1.Państwo fryderycjańskie
Reformy państwowe jakie przeprowadzane były w wieku XVIII, wiążące się z ideologia Oświecenia były rożnie oceniane, od sądów minimalizujących to zjawisko do tych wyolbrzymiających, ustalających nowe nierewolucyjne drogi rozboju świata.
Fryderyk II zaliczany był do oświeceniowych despotów władców, ktory sam na piśmie formułował podstawowe założenia teoretyczne epoki, państwa i prawa. Fryderyk był twórcą plastycznej formuły, której kariera była zawrotna, reprezentując ogromny przeskok jakościowy rządów od czasów Ludwika XIV. Ludwik uważał, ze „państwo to on” a Fryderyk był „sługą państwa”. Fryderyk pisał w swych rozważaniach o państwie i roli władcy jako reprezentanta i głowy narodu, a cel państwa był zgodny z filozofia Oświecenia, która mówiła dobro poddanych w parze z dobrem państwa. Władca miał obowiązek dbania o państwo. Według Fryderyka władca powinien tak rządzić żeby w kazdej chwili mogl się rozliczyc ze swych rzadow. Byla to teoria fizjokratyczna. Konsekwencja takiego myslenia bylo przyjeie rzez Fryderyka formuly Rex Borrusorum-Krol Prusakow. Krol juz przestawal byc zalezny od Boga, a stawal sie przynajmniej teoretycznie od ludu,a wrzeczywistosci od nikogo, byl w pelni suwerenny.
Idealem epoki byla dobrze zorganizowana, tania i fachowa administracja, ktora w miejsce feudalnego chaosu miala wproewadzac lad. Caly czas kiedy w Prusach panowal spokoj (35 lat) Fryderyk dazyl do zbudownia idealnego aparatu administracyjnego. Okjres ten mozna podzielic na trzy podokresy:
- czas miedzy wojnami slaskimi a wojan siedmioletnia (1745-1756)
- dzialalnosc po wojnie siedmioletniej (1763-1777)
- schylkowy okres pokojowy (1779-1786)
byl wiec despotoa w sprawach rzadzenia, ktory doprowadzil zasade osobistych rzadow do doskonalosci, swiadomie stajac się najwyzszym biurokrata kraju, ktoremu nieobce byly najdrobniejsze sprawy administracyjne kraju. Od momentu objecia rzadu Fryderyk akcentowal z cala stanowczoscia dystans do poddanych, nie bedac lagodniejszy niz jego ojciec, i nie wglebiajac ich w tajne sprawy panstwa. W gabinecie Fryderyka panowal pedantyczny rygor obowiazkow i harmonogramu, gdzie zaradzal tylko jeden zaufany sekretarz krola. Fryderyk zmienil nie tyle forme co styl rzadow swego ojca. Fryderyk teoretycznie odrzucal swoja nadprzyrodzona pozycje w panstwie.
Biurkoracja pruska mimo iz opierala się na junkrach (pruska szlachta) to zasilona byla elementem mieszczanskim, a za czasow Fryderyka biuroktraci stali się bardzo wplywowym kregiem, nie tytulowanym, nie odznaczanym ale sumiennie pracujacym (jednak bycie urzednikiem pruskim oznaczalo malo pieniedzy a duzo pracy).
2.Polityka gospodarcza i ustroj spoleczny
Prusy fryderyka II pozostawaly w ramach ustroju feudalnego, a szybki rozwoj gospodarczy i przemiany spoleczne nie zmienily zasadniczych ram ustroju, struktur prawnych i spolecznych. Nadal bylo to spoleczenstwo w ktorym klasa panujaca byla szlachta, wlasciciele ziemscy, junkrzy, a inne grupy (chlopi zydzi) mieli ograniczone prawa, nawet jesli osiagali przewage nad junkrami. Fryderyk wprowadzil kraj na droge industrializacji manufakturowej i ogolnrgo rowoju miast.
Nalezy sobie zdawac jednak sprawe faktu imperatywnej roli wladcy, ktory przyznawal racje szlachcie nawet kosztem zlamania reform. Poglady spoleczne Fryderyka znalazly wyraz w jego polityce personalnej prowadzonej w administracji i i wojsku, rownoczesnie Fryderyk zabranial przecodzenia ziemi w rece mieszczan, i tytułowania ich na szlachte. Wynikalo z tego jjasno ze pelen dynamizmu wladca nie chcial dynamicznego spoleczenstwa, wydajac edykty nie pozwalajace na wielkie zmiany.
Jeszcze w 1794 r. Pruskie Prawo Krajowe odroznialo wsrod mieszkancow miast trzy grupy o odrebnym statusie:
a) eximierte-osoby nie podlegajace miejskiemu sadownictwu, to jest wyzsi urzednicy i przedstawiciele niektorych zawodow; gelechrte-inteligencja miejska i rodziny wielkiej burzuazji
b) burger-obywatele miasta posiadajacy prawa miejskie i stale miejsce zamieszkania
c) Schutzverwandte-mieszkancy miast nie posiadajacy praw miejskich.
Gdzie grupa pierwsza i druga to typowe mieszczanstwo.
Opieka nad rozwojem gospodarki manufakturowej i kontrola nad nia opieraly się na systemie nakazow i zakazow oraz na zaangazowaniu panstwa jako wspolwlasciciela (przemysl zbrojeniowy). Najwiekszym osiagnieciem pruskiego merkantylizmu byly hodowle jedwabnikow i tenze przemysl, a w okresie pozniejszym rozwoj przemyslowy hutnictwa i gornictwa na Ślasku,a polityka zbozowa pozwalala na niskie ceny zboza i prodoktow zbozowych. Handel i kupiectwo traktowane byly mniej istotnie i niesamodzielne Handel zagraniczny byl bardzo agresywnie traktowany przez Fryderyka II. Wszystkie te fakty stwarzaly pomyslne warunki rozwoju przemyslu.
Finanse Fryderyka pozostaly do dzis tajemnica, bo wladca nie zostawil szczegolowych wykazow swych dochodow.
Mozna powiedziec ze krol prowadzil na wsi polityke aktywna , ktorej celem bylo wyleczenie ran wojennych i stworzenie warunkow rozwoju rolnictwa, bez zmiany warunkow i rozkladu sil w uladdzie pan-chłop. Polityka panstwowa Fryderyka dazyla tez do tego aby nie wypuszczac z kraju zadnego majatku.
3.Polityka i życie gospodarcze po wojnie siedmioletniej
U progu wojny siedmioletniej prusy liczyly 4 mln. ludzi a po wojnie spadly o 400 tyś., jednak rozbiory zniwelowaly te strate. Polityka Fryderyka II po wonie siedmioletniej to jednej strony wysilek gospodarczy w celu zaleczenia ran wojennych (pomoc dorazna dla poszkodowanych, odbudowa miast, ulgi zwolnienia i przywileje), a z drugiej edykty powodujace skostnienie aparatu administracyjnego, ktopry przezyl się szybciej, niz dobieglo konca panowanie despoty. Odbudowa kraju posrednio przyniosla tez wczasie pozniejszym fale rozwoju gospodarczego. Tereny zagarniete takze byly dotowane w celu zwiazania tych terytoriow z prusami. Dzielo jednak powojennej odbudowy zostalo skomplikowane wybuchem kryzysu finansowego w krajach europejskich jesienia 1763 r, spowodowanego miewdy innymi polityka pieniezna Fryderyka.
Z latami Fryderyk coraz bardziej cenil lojalnosc i uczciwosci wobec niego niz inteligencje,powstawala powoli kasta wyksztalconych urzednikow. Juz w pocztakach panowania Fryderyka szeroko rozwijala się statystyka zestawieniowa. W 1772 r. wiekszosc francuskich urzednikow zastapiono tanszymi niemieckimi, a Fryderyk powierzyl francuzom zarzad cel i akcyz co spowodowalo poruszenie wsrod ludzi.
W dziedzinie gospodarki Fryderyk dokonal wiele,jednak jego konserwatyzm w pewnych kwestiach (junkrow) spowodowal zatrzymanie rozwoju. W pozniejszych jednak latach surowa polityka zagraniczna oceniana byla raczej negatywnie.
4.Fryderyk II a reforma sądów i prawa
Zaslugi Fryderyka dotyczace reformy prawa nie są do kwestionowania,jednak niektore dzialania jak na przyklad smiertelna walka z adwokatami , zdaja sie byc dziwne. Fachowosc sadow, uproszczone procedury, uporzadkowanie kompetencji, instancyjnosc, likwidacja przekupstwa i jednolitosc prawna na terenie calego kraju-byly to najwieksze osiagniecia reform. Fryderyk pozostajac naczelym sedzia nadal zastrzegal sobie ostateczne decyzje, co do kierunku rozwoju sadownictwa pruskiego. Fryderyk stworzyl tez pierwsza zorganizowwana siec Policji w Prusach. Jasne jest, ze w monarchii absolutnej nie moze byc mowy o rzadach praworzadnych, totez Fryderyk nie stworzyl panstwa praworzadnego a jedynie jego szkielet.
II. Filozof z Sanssouci
III.
1.Życie w Sanssouci
Fryderyk byl pierwszzym zarazem jedynym wladca, ktry przeszedl do historii z dodatkowym bagazem wielotomowych dziel zebranych (poezja, proza, lit. panstwowa, kompozycje muzyczne). Pisal po fracusku, ale jego francusczyzna nie byla zywa, poniewaz byla skostniala. Jesli chodzi o niwe literacka, to dwie rzeczy nie ulegaja watpliwosci: po pierwsze Fryderyk mimo, iz uczyl się u Woltera, to sam pisal poezje raczej niewysokich lotow, epigoniczna i mocno klasycyzujaca. Nie brak mu bylo wprawdzie poczucia humoru i inteligentnego jezyka, ale nie mial takiego polotu jak mistrzowie epoki. Byl natomiast Fryderyk niezaprzeczalnie wybitnym prozaikiem, wytrawnym stylista, ktory najwiekszy talent mial w pisaniu listow stylizowanych na modle starorzymska.
W zyciu Fryderyka byly trzy, mocno od siebie odmienne okresy:
a) ostatnie lata mlodosci-beztroskie ale wazne w rozwoju intelektualnym,to lata miedzy wojnami slaskimi a wojnaq siedmioletnia,
b) dojrzalosc i dynamika rzadow Fryderyka, wspolnie spedzany czas z Wolterem,
c) okres po wojnie siedmioletniej, doba zgryzliwegio zmierzchu, intelektualnie nadal blyskotliwa, ale z czasem plowiejaca.
W roku 1745 Fryderyk zdecydowal się na budowe palacyku letniego, gdyz nie chcial znajdowac się latem zbyt daleko Berlina. W 1747 roku calkowicie wykonczony, elegancki i wytworny ale w duchu barokowym, palacyk zosta uroczyscie otwarty. Wielka epoka sanssouci to lata 1747-1756. Palacyk tonal w surowej meskiej atmosferze, byl klasztorem przeyjazni,zycie w Sanssouci mialo bowiem daw oblicza: prywatnego życia wladcy i miejsca jego pracy. Z osobami ktore Fryderyk zapraszal do stolu postepowal nader roznie, szukajac ludzi interesujacych, inteligentnych, ale nie kolidujacych z jego zapatrywaniami.poz tym nie mozna się bylo w Sassouci dorobic.
Fryderyk od wczesnej mlodosci wzrastal pod urokiem intelektualizmu i literatury francuskiej totez jego najlepszym kompanem palacowym przez dlugie lata byl Wolter, spelniajacy w Sanssouci role przyjaciela pomocnika i doradcy w sprawach pisarskich (42 lata prowadzil z nim korespondencje). Fryderyk niejeden raz udzielal pomocy i schronienia intelektualistom francuskim, gdyz fascynowal go zywy umysl. Po wojnie siedmioletniej Fryderyk przedwczesnie podstarzaly wrocil do Sanssouci, ale niewielu juz wczesniejszych slaw tam z nim przebywalo. Fryderyk po wojnie zbudowal nowy palac tzw. Neues Palais, a Sanssouci znow stalo się intymna enklawa wladcy. Najpiekniejsze dni Sanssouci jednak byly juz przeszloscia, a nowi biesiadnicy byli juz raczej egzaminowani z pogladow, niz swobodnie je wyrazali.
2. Twórczość Fryderyka II
Fryderyk byl bardzo wytrwalym pisarzem, co zaowocowalo niezmierna roznorodoscia ogromnych dziel. Przez cale zycie mlodziencze pisal utwory poetyckie przynajac się niesczerze, ze są one nienajlepsze W rzeczywistosci jednak nie byl Fryderyk tworca nowych filozofii, jedynie inteligentnie adaptowal wspolczesne i antyczne wzorce, glownie uzywajac ich w swej liryce (filozofowanie Fryderykowe uksztaltowali glownie: Bayle i Wolter).
Zelazne prawa natury byly fundamentami filozofii w pierwszym okresie rzadow Fryderyka, ktore wzbogacily się o elementy pesymizmu, sceptycyzmu i niewiary w ludzkosc. Idealem wladcy-filozofa dla Fryderyka byl marek Aureliusz. Wladca zdawal sobie sprawe ze swej ogromnej zaleznosci od wzorow francuskich, zwlaszcza Racine’a i Woltera,jednak Fryderyk przeszedl do historii literatury jako teoretyk polityki i historii. Staral się polemizowac z Machiavellem i jego Ksieciem. Fryderyk rozumial tekst Machiavellego jakow wyklad o prawdziwym spoleczenstwie, ale sam stworzyl program idealny nie majacy przelozenia na rzezcywistosc (modelem byl Marek Aureliusz). Dal Fryderyka nie ulegalo watpliwosci, ze monarchia absolutna jest najlepszym, mozliwym wyjsciem, ale nie odpowiedzial w swoim dziele na to, co zrobic gdy wladca jest nieudolny lub nieodpowiedni. Fryderyk byl tez autorem pierwzej proby syntetycznego rysu historii Prus, z czego wysnuc mozna teze, ze glownym celem jeo pisarstwa byla propaganda i uzasadnienie swojej polityki a takze lekcje dla potomnych.
3. Kultura Prus fryderycjańskich
Prusy fryderycjańskie przedstawiano wielokrotnie jako kraj wolnosci intelektualnej, w ktorym filozofowie nie byli przesladowani tudziez splywaly na nich laski Fryderyka. Despota ow przesszedl wprawdzie do historii jako inicjator polityki tolerancji religijnej i myslowej, jednak kierowal się w tym wypadku jedynie interesem panstwa, podyktowanym utylitarnoscia i libertynizmem. Za jego panowania znacznie zlagodzono cenzure, jednak wolnosc panowala zaledwie od 1740 do 1743, a po tym czasie znowu cenzurowano, a z czasem narastala ona na sile. Dyskryminowal jednak niektore wyznania i grupy (katolikow, Żydow). Mimo, iz Fryderyk dbal aby na salonach pruskich nie brakowalo wybitnych głów, to jednak zadna z wybitnych wielkosci (Wieland, Lessing, Goethe, Schiller)jego epoki nie była zwiazana blizej z panstwem pruskim i jego kultura, a to z powodu pogardy Fryderyka dla niemieckiej kultury i opinii o wyzszosci francuskiej.
Jesli chodzi o szkolnictwo, to Fryderyk chcial wychowac dobrych poddanych, ludzi rozumiejacych interes panstwa, ksztalcac ich racjonalnymi metodami. Kierowal się uzytecznoscia wiedzy i jej dobrym przyswojeniem, na wzor teorii Locke’a. Myslal jednak glownie nad wycowaniem i ksztalceniem szlachty. Prusy byly pierwszym panstwem europejskim podejmujacym zasade powszechnej oswiaty, jeszcze za czasow Fryderyka Wilhelma I (ojca Fryderyka II). Na poczatku polityka ta spotkala się z niechecia spoleczna. Program szkol podstawowych był jednolity i prosty: religia, czytanie i pisanie,rozumienie tekstu (czyli jak u nas na wydziale J). Pojawil się jednak finansowy problem ksztalcenia fachowych kadr, ktory Fryderyk rozwiazal zatrudniajac w roli nauczycieli kombatantow pruskich. Nie wszedzie szkolnictwo rozwijalo się jednolicie,ale postep i tak był ogromny, a to za sprawa ministra „oswiaty” von Zedlitza, ktory jako jeden z nielicznych mial swoje wlasne, szanowane przez Fryderyka zdanie. Pierwsza szkola powstala w Berlinie, w 1747 roku.
Po Smierci ojca Fryderyka nauka nie stala na zbyt wysokim poziomie (kto nauki nie rozumie, ten jej nie polubi), wiec pierwsza rzecza po objeciu rzadow bylo wskrzeszenie berlinskiej Akademii nauk, z obowiazujacym jezykiem francuskim, a jej pierwszym prezydentem zostal w 1741 r. wybitny uczony francuski F.L. Moreau de Maupertius. Maupertius nadal akademii eklektyczny wymiar europejski (dla Fryderyka francuski J), co spowodowalo ze stala się ona centrum propagandy mysli oswieceniowej, we wspolpracy z Locke’m, newtonem Wolffem.
Sztuki plastyczne pozostawaly w cieniu zainteresowan Fryderyka, lecz nie byly ignorowane calkowicie, a teatrem Fryderyk interesowal się jedynie francuskim (zboczeniec-frankofil), dopiero w pozniejszym okresie zajal się niemiecka dramaturgia (Lessing). Muzyczne zamilowania krola pozostaly w czasach jego mlodosci (Haydn, Mozart).
4. Schyłek życia
Starosc Fryderyka bla dluga i ciezka, gdyz bardzo ciezko chorowal, musial przestrzegac diety i unikac uzywek, jednak jego inteligencja i pamiec pozostaly nienaruszone. Fryderyk stal się stoikiem, heroicznie zalatwiajac sprawy panstwowe do konca swych dni, co budzilo podziw i szacunek. Z wiekiem wymagal coraz wiekszego posluszenstwa i poswiecenia, co prowadzilo do wybuchow gniewu i agresji Fryderyka, oraz frustracji i strachu poddanych. Schylek życia Fryderyka uplywal w samotnosci i przy pracy. Nie mogl juz nawet grac na flecie (a bardzo to lubil) bo mu zeby wypadly J. Jednak mimo niedolestwa fizycznego, jego plan zajec do ostatnich dni zostal niewiele zmieniony, a zadna rzecz nie rzuca się tak w oczy przy studiowaniu rzadow krola, jak fakt, ze do ostatniej chwili walczyl o lad i sprawne dzialanie administracji w panstwie.
We wrzesniu 1785 r. nastap[ilo wyrazne pogorszenie się stany Fryderyka, za sprawa ataku serca. Mirabeeau, ostatni kronikarz życia wladcy wiedzial, ze bez Fryderyka jego system się nie utrzyma, a jego slowa byly prorocze. Dnia 17 sierpnia 1786 roku zmarl „Stary Fryc”, a wiesc o tym zostala przyjeta owacyjnie.
Stanisław Salomonowicz: „Fryderyk II”
1. Młodość Fryderyka
a) dzieciństwo i burzliwa młodość kronprinza:
(Karol) Fryderyk II urodził się w 1712 jako syn ówczesnego kronprinza Fryderyka Wilhelma, a wnuk króla pruskiego Fryderyka I. Fryderyk Wilhelm I rządził w latach 1713-1740, od początku odrzucał edukację wszechstronną i kulturalną, jaką chcieli mu zapewnić rodzice; nazywano go „królem-sierżantem”. Matka, Zofia Dorota nie posiadała głębszych zainteresowań ani uzdolnień intelektualnych; próbowała się buntować przeciw despotycznemu i skąpemu mężowi. Fryderyk II nigdy nie posiadł zdolności dobrego mówienia po niemiecku, posługiwał się modnym wówczas w Prusach francuskim; był słabego zdrowia. Od dwunastego roku życia zaczynały się rozdźwięki między rygorystycznym ojcem-wojskowym, a intelektualnie rozbudzonym synem. W wieku 15 lat zmieniono mu wychowawców i miał być przede wszystkim szkolony wojskowo jako oficer armii pruskiej. Między 12 a 17 rokiem życia zaznaczył się intelektualny i uczuciowy wpływ Wilhelminy, starszej siostry. W 1728 pojechał z ojcem na zaproszenie Augusta II Mocnego do Drezna, gdzie wielkie wrażenie zrobił na nim przepych dworu polskiego. Ojciec był wobec niego brutalny, zakazywał mu czytania książek i nauki; Fryderyk planował ucieczkę do Anglii, a potem Holandii – próba ucieczki nie powiodła się i książę spotkał się z represjami (likwidacja tajnej biblioteki, jego wychowawca poszedł na zesłanie) i obiecał ojcu posłuszeństwo. Został osadzony w Kostrzyniu, gdzie miał się sprawować pod dyktando ojca – okres pobytu przez 9 miesięcy miał na niego wyraźny wpływ. Fryderyk nie interesował się bliżej kobietami, małżeństwo z popieraną przez Austrię księżniczką Elżbietą Krystyną Braunschweig von Bevern zawarto z nacisku ojca. Być może miał skłonności homoseksualne, zrezygnował z normalnego życia rodzinnego i intymnego. Jesienią 1734 ciężko chory ojciec chwilowo oddał Fryderykowi ster bieżących spraw państwowych, lecz potem gwałtownie odsunął go od władzy. Zakupił młodej parze Rheinsberg, gdzie Fryderyk z małym dworem spędził zapewne najlepsze lata swojego życia prywatnego. Otaczał się artystami, filozofami, muzykami, głównie zagranicznymi. Był zainteresowany filozofią (Wolff), autorami antycznymi. U progu 1740 roku był najlepiej poinformowanym, najbardziej oczytanym i kulturalnie najwszechstronniejszym w swych zainteresowaniach księciem krwi w Europie.
b) Prusy Fryderyka Wilhelma I
Absolutna monarchia Fryderyka Wilhelma I stanowiła niezwykle wszechstronną ingerencję państwa w życie społeczne, gospodarcze, a nawet prywatne poddanych. Rozwój przemysłu manufakturowego pozostawał pod kontrolą państwa; swoją polityką celną i podatkowo określało ono cały rozwój gospodarki miejskiej i zindustrializowanej. Państwo podjęło też akcję stabilizacji rynku zbożowego, cechowała je wysoka aktywność administracji w zakresie zadań policji, służby zdrowia, kontroli sanitarnej. W armii pruskiej nastąpiła reforma: każdy pułk jazdy i regiment piechoty otrzymały w kraju okręg zwany kantonem, w nim przeprowadzały rekrutację, do armii wcielano chłopów i ubogą ludność miejską, wcielano także za karę. Fryderyk Wilhelm umocnił i rozwinął absolutyzm w Prusach jako formę rządów, dokończył dzieła likwidowania wszelkiej roli politycznej stanów. Połączył Generalny Komisariat Wojny z Generalną Dyrekcją Finansów w Generalne Dyrektorium. Jedynie sprawy zagraniczne przeszły do utworzonego tzw. ministerstwa gabinetowego; całość działania organów państwa była nadzorowana przez króla na drodze pisemnych decyzji gabinetowych króla. Swą niestrudzoną, pozbawioną szerszych perspektyw działalnością Fryderyk Wilhelm I, podobnie jak i stylem rządów, swym osobistym przykładem, narzuconą dyscypliną i reglamentacją życia społecznego i prywatnego doprowadził do stopienia w kształtującym się modelu prusactwa (jako mentalności) etycznego rygoryzmu kalwińskiego i luterańskiego z typowo drobnomieszczańskimi cnotami propagowanymi przez pietyzm oraz cnotami i postawami typowymi dla kształtującego się militaryzmu pruskiego, z cnotami zawodowego żołdaka.
2. Fryderyk II na wyżynach sławy: wojna i dyplomacja
a) Fryderyk II i klasyczna dyplomacja europejska:
31 V 1740 zmarł Fryderyk Wilhelm I, a rządy objął Fryderyk II. Od początku przyjął w stosunku do otoczenia zaskakujący dystans. Rozpoczął przygotowania wojenne do zagarnięcia austriackiego Śląska.
b) Armia pruska
Kantonalny system rekrutacyjny nawiązywał do nieznanej w Europie idei powszechnego obowiązku wojskowego. Mimo prób uporządkowania stosunków rekrutacyjnych, była to domena samowoli, gwałtów, wymuszeń i dochodów z przekupstwa oficerów werbunkowych. W armii panowała żelazna dyscyplina, król surowo walczył z masową dezercją. Powstał nowy typ wieśniaka-kantonisty, który okresowo przebywał w wojsku lub na roli. Jeżeli Fryderyk Wilhelm I w znacznej mierze otworzył szeregi armii przed oficerami pochodzenia mieszczańskiego, jego syn, choć władca oświecony, nawrócił do polityki zapewnienia monopolu służby oficerskiej szlachcie. Króla cechowała słaba orientacja w problemach matematyczno-technicznych i niechęć do ponoszenia wysokich nakładów na rozwój broni technicznych. Do tej pory naukowe dowodzenie wojskiem zakładało przemyślane operacje manewrowe; późniejsza agresywna taktyka Fryderyka II z doby wojny siedemnastoletniej stanowiła zerwanie z wcześniejszymi taktykami. Pruska dyscyplina dawała swoje rezultaty na polu bitwy: regularny mechanizm poruszania się kolumn pruskiej piechoty robił ogromne psychologiczne wrażenie na przeciwniku.
3. Prusy pod rządami Fryderyka II
a) państwo fryderycjańskie
Państwo Fryderyka II było monarchią oświeconego absolutyzmu. Oświecony absolutyzm był fazą w rozwoju monarchii absolutnych występującą w XVIII w. głównie w zacofanych społecznie i gospodarczo krajach Europy środkowej i południowej, charakteryzującą się realizacją szerokiego programu reform państwowych przy utrzymaniu podstaw ustroju feudalnego, a z wykorzystaniem w tej polityce reform, ideologii i frazeologii oświeceniowej. Nastąpiła racjonalizacja i laicyzacja teorii państwa – państwo jest odtąd tworem świeckim o wyłącznie doczesnych cechach, celach racjonalnych i utylitarnych; po drugie w konsekwencji władca nie jest już reprezentantem Boga na ziemi, lecz moc swej władzy czerpie z konstrukcji umowy społecznej; władza nie podlegała zwrotowi ani żadnej kontroli, żadnym formalnym ograniczeniom. Fryderyk był zaliczany do oświeceniowych despotów władców, który sam podejmował próby formułowania na piśmie podstawowych założeń teoretycznych, u źródeł których leżałby dorobek siedemnastowiecznej doktryny prawa natury (Hobbes, Spinoza, Locke), kierunek ustrojowej tradycji protestanckiej (Pufendorf, Thomasius) ukoronowany w rzeczywistym teoretyku oświeconego absolutyzmu, Krystianie Wolffie. Koncepcja Fryderyka opierała się na twierdzeniu: „władca pierwszym sługą państwa”, uważał że osobiste rządy władcy stanowią jego moralny obowiązek. „Władca jest dla państwa tym, czym głowa dla ciała – to on musi za ogół patrzeć, widzieć, myśleć i działać aby mu dostarczać wszelkich pożądanych korzyści”. Celem państwa było możliwie największe dobro poddanych identyfikowane z dobrem państwa jako całości. W wypowiedziach Fryderyka nacisk kładziony był na obowiązki władcy, na ethos obowiązku, posłannictwa. Zgodnie z wypowiedziami uważał on, że władca tak powinien sprawować władzę, by w każdej chwili złożyć poddanym sprawozdanie ze swej działalności; o jakiejkolwiek instytucjonalizacji tego obowiązku nie było oczywiście mowy; oświecony absolutyzm to była przede wszystkim monarchia biurokratyczna. Ideałem epoki była dobrze zorganizowana, posiadająca szerokie kompetencje, sprawna, szybka w działaniu, tania i fachowa administracja.
Działalność Fryderyka II można podzielić na okresy: okres bardzo bogaty i ciekawy między wojnami śląskimi a wojną siedmioletnią (1745-1756), okres gorączkowej działalności po zakończeniu wojny siedmioletniej i w pierwszych latach po zagarnięciu przez Prusy bogatych ziem polskich (1763-1777) i schyłkowy okres pokojowy, przerwany przez ostatnią wojnę 1778-1779, a więc schyłek panowania (1779-1786).
Fryderyk był despotą w metodach rządzenia, prowadził zasadę osobistych, niczym nie krępowanych formalnie rządów. Przy jego niezwykłej, benedyktyńskiej pracowitości, stał się najwyższym biurokratą w kraju, wnikającym (często ze szkodliwą gorliwością) w najdrobniejsze sprawy, które winien był zostawiać do zarządzania podległym mu organom; nawet najwyższe urzędy w kraju sprowadził do roli ślepych wykonawców. Generalnie Fryderyk szedł w rządach śladami swojego ojca, zmieniał nie tyle formę, co styl rządów: nadal formalnie głównym organem zarządu państwa zostało Generalne Dyrektorium, składające się z pięciu (Fryderyk II utworzył szósty) departamentów, o przekształcanych przez króla w ogólnopruskie kompetencjach. Istniały nadal inne organa centralne (ministerstwo gabinetowe i ministerstwo sprawiedliwości), lecz pełnia władz osiągana była jedynie w rękach samego króla. Fryderyk II oszczędzał na czasie i wydatkach: likwidacja ceremonii dworskich, osobistych audiencji i obrad kolegialnych. Odrzucał blichtr panowania dla racjonalizmu, rzeczowości, utylitaryzmu, pozostawienia tylko „nagiej władzy” w swych rękach. Zlikwidował pruską koronę, przekazując złoto i drogie kamienie do wyzyskania na różne cele. Służba państwu była leitmotivem realizowanym z żelazną konsekwencją.
Odziedziczona i rozbudowana biurokracja pruska stanowiła ważny czynnik rządów, pod rządami Fryderyka rosła jej świadomość grupowa. Fryderyk traktował urzędników ostro i zdecydowanie, prowadził do absurdalnego krępowania samodzielności wszystkich ogniw administracji. Po ojcu odziedziczył dwie klasyczne formy urzędowania: rozkazy gabinetowe i marginalia. Rozkazy gabinetowe wyrażane językiem koszarowym udzielały zdecydowanych pouczeń. Określenie „być urzędnikiem pruskim”, ukształtowane już za panowania ojca Fryderyka, oznaczało dużo pracy a mało pieniędzy; urzędnik cechował się pracowitością i wytrwałością, wiernością, odpowiedzialnością, posłuszeństwem, poczuciem honoru i lojalności, oszczędnością w wydatkach publicznych.
b) polityka gospodarcza i ustrój społeczny
Prusy Fryderyka Wilhelma I jak i Fryderyka II pozostawały w ramach ustroju feudalnego, a szybki rozwój gospodarczy i przemiany społeczne nie zmieniły zasadniczych ram ustroju społecznego, Prusy pozostały krajem nierówności formalnych i strukturalizacji społeczeństwa właściwych dla ustroju feudlanego. Grupą panującą była szlachta (junkrzy pruscy), a inne grupy (mieszczanie, chłopi, dyskryminowani Żydzi) ograniczone były prawnie.
Feudalna monarchia Fryderyka Wilhelma I wiele zdziałała dla rozwoju gospodarczego kraju, dla rozwoju rolnictwa, wprowadzenia kraju na drogę industrializacji manufakturowej, ogólnego rozwoju miast, jednak interes władzy absolutnej prowadził do popierania mieszczaństwa i czerpania części kadr urzędniczych spośród mieszczan. Fryderyk II nie miał dla tej klasy ani sympatii, ani zrozumienia; odczuwał wobec rosnącego w siłę mieszczaństwa obawy; wbrew swoim teoretycznym deklaracjom zostawał w gruncie rzeczy konsekwentnym zwolennikiem istniejącego ustroju stanowego. Uważał że poczucie honoru, wierność i odwaga mogą być właściwe jedynie szlachetnie urodzonym. Granice jego reformizmu oświeconego były stosunkowo wąskie.
Poglądy społeczne Fryderyka II znalazły wyraz w jego polityce personalnej prowadzonej w administracji państwowej, w wymiarze sprawiedliwości i w wojsku. Od początku ograniczał wpływy wyższych urzędników pochodzenia nieszlacheckiego i zastępował ich urzędnikami ze szlachty. Uważał też, że prawdziwym oficerem mógł być tylko szlachcic, co konsekwentnie realizował. Rządził krajem biurokratycznie i po mieszczańsku, w zaciszu gabinetu (często jednak podróżując po kraju), popierał fachowość, interesował się intelektualnymi osiągnięciami epoki. Od mieszczaństwa oczekiwał głównie dochodów dla skarbu państwa. Zapewne jego francuskie kulturalne zainteresowania nakazywały mu lekceważyć poważniejsze osiągnięcia kulturalne niemieckiego mieszczaństwa, był więc daleki od równouprawnienia w życiu społecznym. Pełen dynamizmu w działaniu jako władca, Fryderyk II miał równocześnie ogólną koncepcję społeczeństwa nie dynamiczną, ale statyczną, konserwatywną, nie dostrzegał konieczności zmian w ustroju społecznym.
W sprawach ekonomicznych kierował się zasadami: najważniejszą rzeczą dla państwa jest zrównoważony budżet, osiągający przewagę dochodów nad wydatkami oraz dodatni bilans handlu zagranicznego; bogactwo kraju określają siły produkcyjne – zwiększenie liczby ludności produkującej towary. Jego polityka gospodarcza opierała się na skrajnym protekcjonizmie i na zasadzie aktywnej ingerencji państwa w życie gospodarcze.
Na polu industrializacji państwo pruskie działało przede wszystkim następującymi metodami: inicjatywa organizacyjna, udzielanie subsydiów i przywilejów przedsiębiorcom podejmującym organizowanie nowych manufaktur, ściąganie obcych fachowców, ulgi podatkowe, reglamentacja rynku pracy. Wobec zagranicy: protekcjonizm własnych towarów, niedopuszczanie tańszych lub lepszych towarów zagranicznych na rynki krajowe lub nakładanie na nie wysokich ceł. W rezultacie przedsiębiorca pruski był z państwem ściśle związany. Osiągnięciem pruskiego merkantylizmu był rozwój hodowli jedwabników i rozbudowa własnego systemu jedwabniczego, w okresie późniejszym na czoło wysuwać się zaczął rozwój przemysłowy Śląska, a w szczególności rozwój górnictwa i hutnictwa. Sprawą nadrzędną było zaopatrzenie armii.
Król był przede wszystkim człowiekiem finansów, obejmując rządy utrzymał w pełni drakoński system fiskalny swojego ojca; w istocie to wojsko było najwyższą racją finansów pruskich. Prusy były nadal krajem w przeważającej części rolniczym, Fryderyk starał się podnieść chłopa w zakresie gospodarczym i kulturalnym.
Po okresie wojny siedmioletniej przystąpił do akcji odbudowy gospodarczej państwa, w wykalkulowany sposób wydzielał pieniądze, podjął akcję deflacyjną zmierzającą do stabilizacji monety, co w efekcie zachwiało całym systemem bankowym. Po wojnie tej pogłębiły się także dążenia do rządów autokratycznych. Forsownie kontynuował także politykę industrializacji, zwłaszcza na Śląsku. – co nie prowadziło do równomiernego rozwoju kraju.
c) Fryderyk II a reforma sądów i prawa
W istocie reforma sądów była dziełem Samuela von Coccei, wielkiego kanclerza: ujednolicił i uprościł organizację sądową, zreformował procedurę sądową, stworzył nowoczesne kadry dla sądownictwa, które stało się sądownictwem państwowym opartym na nieprzekupnych sędziach. Fryderyk zreformował prawo karne: zniesienie tortur, polityka łagodzenia wyroków i udzielania ułaskawień, wprowadzenie proporcjonalność kar i przestępstw. Głoszony humanitaryzm i dążenie do racjonalizacji polityki kryminalnej nie wykluczały – jak się okazało – bezwzględności, zdecydowanej surowości w decyzjach (zwłaszcza dotyczących wojska). Stworzył pierwszą w Prusach sieć policji zorganizowaną na wzór paryskiej.
4. Filozof z Sanssouci
a) Życie w Sanssouci
Fryderyk zostawił ogromny dorobek literacki, który w istocie był niskich lotów, zbyt często i zbyt łatwo chwytał za pióro. Brakło mu talentu poetyckiego i swobody językowej na miarę czołowych poetów epoki; był natomiast wybitnym prozaikiem, który rozwinął swój kunszt w epistolografii i dziełach historiograficznych. Jego styl i smak kształtowało przede wszystkim francuskie rokoko, wczesna twórczość Woltera. Pisarska spuścizna Fryderyka to nie tylko najważniejsze źródło do dziejów życia i myśli władcy, ale także jedno z głównych źródeł do dziejów intelektualnych XVIII w., w którym odbija się niemal cała problematyka filozoficzna i kulturalna, literacka i naukowa europejskiego Oświecenia. Od zwycięstwa w wojnie siedmioletniej przyjął się termin Fryderyk Wielki. Ulubiony architekt von Knobelsdorff wybudował pałacyk Sanssouci z rozległym kompleksem parkowo-ogrodowym, w którym do głosu dochodził sentymentalizm i elegancja dworskiego rokoka. Wielka epoka Sanssouci to lata 1747-1756, pałacyk ten przyciągał gros ówczesnej elity europejskiej, ekskluzywnie jednak niemal francuskiej. Wbrew pozorom rokokowy pałacyk tonął w surowej atmosferze męskiej, król sprawował tam słynne rządy gabinetowe. Trzy główne zajęcia króla po zakończeniu prac rządowych to muzyka (grał na flecie, a także dość dobrze komponował), konwersacja (mistrzowsko opanowany dialog, pełen sarkazmu i cynizmu, będący na równi dziełem Woltera, z którym utrzymywał wieloletnie kontakty) i lektura. Listy Fryderyka, Woltera i innych filozofów miały w praktyce charakter publiczny. W późniejszych latach dochodziła do głosu wrodzona złośliwość i przekonanie o swej wyższości, nawet w stosunku do intelektualistów odwiedzających Sanssouci.
b) twórczość Fryderyka II
Król uważał się za Filozofa z Sanssouci, nie był jednak twórcą nowych wątków czy teorii filozoficznych, ale inteligentnym adeptem filozofii swego wieku. Jego filozofowanie ukształtowali przede wszystkim sceptyk Bayle oraz racjonalista Wolter. Odrzucał religię (mglisty deizm), ale uważał ją zasadniczy element ładu i głosił tolerancję religijną w granicach pruskiego interesu państwowego. Jego ideałem był Marek Aureliusz. Uważał, że masy nie zasługują na oświecenie – było to zerwanie z optymizmem wieku, z podstawową ideologią myśli Oświecenia.
Król pisywał także bajki, epigramaty, satyry, powiastki filozoficzne wierszem i prozą, wiersze satyryczne, dialogi, poematy dydaktyczne. Do historii przeszedł jako teoretyk historii i polityki. Młodzieńczym dziełem była polemika z Machiavellim, wskazująca na ideał władcy. Wielokrotnie też wracał do spraw edukacji, opracowując wskazówki programowe i pedagogiczne dla różnych pruskich instytucji oświatowych; miały one charakter wytycznych, poleceń, które należało wykonać.
c) kultura Prus fryderycjańskich
znamienną cechą kultury niemieckiej przez długie lata pozostawał jej policentryzm, brak jednolitego, ogólnie uznanego ośrodka centralnego pełniącego funkcje kulturalnej stolicy kraju (w Prusach Berlin, Halle, Królewiec). Kultura niemiecka była głównie mieszczańska, kultura była czynnikiem zastępującym politykę. Berlin był poważnym ośrodkiem propagandy myśli oświeceniowej, oświaty, nauki. Prusy Fryderyka II przedstawiano jako kraj wolności intelektualnych, w którym prześladowani Filozofowie znajdowali azyl i możliwość spokojnej pracy – w rzeczywistości obok tolerancji religijnej i publicznie proklamowanej wolności prasy istniała cenzura dotycząca spraw politycznych, w innych dziedzinach dająca dużą swobodę. Fryderyk uważał, że „pismacy” nie mają prawa wypowiadać się w sprawach publicznych, które traktował jako zastrzeżone dla odpowiednich władz.
Panowanie Fryderyka przypadło na okres szczególnie szybkich przemian, zwłaszcza w dziejach literatury pięknej. W latach jego młodości (do ok. 1725) zaistniała pierwsza faza oświeceniowej literatury niemieckiej, w następnym okresie (do 1750) panował kierunek związany z działającym w Lipsku Johannem Christopherem Gottschedem – reformatorem niemieckiej poetyki, teatru i języka w duchu neoklasycznym); największe osiągnięcia w szczytowej fazie niemieckiego Oświecenia (1750-1770) odnosili Lessing, Klopstock, Wieland, Winckelmann i Nicolai; pod koniec rządów Fryderyka rozpoczyna się okres Sturm und Drang z Goethem, Herderem i Schillerem. Jednak żadna z uznanych wielkości epoki Fryderyka nie była związana bliżej z państwem pruskim i jego kulturą. Fryderyk II osobiście odrzucił kandydaturę Kanta na katedrę na uniwersytecie w Halle!
Ogólna kultura tych czasów była bardziej jednolita: od drugiej ćwierci XVIII w. aż po okres reakcji antyoświeceniowej po śmierci Fryderyka pozostawała prz...
hayde