawierać związków małżeńskich w obrębie jednej rodziny. Jednakże wcześniej jednostka ta musi wiedzieć, że jest członkiem danego klanu. Wiedzę tę otrzymuje wraz z tradycją, która wyjaśnia czym jest klan w ogólności, a jej klan w szczególności.
Wyróżniamy cztery etapy uprawomocnienia:
1. Przedteoretyczny – słowne przekazywanie doświadczeń, proste tradycyjne stwierdzenia. Jest podstawą wiedzy oczywistej, na której muszą się opierać wszystkie następne teorie.
2. Zdanie teoretyczne – przysłowia, maksymy moralne, aforyzmy, legendy, opowieści poetyckie.
3. Wyraźne teorie – na podstawie zróżnicowanego systemu wiedzy sfera instytucjonalna jest uprawomocniana.
4. Uniwersum symboliczne.
Uniwersum symboliczne są to kompleksy tradycji teoretycznych integrujące różne obszary znaczenia i ujmujące porządek instytucjonalny jako całość. Obejmuje także sytuacje z życia jednostek (wykraczające poza rzeczywistość życia społecznego). Jest tworzone dzięki obiektywizacjom społecznym. Uniwersum umiejscawia pewne znaczenia w różnych układach odniesienia.
Funkcje uniwersum symbolicznego:
-zapewnia porządek w subiektywnym postrzeganiu doświadczenia życiowego jednostki; umiejscawia wszystko na właściwym miejscu, a w przypadku utraty świadomości tego porządku umożliwia powrót do rzeczywistości,
-zapewnia najwyższy poziom integracji dla niespójnych znaczeń w życiu codziennym,
-wprowadza porządek do różnych faz biografii (rytuały w społecznościach pierwotnych) i historii,
-uprawomocnia zjawisko śmierci,
-ustanawia hierarchię postrzegania własnej tożsamości, od najbardziej realnej do najbardziej ulotnej,
-wyznacza rzeczywistość społeczną (ustala granicę tego co jest ważne w stosunkach międzyludzkich),
-integruje wszystkie procesy instytucjonalne.
Więź społeczna i jej komponenty.
Więź społeczna jest to zorganizowany system stosunków, instytucji, środków kontroli społecznej, ogół stosunków, połączeń i zależności skupiający jednostki w zbiorowości, całość zdolną do trwania i rozwoju. Więź jest podstawowym wyznacznikiem wszelkich form życia społecznego. Każda zbiorowość istnieje dzięki istnieniu więzi.
Składnikami więzi są czynniki obiektywno-formalne (aspekty organizacyjne) i spontaniczno-subiektywne (identyfikacja jednostki z grupą lub innym typem zbiorowości).
Czynniki obiektywno-formalne:
Państwo, kościół. O spójności państwa wg dawnych teorii decydowały dwa typy organizacji – państwowa (polityczna) i kościelna (religijna). Państwo może być zorganizowane jedyni państwowo lub religijnie.
Czynniki spontaniczno-subiektywne:
Jest to identyfikacja jednostki z grupą lub innym typem zbiorowości. Niezależnie od regulacji prawnej i legalnych struktur, występują takie trwałe spoiwa łączące ludzi jak normy społeczne, wzory zachowań, wartości, tradycja, itp.
Więź społeczna jest zjawiskiem ulegającym częstym i znacznym modyfikacjom w krótkim niekiedy czasie. Cechuje ją zróżnicowanie intensywności i trwałości, ale zawsze musi posiadać co najmniej jeden, a najczęściej większość lub wszystkie komponenty::
1. styczność przestrzenna – bezpośrednie spotkania; najwcześniejszy etap kształtowania się więzi społecznej; wywołuje reakcje tj. spostrzeżenia przelotne lub rejestracja cech spotkanych osób.
2. styczności i łączność psychiczna – wzajemne zainteresowanie się pewnymi cechami; interesowanie się sobą i zacieśnianie powstających więzi.
3. styczność społeczna – dokładniejsze poznanie, ale i pozyskiwanie lub wymienianie jakichś wartości (8 rodzajów styczności społecznej wydzielonych ze względu: na czas i częstotliwość – styczności trwałe i przelotne; potrzeby – prywatne i publiczne; przedmioty – osobowe i rzeczowe; formę przestrzenną – bezpośrednie i pośrednie); styczność społeczna łączy ludzi w mniej lub bardziej trwałe układy i zależności.
4. wzajemne oddziaływania (podmiot działania, przedmiot działania, narzędzie działania, metody działania, wynik działania)
5. wzory działań społecznych
6. stosunki społeczne – stosunek społeczny sygnalizuje nam istnienie układu składającego się z: a) przynajmniej dwóch osób, b) łącznika danego stosunku (podłoże), d) układu powinności i obowiązków, czyli unormowanych czynności; stosunek społeczny to system unormowanych oddziaływań między partnerami, zachodzących na pewnej płaszczyźnie, którą może być sytuacja pracownicza, rodzinna lub studencka; stosunki społeczne powinny być symetryczne; asymetria jest wtedy, gdy partnerzy reprezentują zróżnicowane siły oraz, gdy jeden z partnerów przejawia skłonności dominacji nad drugim; moc oznacza dysponowanie środkami zapewniającymi dominację i wymuszanie, między innymi przez nakłanianie do podporządkowania
7. zależność społeczna – stosunki społeczne obfitują w wiele zależności typu strukturalnego, przyczynowego i funkcjonalnego (np. wpływ na motywy, aspiracje, postawy); każdy stosunek społeczny zawiera w sobie wiele różnorodnych zależności społecznych
8. instytucje społeczne – podtrzymują żywotność stosunków społecznych ; dzięki nim życie przebiega w sposób zorganizowany i sprawny; zaspokajają potrzeby ludzi, regulują działania, zapewniają ciągłość życia zbiorowego, integrują ludzi i podtrzymują więzi społeczne (ekonomiczne, polityczne, wychowawczo-kulturalne, socjalne, religijne)
9. kontrola społeczna – nieskodyfikowany system oddziaływań na zachowania jednostek i zbiorowości
Sankcje społeczne i ich rodzaje.
ü Sankcje stanowiące uzupełnienie obyczaju są istotnym instrumentem kontroli społecznej.
ü Sankcje to pozytywne lub negatywne reakcje otoczenia na zachowanie się jednostek w sytuacjach społecznie doniosłych.
ü Sankcje kierują naszym postępowaniem.
ü W języku prawniczym i potocznym sankcje oznaczają tylko negatywne reakcje na zachowania odbiegające od norm społecznych i prawnych, czyli stanowią system kar.
Socjologowie wyróżniają:
ü Sankcje pozytywne – dotyczą zachowań lepszych niż się spodziewano
ü Sankcje negatywne – dotyczą zachowań gorszych niż się spodziewano
ü Sankcje formalne – stosowane przez przełożonych, funkcjonariuszy czuwających nad ładem
ü Sankcje nieformalne – stosowane np. przez kolegów
Klasyfikacja sankcji ze względu na treść i charakter:
1. prawne – system nagród i kar ujętych przepisami i regulaminami
2. etyczne – kwalifikują zachowania jako moralne (czyli dobre) oraz amoralne (czyli złe)
3. satyryczne – składają się z drwin, ośmieszenia i formy lekceważenia wobec jednostek, których zachowanie uznaje się za niepoważne, śmieszne lub komiczne
4. religijne – obejmuje nagrody i kary przewidziane w wierzeniach religijnych za postępowanie wzorowe lub naganne
Najbardziej skuteczne i uniwersalne są sankcje satyryczne
Wszystkie rodzaje sankcji wzajemnie się uzupełniając stwarzają warunki dla zachowań konformistycznych. Skuteczność kontroli społecznej zależy od zsynchronizowania wszystkich odmian i form sankcji.
Możliwe układy sankcji:
ü nieformalne negatywne – zdziwienie, szyderstwo, itp.
ü formalne negatywne – system kar przewidzianych przepisami
ü formalne pozytywne – pochwały i podziękowania władz w postaci dyplomów, odznaczeń, nagród
ü nieformalne pozytywne – pochlebne wzmianki, itp.
Sankcje zaczynają działać, gdy samokontrola staje się nieskuteczna.
Instytucje społeczne.
Instytucją nazywamy określone osoby, przydzielone im środki i unormowane czynności, jakie mają wykonywać w imieniu i na rzecz szerszej zbiorowości, którą reprezentują lub której umożliwiają zaspokajanie potrzeb. Instytucje regulują działalność człowieka, zapewniają ciągłość życia zbiorowego, integrują ludzi, są najbardziej trwałym układem więzi.
Instytucje mogą być formalne (mające podstawy prawne, uregulowano ich działalność) i nieformalne (nie mają prawnych podstaw, ale zastępują czasem formalne – np. szkoły pod zaborami).
a) Instytucje ekonomiczne – zajmują się produkcją i podziałem dóbr, usługami, obiegiem pieniądza i organizacją pracy
b) Instytucje polityczne – wiążące się ze zdobyciem, wykonywaniem i utrzymywaniem władzy (są nimi partie polityczne, ministerstwa, policja, itp.)
c) Instytucje socjalne – opiekuńczo – wspomagają ludzi o ograniczonej sprawności i instytucje powołane do rozwiązywania różnych problemów społecznych
d) Instytucje wychowawcze i kulturalne – ich celem jest podtrzymywanie, przekazywanie i rozwijanie dziedzictwa kulturowego, socjalizacja młodego pokolenia oraz wychowywanie i kształcenie (np. szkoły, teatry, rodzina, przedszkole)
e) Instytucje religijne – zrzeszające ludzi jednego wyznania, zapewniające im stały kontakt z wiarą
Warunki skutecznego i sprawnego działania instytucji społecznych:
-wyraźnie sprecyzowany cel i zakres czynności i funkcji (aby nie wystąpiło zjawisko krzyżowania się kompetencji kilku instytucji, załatwiających te same sprawy;
-racjonalna organizacja pracy wewnątrz instytucji;
-stopień depersonalizacji i obiektywizacji czynności (aby instytucja służyła, a nie szkodziła zbiorowości)
-uznanie i zaufanie ze strony zbiorowości (do funkcjonariuszy instytucji)
-bezkolizyjne włączenie się instytucji w system już istniejących instytucji lokalnych, itp.
Stosunki i zależności społeczne.
Stosunek społeczny jest to system unormowanych oddziaływań między partnerami, zachodzący na pewnej płaszczyźnie (pomiędzy jednostkami a grupami). Partnerzy świadomie wchodzą ze sobą w określone stosunki i zależności społeczne, kierując się własnymi odczuciami i potrzebami. Jest to wzajemne wpływanie osób na siebie.
Stosunek społeczny to układ składający się z:
-przynajmniej dwóch partnerów (grupa bądź jednostka)
-łącznika – konkretnego przedmiotu materialnego lub duchowego
-sytuacji stanowiącej „platformę” stosunku
-układu powinności i obowiązków
Wyróżniamy między innymi:
-stosunki produkcji (właściciel środków – nabywca)
-sąsiedztwo (układ praw, obowiązków i ich egzekwowania)
-stosunki pracy, pokrewieństwa, polityczne, międzynarodowe
Stosunki mogą być formalne (np. pracownik – pracodawca) lub nieformalne (np. pokrewieństwo, przyjaźń)
Istnienie różnego rodzaju stosunków społecznych prowadzi do powstania zależności społecznych pomiędzy partnerami.
Zależność społeczna występuje w każdym stosunku społecznym; wynika ze świadomych oddziaływań ludzi na siebie; zależność społeczna wskazuje, że osoba B zależy od osoby A ze względu na pewne przedmioty bądź możliwości działań, które są ważne dla B, ale znajdują się w mocy A.
Kontrola społeczna; definicje, rodzaje, środki, instytucje i funkcje.
Kontrola społeczna zespół czynników kształtujących zachowanie jednostek w sposób społecznie pożądany (zgodny z normami). Czynniki te są natury statycznej (wzory, normy) oraz dynamicznej (oddziaływania zapobiegawcze, kontrolne, represyjne, podejmowane po stwierdzeniu odchyleń między zachowaniami a założeniami) [Piotr Sztombka]
Kontrola społeczna jest obok wpływu społecznego jedną z poddziedzin panowania społecznego nad jednostkami.
Kontrola społeczna jest nieskodyfikowanym systemem oddziaływania na zachowania jednostek i zbiorowości, zmierzającym do ujednolicenia zachowań jednostek czy grup z obowiązującym systemem norm, stosując nagrody i kary. Stosując kontrolę społeczną mimowolnie i pośrednio poddajemy wartościowaniu i ocenie własne postępowanie – kontrola kogoś jest częściowo samokontrolą.
Kontrola społeczna podtrzymuje porządek społeczny.
Środki kontroli społecznej:
1. sankcje (opinia publiczna, prawo, wierzenia)
2. społeczna sugestia (zwyczaje)
3. środki urabiające poglądy i przekonania (propaganda, edukacja, etyka)
4. orientacja uczucia w kierunku faworyzowania określonego ładu społecznego (kultura, sztuka)
---a) działające na świadomość człowieka, b) wykorzystujące przemoc, c) gratyfikujące, d) karzące---
Instytucje kontroli społecznej:
Rodzina, grupa koleżeńska, szkoła, instytucje wychowawcze, miejsce pracy, instytucje religijne, mass media, instytucje życia publicznego, wojsko
Rodzaje kontroli społecznej: (wg Marii Kłoś)
-kontrola korygująca – korygowanie ludzkich zachowań przy tendencjach dewiacyjnych standardów normatywnych
-kontrola przeciwdziałająca zachowaniom dewiacyjnym – profilaktyka, zapobieganie osłabieniu kontroli
-kontrola dewiantyzująca – podważająca układ społeczny, często sama będąca źródłem dewiacji
Funkcje kontroli społecznej:
-programująca – wprowadza nowych członków zbiorowości do życia zbiorowego i przyucza ich zgodnie z danym porządkiem społecznym
-restrykcyjna – instytucje kontroli społecznej reagują doraźnie na przypadki naruszające porządek społeczny (kara)
-korygujące – system działań, których celem jest przywracanie respektu dla porządku społecznego dla osób, które na trwałe wyłamały się z porządku społecznego (więzienia, poprawczaki)
-dewiantyzujaca – utrwalenie zachowań nie dających się pogodzić z porządkiem społecznym
Dewiacja jako efekt osłabienia kontroli społecznej – ujęcie tradycyjne
Jego zasługi dla perspektywy strukturalnej polegają na wprowadzeniu pojęcia anomii oraz na traktowaniu dewiacji jako zjawiska wynikającego wprost ze struktury społecznej. Pojęciem anomii operował później Merton - główny przedstawiciel orientacji strukturalnej. Jeśli chodzi o przyczyny dewiacji, to Durkheim dopatrywał się ich w osłabieniu mechanizmów kontroli społecznej, w wyniku czego dochodzi do głosu egoistyczna, "zwierzęca" natura człowieka. Wizja taka została rozwinięta przez przedstawicieli kierunku kontroli społecznej, którzy zamiast poszukiwać odpowiedzi na pytanie: "dlaczego ludzie łamią normy?", pytają: "co sprawia, że ich nie łamią?", i w odpowiedzi wskazują na kontrolę społeczną. Durkheim traktował przestępczość i dewiację jako zjawiska poniekąd normalne i zauważał duża ich rolę w kształtowaniu i utrwalaniu się świadomości zbiorowej. Dokonał tym samym spostrzeżeń charakterystycznych dla perspektywy reakcji społecznej, rozwiniętych później przez Kaia T. Eriksona.
Oto, jak kształtowały się i rozwijały różne kierunki w rozważaniach nad dewiacją: trzy wymienione wyżej, oraz czwarty - kierunek kulturowy.
Roberta K. Mertona. Dewiacja jest, zdaniem tego uczonego, wynikiem napięcia, jakie występuje miedzy strukturą społeczną (pojmowaną jako "zorganizowany zespół społecznych zależności, w które uwikłani są w różny sposób członkowie społeczeństwa lub grupy") a strukturą kulturową (rozumianą jako "zespół kierujących zachowaniem wartości normatywnych, wspólnych członkom określonego społeczeństwa czy grupy"). Szczególnie istotne elementy struktury kulturowej, to "rzeczy warte zabiegów", czyli kulturowo zdefiniowane cele, oraz kulturowo akceptowane środki, służące osiągnięciu tych celów. Problem polega, według Mertona, na tym, że struktura społeczna nie wszystkim członkom społeczeństwa pozwala osiągnąć owe cele za pomocą usankcjonowanych, dopuszczalnych w danej kulturze środków. Stan taki rodzi w strukturze społecznej i kulturowej napięcie, którego rozładowanie następuje poprzez zachowania dewiacyjne. Dewiacja taka nie jest wcale reakcją patologiczną - wręcz przeciwnie, jest zupełnie normalną reakcją normalnych jednostek na nienormalną sytuację, adaptacją do istniejących warunków.
Merton wyróżnił pięć typów adaptacji:
- konformizm (jedyna adaptacja nie-dewiacyjna) - stan, w którym jednostka akceptuje i cele, i środki, jakie "obowiązują" w danej kulturze;
- innowacja - akceptacja celów, ale odrzucenie kulturowo usankcjonowanych środków;
- rytualizm - rezygnacja z celów przy akceptacji środków; swoiste zrytualizowanie czynności;
- wycofanie - rezygnacja i z celów, i ze środków;
- bunt - odrzucenie celów i środków, ale zastąpienie ich nowymi.
W XIX wieku zaczęto interesować się problemem alkoholizmu oraz zjawiskami mu podobnymi i określać to, jako patologię.
Comte zajął się analizą patologiczną społeczeństwa, Durkheim wyodrębnił w swojej typologii fakty społeczne normalne i patologiczne.
- Normalne, to takie, które przybierają formy najbardziej powszechne, zaś patologiczne nie są powszechne.
- Stwierdził, że przestępczość w istocie jest normalna, jeżeli nie przekracza pewnego poziomu ustanowionego dla danej kultury.
...
mpwjs