Funkcjonalizm Niklasa Luhmanna
1. Renesans funkcjonalizmu w Europie i USA (wczesne lata 80-te) - N. Luhmann, J. Alexander, P. Colomy.
A. Uwarunkowania społeczne powrotu do wątków funkcjonalnych: wzrost złożoności organizacji społecznej, pojawienie się symptomów kryzysu państwa opiekuńczego, rozrost struktur administracyjnych i biurokratycznych
B. Zmiana paradygmatu funkcjonalnego: położenie nacisku na relacje pomiędzy systemem a jego otoczeniem, a nie na relacje: część – całość w obrębie samego systemu
C. Zwrócenie uwagi na konflikt pomiędzy subsystemami systemu społecznego
D. Zwrócenie uwagi na rolę codziennych interakcji w wytwarzaniu porządku społecznego
E. Integracja jako problem dla systemu, a nie jego wymóg funkcjonalny
F. Rozwój systemu przebiega zarówno poprzez procesy dyferencjacji jak i de-dyferencjacji: upraszczania złożonych systemów społecznych (współczesna administracja, upraszczanie struktur decyzyjnych w organizacjach biznesowych)
2. Koncepcja systemu autopoietycznego Niklasa Luhmanna
A. Inspiracje teoretyczne: koncepcja H. Spencera, funkcjonalizm T. Parsonsa, fenomenologia, biologia (H. Maturana, F. Varela – autopoieza organizmów biologicznych)
B. Natura systemu tkwi w jego relacjach ze środowiskiem: system dąży do redukcji złożoności środowiska. Redukcja złożoności odnosi się do sposobu w jaki system wybiera odpowiednie opcje ze środowiska oraz jak zawęża ilość możliwych alternatyw. Proces wewnętrznego różnicowania się systemu jest jedną z możliwości redukowania przez system złożoności środowiska.
C. Kompleksowość i kontyngencja. Adaptacja ludzi do środowiska jest daleko mniejsza niż zwierząt i ten wewnętrzny brak orientacji prowadzi do konieczności ustalania wspólnych reguł. Systemy społeczne różnią się od innych tym, że redukcja złożoności odbywa się w procesie komunikowania znaczeń (subiektywne selekcjonowanie znaczeń).Zjawisko kontyngencji wiąże się z nieograniczoną ilością alternatyw oraz przypadkowością wyboru (konkretny wybór jest jedną z możliwości z całego zbioru alternatyw). Podwójna kontyngencja odnosi się do procesu, poprzez który w interakcjach jednostki muszą brać pod uwagę orientacje innych wobec nich samych.
D. Autopoieza systemu społecznego. Z podwójnej kontyngencji oraz z faktu kompleksowości środowiska wynika autopoieza (samoreferencyjność) systemu. Systemy autopoietyczne to takie, które napotykając potencjalnie zagrażające ich autonomii środowisko, przetwarzają i interpretują je w taki sposób, że środowisko przyczynia się do utrwalenia i wzmocnienia ich autonomii. Redukcja kompleksowości odbywa się dzięki komunikacyjnemu i subiektywnemu selekcjonowaniu znaczeń. Zorientowanie na klasy zdarzeń (inspiracja Shutza) prowadzi do funkcjonalnej dyferencjacji systemu. Dzięki rozczłonkowaniu systemu wielość zagadnień i zdarzeń zostaje zastąpiona wielością funkcjonalnie zróżnicowanych podsystemów. System nie reaguje więc na otoczenie, a na jego wewnętrznie wytworzoną wizję. Każda interakcja systemu z otoczeniem jest w istocie reakcją na wewnątrzsystemową reprezentację otoczenia w nim samym. Środowisko służy zatem systemowi do samoobserwacji (samoreferencyjność systemu). Z kolei mechanizmy samoreferencyjne pozwalają na powtórne przystosowanie się do środowiska szybko zmieniającego się i niepewnego.
3. Zastosowania Luhmanna teorii systemu autopoietycznego
A. Szerokie zastosowanie koncepcji do zagadnień prawa, religii, państwa, modernizacji, życia codziennego.
B. Koncepcja modernizacji (ewolucji) systemów społecznych. Modernizacja zakłada wzrastającą kontyngencję i złożoność, potrzebna jest zatem bardziej wyspecjalizowana odpowiedź systemu, która przyspieszyłaby redukcję złożoności. W wysoko zmodernizowanym społeczeństwie mechanizm ‘samoreferencyjności’ systemu oraz jego różnicowania się jest szczególnie istotne przy redukcji złożoności. Luhmann rozróżnia dwa podstawowe rodzaje różnicowania się systemu: segmentowe (dzielenie się systemu na części, które pełnią identyczne funkcje; system wychowawczy i rodziny), oraz niesegmentowe: części pełnią wyspecjalizowane i komplementarne zadania. Różnicowanie niesegmentowe dzieli się na hierarchiczne (rządzący-rządzeni) i funkcjonalne. W nowoczesnym społeczeństwie wzrost złożoności pociąga za sobą ewolucję społeczeństwa od zróżnicowania segmentowego, poprzez hierarchiczne do funkcjonalnego. Wraz z ewolucją społeczeństwa ewolucji ulegają środki komunikacji dla każdej dziedziny (pieniądz, prawo, władza, miłość). Środki te redukują kompleksowość, poprzez ograniczenie zakresu działania w systemie (np. norma prawna reguluje to, co jest, a co nie jest prawem). Środki te (media komunikacji) wytwarzając swoje antytezy prowadzą do większej elastyczności systemu, rozszerzając pole wyborów. Posługiwanie się środkami komunikacji pozwala systemom społecznym na refleksyjność: dysponując środkami komunikacji strukturyzującymi działania, system może uczynić te działania tematem własnej refleksji (autotematyzacja) i w ten sposób dokonywać przekształceń w swoim obrębie.
C. Teoria państwa bezpieczeństwa socjalnego. Teoria systemu politycznego stanowi historyczno-polityczną semantykę systemu, jest więc swoistym auto-opisem systemu politycznego. Ewolucja systemów politycznych nowoczesnych społeczeństw industrialnych jest ewolucją przebiegającą w kierunku coraz większego uzależnienia rozwoju społecznego od polityki, co Luhmann nazywa inkluzją polityczną. Zasadniczym pytaniem jest pytanie o to, czy państwo bezpieczeństwa socjalnego jest w stanie realizować zadania, które sobie wyznaczyło bez naruszenia autonomii swoich subsystemów. Skoro jedną z cech systemu, w tym systemu politycznego jest to, że wrażliwość na pewne kwestie (np. na „polityczne” problemy) łączy z niewrażliwością na wszystkie inne, musi to doprowadzać do wewnątrzsystemowych konfliktów, albo naruszania wewnętrznej autonomii subsystemów (kolonizacja świata życia codziennego). Odpowiedź Luhmanna ma charakter teoretyczny: problemem jest nie to, że trzeba zmienić wewnętrzną strukturę państwa bezpieczeństwa socjalnego, w celu uniknięcia wewnętrznych napięć (czego się zresztą zrobić nie da), lecz jak wprowadzić pożądane i istotne dla otoczenie treści wykorzystując rozwinięte w obrębie systemu zasady reprodukcji i samoreferencyjności.
4. Krytyka koncepcji
A. Sprowadzając analizę instytucji jedynie do pojęć systemowych Luhmann nie zauważa, że modernizacja przyczynia się także do upadku instytucji i zanikania wzorów działania.
B. Luhmannowi zarzuca się także nieuprawnione do końca narzucenie podobieństwa autopoiezy biologicznej i społecznej.
C. Koncepcja autonomicznego charakteru zjawisk społecznych zdaje się mieć w ostateczności fatalistyczny, a przynajmniej deterministyczny charakter; nie sposób zmienić logiki działania systemów, jesteśmy więc bezradni wobec problemów społecznych.
Literatura zalecana do wykładu:
J. Turner, „Struktura teorii socjologicznej”, Warszawa 2006, s. 67-86.
J. Szacki, „Historia myśli socjologicznej”, Warszawa 2002, s. 935-942.
Literatura uzupełniająca do wykładu (oprócz lektur zadanych na ćwiczenia):
N.Luhmann, Systemy społeczne. Zarys ogólnej teorii, Wydawnictwo NOMOS, Kraków 2008
A. Bukowski, „Zaufanie – brakująca funkcja reprodukcji systemowej. Bariery w dystrybucji środków unijnych w świetle teorii systemu autopojetycznego Niklasa Luhmanna. Zarządzanie Publiczne Nr. 2(4)/2008.
Inne źródła wykorzystane w przygotowaniu wykładu:
P. Baert, „Social Theory in the Twentieth Century”, Cambridge 1998, s. 60-63.
M. Waters, “Modern Sociological Theory”, London 1994, s. 307-310.
goffu