Peter M. Blau „WARTOŚCI POŚREDNICZĄCE W WYMIANIE W STRUKTURACH ZŁOŻONYCH”
W małej grupie społecznej struktura stosunków społecznych kształtuje się na poziomie jednostek, interakcje zachodzą bezpośrednio pomiędzy jej członkami, a między jednostkami są wzajemne powiązania.
W dużych grupach społecznych pomiędzy większością członków nie zachodzą żadne bezpośrednie interakcje, a w tworzeniu się struktur stosunków społecznych muszą pośredniczyć inne mechanizmy – w większości przypadków są to obowiązujące wartości kulturowe oraz normy społeczne. To właśnie owe, utrwalane na przestrzeni wieków są matrycą, na bazie której powstają stosunki społeczne pomiędzy grupami i jednostkami. Utrwalane nie znaczy kopiowane - gdyż przekazywane z pokolenia na pokolenie są modyfikowane i instytucjonalizowane, kształtują sposób życia społecznego oraz formy społeczne powstające w poszczególnych grupach. Składowymi makrostruktur są inne, mniejsze wzajemnie powiązane struktury społeczne
Nie wszystkie społeczne zakazy i nakazy nałożone na postępowanie ludzi wywodzą się ze wspólnie uznawanych wartości i norm – i dlatego badania złożonych struktur społecznych nie można ograniczyć do obowiązujących w nich wartości i norm. Badanie struktur społecznych które pominęłoby problemy z wyjątkiem tych które odnoszą się do norm i wartości je uprawomocniających, jest niepełne i jednostronne, a jego wynik jest nieprawdziwy.
Można powiedzieć, że w sensie metodologicznym i substancjonalnym, wartości uprawomocniające pełnią funkcję pośredniczącą - dzieje się tak dlatego, ze wartości kulturowe uprawomocniają porządek społeczny oraz wszelkie podtrzymujące go układy. Uprawomocnienie wymaga ogólnej zgody społecznej, zgoda ta nadaje wartość istniejącym i oczekiwanym stosunkom społecznym, stabilizując je lub wspomagając ich powstanie. Uprawomocnienie struktury władzy złożonej organizacji, a także wzorów postępowania z nią związanych może być uznane za pierwowzór procesu uprawomocnienia. Istotą prawomocnego ładu jest system orientacji normatywnych, którego efektem jest kontrola społeczna i podporządkowywanie się nakazom władzy (Max Weber). Wzorce uczciwości, ideały opozycyjne i inne wartości społeczne określające cele, które grupy i jednostki chcą osiągać – opierają się na uprawomocniającym konsensusie. Wspólne uzgodnienia co do wartości i norm stanowią środki życia społecznego i służą jako ogniwa pośredniczące w transakcjach społecznych. Czyli umożliwiają pośrednią wymianę społeczną. Rządzą procesami integracji społecznej, różnicowaniem społecznym, rozwojem organizacji oraz reorganizacjami w jej obrębie.
W związku z tym, ze wymiana społeczna jest mechanizmem samoregulującym i każdy jej uczestnik działając we własnym interesie, wspomaga interesy innych - musi być ona chroniona przed działaniami aspołecznymi, zakłócającymi ten proces. Bez norm społecznych zaufanie, które musi towarzyszyć wymianie społecznej stałaby się fikcją, a sama wymiana przestałaby być mechanizmem samoregulującym się w granicach wyznaczonych przez te normy. Trzeba również pamiętać że władza i zasoby umożliwiają wykorzystywanie innych ludzi – stwarza to potrzebę przeciwdziałania i ograniczania takiego procederu, który jest niezgodny z podstawowymi wartościami kulturowymi. Najdramatyczniejszy przejaw potrzeby norm społecznych uwidacznia się w sytuacji gdy interesy wszystkich osób wymagają ochrony poprzez wprowadzenie norm społecznych dlatego, że dążenie jednostek do realizacji swych indywidualnych celów działa przeciwko interesom wszystkich zaangażowanych stron – DYLEMAT WIĘŹNIA. Oczywistym jest, że dla własnego dobra (najmniejszy wyrok) żaden z więźniów nie powinien się przyznawać, jednakże racjonalne szacowanie własnego interesu powoduje, że cel ten jest niemożliwy do osiągnięcia. Każdy z więźniów odczuwa potrzebę przyznania się do winy, ponieważ każdy z nich obawia się, że drugi zrobi to jako pierwszy - w efekcie przyznania jednej ze stron druga strona otrzymałaby maksymalną karę 10 lat więzienia podczas gdy przyznający się nie zostałby ukarany. Dlatego do winy przyznają się obydwaj uzyskując jeden z najgorszych możliwych wyników (każdy z więźniów dostaje 8 lat więzienia). Rapoport sugeruje, że więźniowie powinni zacząć działać we wspólnym interesie, który jednocześnie jest indywidualnym interesem każdego z nich. Powstaje pytanie: ”dlaczego więzień miałby działać w tak altruistyczny i pełen zaufania sposób?” Eksperyment Deutscha z różnymi wariantami dylematu więźnia pokazuje, ze w rzeczywistości tak daleko posunięte zaufanie nie jest możliwe – prawie 2/3 badanych dokonywało wyboru który nie był oparty na zaufaniu. Jedynie kodeks społeczny obowiązujący wśród więźniów, przyjmujący jako zasadę nieprzyznawanie się do winy dostarcza racjonalnego uzasadnienia dla zaufania zalecanego przez Rapoporta. Zakazując współpracy z władzami Kodeks ten pozwala więźniom powstrzymać się od egoistycznych zachowań i tym samym uniemożliwia im działanie na swoją niekorzyść. Dlatego tez normy społeczne są konieczne, aby uniemożliwić lub ograniczyć jednostkom możliwość egoistycznych działań, które umożliwiłyby im osiągnięcie indywidualnych korzyści kosztem wspólnych celów zbiorowości.
Potępienie osób zachowujących się wbrew obowiązującym normom odzwierciedla normy społeczne tworzone w celu zapobiegnięcia zachowaniom, które są korzystne dla jednostki, ale szkodzą interesowi zbiorowemu. Np. grupy pracownicze są często przeciwne rywalizacji, wyraża się to w ograniczeniu wydajności i w dezaprobacie okazywanej osobom przekraczającym normy. Dzieje się tak dlatego że konflikty powstające w wyniku współzawodnictwa sprzyjają rozpadowi grupy. Jeśli rywalizacja nie ma tak drastycznych następstw ograniczenie wydajności staje się mniej wyraźne. Dzieje się tak np. w grupie urzędników państwowych – próby przewyższenia innych wywołały wprawdzie dezaprobatę ale sam fakt, że sukces jednostki uniemożliwił osiągnięcie sukcesu pozostałym członkom grupy społecznej nie zrodził konieczności stworzenia ograniczających norm społecznych. W przypadku gdy działania jednostki na rzecz własnego interesu mogą bezpośrednio zaszkodzić interesom pozostałych członków grupy, jest prawdopodobne, że w ramach obrony spójności tejże grupy powstaną negatywne ograniczenia zakazujące takiego działania.
Z powyższego jednoznacznie wynika, że zinternalizowane i społecznie narzucone normy społeczne i moralne przeciwdziałają postępowaniu, które naruszyłoby podstawowe wartości i interesy zbiorowości. Poczucie winy i potępienie społeczne które dotyka jednostki działające niezgodnie z obowiązującymi normami jest kosztem przewyższającym oczekiwane nagrody jakie może przynieść zachowanie niezgodne z zasadami. Sankcje (doznawane lub oczekiwane) modyfikują zachowanie, które w innym przypadku byłoby irracjonalne w postępowanie racjonalne - zgodne z własnym interesem. Ludzie którzy oszukując innych mogliby osiągnąć duże korzyści, nie działają wbrew swoim interesom gdy działają uczciwie otrzymując w zamian spokój sumienia. W pełni zinternalizowane normy służą jako funkcjonalna alternatywa bezpośredniej kontroli zachowania jednostki w interesie zbiorowości. Pomimo tego sankcje społeczne pośredniczące w egzekwowaniu norm moralnych są niezbędne do tego, aby zniechęcić takie jednostki, które nie są do tych norm przywiązane i które nie widzą żadnego problemu w ich naginaniu lub przekraczaniu. Jednocześnie sankcje te są niezbędne do wzmocnienia przywiązania tych jednostek które są im wierne.
Normy społeczne zastępują bezpośrednie transakcje pomiędzy jednostkami, wyminą pośrednią. Członkowie grup uzyskują uznanie społeczne w zamian za konformizm i dostosowanie swoich zachowań do potrzeb grupy. Konformizm ten często wymaga, aby członkowie grupy powstrzymali się od wchodzenia w bezpośrednie transakcje z osobami spoza tej grupy lub pomiędzy sobą. Dzięki przestrzeganiu zasad jednostki uzyskują dobrą opinię, która w kolejnej wymianie postawi ich w lepszej pozycji. Czasem konformizm wymaga zrzeczenia się nagród które jednostka mogłaby osiągnąć podczas bezpośredniej wymiany, jednak pośrednio przynosi inne nagrody. W wyniku stosowania się do normatywnych zobowiązań transakcje wymiany pomiędzy poszczególnymi jednostkami, zastępowane są przez transakcje wymiany pomiędzy grupą a poszczególnymi jej członkami – dzieje się tak np. w grupie przyjaciół, każdy czuje się zobowiązany do wyświadczenia przysługi każdemu z grupy nie oczekując niczego w zamian. Nie ma tu bezpośredniego odwzajemnienia przysługi, jednak każdy z przyjaciół wie, że w razie potrzeby uzyska wsparcie i pomoc. Te normatywne zobowiązania tworzą łańcuch wymiany pośredniej.
Taka sama zasada obowiązuje w przypadku organizacji formalnych. Personel kierowniczy nie pomaga podwładnym w zamian za oczekiwane profity, obowiązek pomocy wpisany jest w ich zakres obowiązków, za wywiązywanie się z niego otrzymują wynagrodzenie. Długie łańcuchy wymiany społecznej pojawiają się w organizacjach złożonych, w których praca jednych przyczynia się do osiągnięć innych i których niezwykle rzadko występuje bezpośrednia wymiana. Dla takich łańcuchów społecznych niezbędny jest konformizm członków w stosunku do formalnych obowiązków, w zamian za nagrody od grupy otrzymywane. Zdarza się jednak że pomiędzy członkami tych organizacji pojawiają się transakcje wymiany nieformalnej – uzupełniają one formalną wymianę pośrednią (np. zasięganie porad wśród kolegów).
Zorganizowana filantropia to przykład pośredniej wymiany społecznej. We współczesnych instytucjach dobroczynnych nie ma bezpośredniego kontaktu i wymiany pomiędzy darczyńcą a obdarowywanym. Badania Aileen D. Ross pokazują, że zasadniczym motywem dobroczynności są nagrody np. ułatwienie kariery darczyńcy, ponadto klasa wyższa (darczyńcy) nagradza swoich członków za świadczenia na rzecz upośledzonych. Należy wziąć pod uwagę, że pomiędzy obdarowującymi i obdarowywanymi istnieje ukryta wymiana choć nie zachodzi ona pomiędzy indywidualnymi członkami tych zbiorowości. Przyjmując moralne zobowiązanie dobroczynności na rzecz potrzebujących, klasa wyższa przyznaje sobie prawo do moralnej wyższości, co z kolei usprawiedliwia i umacnia jej wyższy status i władzę. Zachęca to klasę wyższą do przyjęcia zobowiązań i jednocześnie pozwala bogatym domagać się szacunku z racji swej moralnej poprawności wynikającej z wywiązywania się ze zobowiązań. Z kolei przyjmowanie pomocy powoduje, że osobę przyjmującą uważa się za biedaka – przekształca to biedaka w członka klasy upośledzonej. Takie wymiany między grupami przyczyniaja się do utrzymania zarówno struktury klasowej jak i systemu zorganizowanej dobroczynności.
Usługi zawodowe wiążą się z jeszcze bardziej złożonym układem wymian miedzy zbiorowościami oraz miedzy zbiorowościami a ich indywidualnymi członkami. Zastępują one zakazane przez wzorce normatywne transakcje miedzy jednostkami. Od przedstawicieli wolnych zawodów oczekuje się, ze w swej pracy będą kierowali się tylko i wyłącznie profesjonalnymi wzorcami postępowania, a nie warunkami bezpośredniej wymiany z kontrahentem. Pomimo tego że osoby zatrudnione w wolnych zawodach za swoją pracę otrzymują wynagrodzenie, oczekuje się od nich, że będą się kierowały kodeksem etycznym, który wymaga aby fakt otrzymywania wynagrodzenia nie wpływał na ich decyzje i aby transakcje ekonomiczne nie miały wpływu na interakcje, w ramach których świadczone są przez nich usługi zawodowe. Przedstawiciel wolnego zawodu musi powstrzymać się od angażowania się we wzajemnościową wymianę społeczną z klientami, gdyż jego decyzje powinny być oparte na osądzie wynikającym ze standardów profesjonalnych, a nie kształtowane pod wpływem tej wymiany. Zagadnienie to zobrazował Parsons – w zwykłych stosunkach społecznych postępowaniem uczestników interakcji kieruje wzgląd na wymianę – na przyjazne gesty odpowiada się życzliwością, na agresję zaś odpowiada się agresją. W kontaktach pacjent lekarz wymagane jest, aby lekarz wyrzekł się tego rodzaju odwzajemnienia, a w zamian za to reagował na zachowanie pacjenta w sposób zgodny z profesjonalnymi wzorcami właściwymi dla tego zawodu, czyli zajął się leczeniem w sposób najbardziej korzystny dla pacjenta wykorzystując do tego celu cała swoją wiedzę i umiejętności. Zawodowa neutralność lekarza, oznaczająca, że nie jest on zainteresowany uzyskaniem nagród społecznych w interakcji z pacjentem, pozwala mu powstrzymać się np. od karania pacjenta za okazywaną agresję, jeśli skuteczność leczenia wymaga tego od lekarza. Lecząc pacjenta zgodnie z zawodowymi wzorcami i uzyskując przy tym dobre efekty, lekarz zyskuje uznanie społeczne i szacunek kolegów – co pozwala mu utrzymać zawodową neutralność. Tak więc przedstawiciele wolnych zawodów oddaja cenne usługi, w zamian za to społeczność przyznaje im wyłączne prawo wykonywania określonych zadań i umożliwia im zawodową samokontrolę. Na tę zawodową samokontrolę składają się dwa elementy:
1. Aby praktykować, trzeba uzyskać specjalistyczną wiedzę z danej dziedziny oraz należy przyjąć specjalistyczne wzorce właściwe dla danego zawodu, które pozwolą na wypełnianie obowiązków zawodowych bez nadzoru.
2. Przedstawiciele wolnych zawodów tworzą koleżeńską grupę równych sobie jednostek, a jedynymi osobami umocowanymi do nadzoru i o ceny ich działania są koledzy po fachu.
Możność sprawowania zawodowej kontroli nad losem swych przedstawicieli, ułatwia dostosowywanie się do wzorców profesjonalnych i opieraniu się naciskom aby od tych wzorców odstąpić.
Wymiana ekonomiczna (w wolnych zawodach) stwarza trudności w przestrzeganiu standardów zawodowych, wynika z tego przeciwstawna potrzeba utrzymania profesjonalnych standardów oraz tworzenia organizacji profesjonalnych. Oczekuje się, że w takiej sytuacji łańcuch wymiany pośredniej zastąpi bezpośrednie transakcje oparte na wzajemności.
Podobna sytuacja dotyczy osób zatrudnionych na stanowiskach urzędników państwowych. Od urzędników wymaga się, ze będą traktowali klientów bezosobowo, zgodnie z obowiązującymi formalnymi przepisami, a to wymaga od nich powstrzymywania się od stosunków wymiany z klientami, ponieważ taka wymiana mogłaby doprowadzić do uzależnienia urzędnika od nagród otrzymywanych od klientów. Jeśli urzędnicy uzależnią się od klientów, tzn. że muszą wejść w transakcje bezpośredniej wymiany z klientami, to oznacza to, że nie mogą ściśle przestrzegać obowiązujących procedur. Badania prowadzone przez Katz’a i Eisenstadt’a oraz badania prowadzone przez Blau’a i Scott’a – wykazały, że sytuacje w których urzędnicy uzależnili się od klientów powodowały debiurokratyzację.
Zasadniczym elementem profesjonalnej i biurokratycznej neutralności jest brak bezpośredniej wymiany z kontrahentem. Transakcje wymiany bezpośredniej tworzą zobowiązania które powodują, że niemożliwe jest ścisłe przestrzeganie norm zawodowych. Z kolei traktowanie klientów zgodnie z obowiązującymi normami uniemożliwia wymianę bezpośrednią z nimi i zastępuje ja serią pośrednich transakcji społecznych między zbiorowościami i ich indywidualnymi członkami (czasem również między samymi zbiorowościami).
WARTOŚCI JAKO CZYNNIKI POŚREDNICZĄCE W TRANSAKCJACH SPOŁECZNYCH
Różnego rodzaju wartości społeczne można pojmować jako środki transakcji społecznych, które rozszerzają w przestrzeni i w czasie zasięg interakcji społecznej i strukturę stosunków społecznych. Zgoda co do wartości społecznych jest podstawą rozszerzania skali transakcji społecznych poza granice bezpośrednich kontaktów społecznych i trwania struktur społecznych (dłuższego niż ludzkie życie). Ogólnie uznawane zasady mogą być traktowane jako media w procesach życia społecznego i to w dwojaki sposób:
1. Kontekst wartości jest medium kształtującym formę stosunków społecznych.
2. Wspólne wartości są ogniwami pośrednimi więzi społecznych i transakcji na szeroka skalę.
Tę zasadę można zobrazować poprzez analogię do komunikowania się. Główną funkcją komunikowania się jest potrzeba poszerzenia zakresu komunikacji społecznej, główną funkcją wspólnych wartości jest poszerzenie społecznych związków i transakcji różnego rodzaju. Środki masowego komunikowania się zmieniają zarówno charakter komunikacji jak i jej formę, a złożone struktury społeczne w zbiorowościach i społeczeństwach w których pośredniczącym ogniwem są wartości społeczne, różnią się zasadniczo od prostych struktur społecznych, jakie powstają w wyniku bezpośredniej wymiany społecznej opartej na bezpośredniej wymianie. Środki komunikowania:
1. Służą jako źródła informacji (przekazywanie informacji ludziom), pomagają kształtować opinie społeczną (gazety).
2. Służą jako łączniki transmisyjne w pośredniej komunikacji miedzy dwoma jednostkami (telefon).
3. Przekazy utrwalone na piśmie mogą być przechowywane w niezmienionej formie (historia pisana, przekazanie następnym pokoleniom dziedzictwa kulturowego oraz zgromadzonej wiedzy).
W podobny sposób wartości społeczne:
1. Stanowią media które pomagają kształtować sposób myślenia i działania ludzi (wpływ wspólnoty kulturowej na działania ludzi).
2. Są łącznikami nowych związków społecznych (wpływ wspólnych ideałów i poglądów na tworzenie związków przyjacielskich).
3. Odgrywają decydującą rolę w instytucjonalizacji wzorów społecznych i ich historycznej kontynuacji.
Na podstawie powyżej opisanej zasady Peter M. Blau przeprowadził analizę czterech typów wartości społecznych: Wartości partykularystyczne, Wartości uniwersalistyczne, Wartości społecznie uprawomocniające, Ideały opozycyjne.
Rozróżnienie partykularyzmu i uniwersalizmu wg Parsonsa i Shilsa - Kryterium rozróżnienia jest to, czy normy które rządzą orientacjami ludzi są zależne czy też niezależne od specyficznych stosunków istniejących między nimi.
W najwyraźniej sformułowanej definicji Parsons i Shils stwierdzają, że normy uniwersalistyczne „są określone w całkowicie ogólnych kategoriach, niezależnych od konkretnej relacji własnych stosunków aktora (odpowiednich do jego właściwości lub osiągnięć, statusów kwalifikacyjnych lub relacyjnych) do tych jakie ma obiekt” w przeciwieństwie do tego „normy partykularystyczne dają pierwszeństwo normom przywiązanym do obiektów ze względu na ich szczególne relacje do właściwości aktora”. Z powyższego wynika, że konkretnym kryterium rozróżnienia jest to czy czynniki wartości które kierują orientacjami i związkami miedzy ludźmi są zależne czy tez niezależne od relacji między ich cechami statusowymi. Inaczej mówiąc cechy które ludzie cenią bez względu na to czy je posiadają są odzwierciedleniem wartości uniwersalistycznych, natomiast stawianie na pierwszym miejscu cech które się samemu posiada jest odzwierciedleniem wartości partykularystycznych.
Wartości uniwersalistyczne powodują zróżnicowanie statusu społecznego, ponieważ powszechnie cenione cechy dają prestiż i władzę tym którzy je posiadają. Wartości partykularystyczne tworzą podziały pomiędzy podgrupami w zbiorowości – dzieje się tak dlatego, że cenienie cech które posiada się samemu łączy jednostki posiadające dane cechy i oddziela je od tych którzy tych cech nie posiadają. I tak np. Osiągnięcia zawodowe są wartościami uniwersalistycznymi (różnicują statusy w społeczeństwie), natomiast wierzenia religijne są wartościami partykularystycznymi (dzielą członków różnych grup wyznaniowych, łączą członków danej grupy wyznaniowej).
1. Wartości Partykularystyczne – jako środków osiągania solidarności; partykularystyczne wartości społeczne to: media społecznej integracji i solidarności. Odrębne wartości podzielane przez członków zbiorowości, łączą ich w poczuciu wspólnej solidarności społecznej i co za tym idzie rozszerzają zasięg więzi integracyjnych poza granice osobistych odczuć atrakcyjności. Te kulturowe i podkulturowe przekonania stają się symbolami tożsamości grupy – wyznaczając granicę pomiędzy członkami grupy, a tymi którzy do tej grupy nie należą. Podzielane przez wszystkich wartości odróżniają tę grupę od innych - stanowią medium dzięki której członkowie grupy tworzą całość. Wspólne wartości w zbiorowościach pośredniczą w osobistych więziach. Jednakże wartości partykularystyczne nie mogłyby pełnić swoich funkcji integracyjnej gdyby nie podzielała ich cała zbiorowość lub gdyby nie były zdefiniowane jako odmienne od wartości innych zbiorowości. Wartości partykularystyczne są cechami charakterystycznymi odróżniającymi zbiorowości i łączącymi członków każdej z nich – tworzą granice dzielące zbiorowości.
2. Wartości Uniwersalistyczne – jako środków umożliwiających wymianę i powodujących zróżnicowanie; uniwersalistyczne wartości społeczne to czynniki pośredniczące w wymianie społecznej i w różnicowaniu społecznym, rozszerzające zasięg transakcji wymiany i struktur statusowych poza granice bezpośredniej interakcji społecznej. Każda wymiana obejmuje wytwory działania różnych osób. Gdy jednostki w ramach handlu wymiennego uzyskują przedmioty do dalszej wymiany zaczyna się wymiana pośrednia. Koszt jaki człowiek gotów jest ponieść za przedmiot, którego chce użyć w handlu, zależy od oszacowania ile ten przedmiot jest wart dla innych, a nie ile subiektywnie wart jest dla niego. Aby ludzie dokonywali realistycznie takich szacunków, musi istnieć w społeczności powszechna zgoda co do mierników wartości, na których podstawie można porównać różne usługi i produkty. Uniwersalny miernik wartości służy jako środek wymiany. Prototypem uniwersalnego miernika jest pieniądz, pieniądze które Boulding definiuje jako „te dobra, które są zwyczajowo wymieniane na wielką rozmaitość dóbr i których pragnie się ze względu na wiarę w ich trwałą zdolność do bycia tak wymienianymi”. Wymienialność pieniądza sprawia, że jest on pośrednikiem w złożonym systemie wymiany pośredniej. Pieniądz różni się od innych dóbr tylko stopniem płynności. W wymianie społecznej nie ma ścisłego odpowiednika pieniądza – p...
goffu