kordyliery.doc

KORDYLIERY

Kordyliery są młodym, złożonym systemem górskim rozciągającym
się przez całą zachodnią część Ameryki Północnej i Środkowej, od Cieś-
niny Beringa i Morza Beringa po Andy w Ameryce Południowej. Współ-
czesna rzeźba Kordylierów jest odbiciem warunków panujących w dwu-
basenowej geosynklinie w ciągu dziejów geologicznych oraz późniejszychprocesów,

rozwijających się pod wpływem czynników zewnętrznych. Kil-
ka faz górotwórczych, cyklów wulkanicznych oraz zróżnicowany rozwój
procesów morfogenetycznych, w zmiennych warunkach klimatycznych,
doprowadziły do ukształtowania się łańcuchów górskich, rozległych ko-
tlin i zapadlisk.

W ogólnym zarysie Kordylierów wyróżnić można dwie równoległe do
siebie strefy orogeniczne, składające się z wyraźnych łańcuchów górskich
i rozpościerających się między nimi wyżynami o charakterze kotlin. Są.
to strefy pacyficzna i śródlądowa.

Strefa pacyficzna składa się z dwóch sąsiadujących ze sobą
systemów górskich oddzielonych od siebie pasmem obniżeń o charakterze
rowów zapadliskowych i wgięć tektonicznych. System pierwszy rozpoczy-
nają rozerwane pasma wynurzające się w postaci wysp u wybrzeży
Alaski i Kanady. Są to wyspy Kodiak i Afognak, położone na szerokim.
szelfie. Stanowią one fragmenty najmłodszego, formującego się pasma
górskiego, sąsiadującego z geosynklinalnym Rowem Aleuckim o głębo-
kości 7822 m. Zachodzące tu ruchy skorupy ziemskiej objawiają się
potężnymi trzęsieniami ziemi. Pasmo to przechodzi na półwysep Kenai
i Góry Sw. Eliasza ze szczytem Mt St. Elias (5490 m n.p.m.), pokrytym
lodowcem. Klimat jest tu łagodny, lecz chłodny, sprzyjający rozwojowi
lasów iglastych. Dalsze przedłużenie pasma górskiego stanowią wyspy
Królowej Charlotty i Góry Nadbrzeżne. Góry zostały wypiętrzone w al-
pejskiej fazie górotwórczej (najmłodszej) i zbudowane są ze skał osado-
wych głównie mezozoicznych i trzeciorzędowych. W kalifornijskiej części
pasma górskiego występują złoża ropy naftowej. Pasmo to stanowi wy-
raźną barierę klimatyczną. Na północy panuje tu klimat umiarkowany
oceaniczny, przechodzący ku południowi w klimat śródziemnomorski.

  Dalej ku południowi najmłodszy łańcuch górski wkracza na Półwysep
Kalifornijski. Występujące tu pasma górskie zbudowane są z krystalicz-
nych trzonów batolitowych i serii skał osadowych. Często spotykane są
tu również pokrywy lawowe i stożki wulkaniczne. W Dolnej Kalifornii
wygasa pierwszy łańcuch górski strefy nadpacyficznej.

Drugi system górski strefy pacyficzn.ej rozpoczynają Wyspy Aleuckie,
a następnie pasmo Gór Aleuckich na półwyspie Alaska. Wyspy są stoż-
kami wulkanicznymi zatopionego górotworu. Znajduje się tu ponad
20 czynnych wulkanów, wiele gorących źródeł i fumaroli, czyli gorących
wyziewów par i gazów wulkanicznych. Charakter wulkaniczny mają też
Góry Aleuckie z wulkanem Katmai (2048 m n.p.m.), posiadającym naj-
szerszy ze znanych kraterów o średnicy l km. W przed? użeniu systemu
leżą góry Alaska, z najwyższym szczytem Ameryki Północnej McKinIey
(61.94 m n.p.m.), Wrangla i >§w. Eliasza z najwyższym szczytem Logan
(6050 m n.p.m.). Są to potężne bloki dawnego górotworu zbudowane głów-
nie 'ze skał wulkanicznych i intrLizywnych skał paleoaoicznych, mezozoicz-
nych i czwartorzędowych wysoko wypiętrzonych. Bloki górskie pokryte
są lodowcami i śniegami firnowymi, zasilanymi przez obfite opady przy-
noszone znad ciepłych wód zatoki Alaska. Lodowce spływające z gór
w kierunku strefy nadbrzeżnej tworzą wielkie lodowce piedmontowe.
Kolejnym pasmem górskim tego systemu są Góry Nadbrzeżne w Ka-
nadzie, zbudowane głównie z granodiorytowych batolitów z najwyższym
wzniesieniem Waddington (4042 m n.p.m.). Pasmo górskie jest silnie
rozczłonkowane. Przez góry te przelewały się lodowce plejstoceńskie, wy-
pełniające kotliny centralne, przekształcając i obniżając przełęcze. Od
stron.v zachodniej wyżłobiły on" szerokie dolin',-, w które wkroczyło na-
stępnie morze tworząc wwbr2i.-ze ''i^rdnw.?. V.' pasmo górskie wcięte są
również dolinv przełomowe rzek. Zachodnie stoki gór są porośnięte buj-
nymi lasami iglastymi. Gorv Nadbrzeżne przechodzą z kolei w Góry
Kaskadowe, zwane tez Wodospadami. Wznoszą się one ponad wypiętrzo-
ny \v neoaenie blok zbudowany ze starokrystalicznych i osadowych skał.
Są to eóry wulkaniczne. Do czynnych wulkanów należą najwyższe szczy-
ty Rainier. Baker, Hood i Lassen. Przez pasmo gór przełamuje się rzeka
Kolumbia, tworząc antycedentny przełom. Najwyższe wierzchołki gór
są zlodowacone. Ze stoków wulkanicznych spływają rzeki na powierzch-
nię zrównania, a następnie gwałtownie spadają z zachodniej krawędzi
gór tworząc liczne wodospady. Góry porośnięte są bujnymi lasami igla-
stymi. Bardziej na południu, między Kotliną Kalifornijską i Wielką Kot-
liną wznoszą się góry Sierra Neva.da. Jest to potężny blok wydźwignięty
do wysokości 2000 - 3000 m z najwyższym szczytem Whitney (4418 m
n.p.m.). Najwyższe szczyty gór zbudowane są z krystalicznych skał głę-
binowych. Powierzchnia gór wykazuje cechy wysokogórskiej rzeźby gla-
cjalnej. Znadują się tu liczne jeziora polodowccwe, przegłębione doliny
i wodospady. Najciekawszy obszar jest parkiem narodowym (Narodowy

Park Yosemite). Stoki gór porastają lasy iglaste z potężnymi sekwojami
(>Sequo?a gigantea) osiągającymi do 102 m wysokości. Po wschodniej, bar-
dziej suchej stronie gór rosną jodły i drzewiaste jałowce.

Południowe zakończenie łańcucha górskiego stanowi Sierra Madre
Zachodnia, zbudowana z utworów kredowych, sfałdowanych w okresie
laramijskim. W trzeciorzędzie w obrębie gór wystąpiły potężne wylewy
lawy, które pozostawiły pokrywy o grubości do 1500 m. W pliocenie cały
obszar został wydźwignięty, a następnie pocięty głębokimi, dolinami. Od
strony zachodniej góry są obcięte wysokim progiem uskokowym, stano-
wiącym barierę komunikacyjną. Deszcze padają tu w porze letniej do-
starczając wilgoci lasom kserofilnym i liściastym oraz wyżej rosnącym
lasom sosnowym. Wyniesionym blokiem jest Sierra Mądre Południowa,
wypiętrzona poprzecznie w stosunku do starszych struktur tektonicznych.

Omówiony układ dwu systemów górskich strefy pacyficznej oddziela
pas obniżeń o charakterze rowów zapadliskowych i obniżeń tektonicz-
nych. Na terenie Alaski obniżenia oddzielają pasma górskie na wyspach
od pasm gór nadbrzeżnych. Przedłużenie obniżeń stanowi Dolina Willa-
mette i Dolina Kalifornijska, położone między górami Kaskadowym.!
i Sierra Nevada. Doliny te wypełnione są trzeciorzędowymi i czwarto-
rzędowymi osadami, których miąższość przekracza 2500 m, co świadczy
o stałym rozwoju zapadliska. Przedłużeniem obniżeń w kierunku połud-
niowym jest zapadliskowy rów Zatoki Kalifornijskiej, o głębokości do
2000 m.

Druga, śródlądowa strefa gór zaczyna się na północy Górami Brooksa.
Są to wzniesienia zbudowane ze skał paleozoicznych, granitowych batolitów

dewońskich i utworów mezozoicznych. Te ostatnie zostały silnie
pofałdowane w orogenezie larami jskie j. Wraz z fałdowaniem tym nastą-
piło wypiętrzenie starych trzonów paleozoicznych. Po peneplenizacji gó-
ry zostały odmłodzone, obecnie ich wierzchowiny są połogie, stoki zaś po-
cięte dolinami egzaracyjnymi i erozyjnymi. Zlodowacenie plejstoceńskie
miało tu charakter fieldowy, stąd w najwyższych partiach gór powstały
liczne granie o charakterze nunataków. Wierzchołki gór pokryte są wiecz-
nymi śniegami. Lodowce tu nie występują w związku z małą ilością opa-
dów. W czasie krótkiego lata pojawia się roślinność tundrowa. Łańcuch
górski rozpada się na mniejsze części, jak Góry de Longe'a, Góry Byrda,
pasmo Edicott i Góry Richardsona.

Następnym systemem górskim są płaszczowinowe Góry Mackenzie
i położone do nich równolegle pasmo Gór Franklina, należące do fałdo-
wań laramijskich. Fałdowanie objęło tu skały paleozoiczne, tworząc wiel-
kie skiby i płaszczowinowe nasunięcia. W rzeźbie gór zaznacza się pas-
mowy układ grzbietów z plejstoceńskimi cechami rzeźby.

Dalej ku południowi ciągną się Góry Skaliste, najsilniej rozwinięte
orogeny w Kordylierach. Na terenie Kanady Góry Skaliste dzieli pod-
łużny Rów Gór Skalistych, o długości 1300 km, na pasma zachodnie zbu-
dowane z gnejsów i granitów oraz pasma wschodnie wapienne i kwarcytowe.

W rzeźbie występujących tu pasm górskich zarysowują się ostre
granie, doliny korytowe i kara wyżłobione przez lodowce plejstoceńskie.
Najwyższe szczyty gór, jak Robson (3954 m), Columbia (3747 m n.p.m.)
mają cechy rzeźby typu alpejskiego i pokryte są współczesnymi lodow-
cami. Począwszy od okolic Parku Yellowstone Góry Skaliste rozwidlają

się tworząc łańcuch zewnętrzny w skład, którego wchodzą góry Big
Horn, Front Rangę, Sangre de Christo oraz łańcuch wewnętrzny z Gó-
rami Wasatch. Obydwa te ramiona zamykają położony pośrodku, płyto-
wy płaskowyż Kolorado.

Góry Big Horn w północnej części wschodniego odgałęzienia mają
długość około 190 km. Najwyższy ich szczyt Cloud Peak (4015 m n.p.m.)
położony jest na podłużnym grzbiecie. Góry zbudowane są głównie z gra-
nitów. Pasmo Front Rangę ciągnie się na długości 480 km. Tworzy ono
imponujący wał o wysokości ponad 4000 m n.p.m. Podobną budowę mają
góry Sangre de Christo, zbudowane z ostrych trzonów krystalicznych
i posiadające polodowcową rzeźbę. Łańcuch wewnętrzny rozpoczyna pas-
mo Uinta, które przechodzi w Góry Wasatch, charakteryzujące się alpej-
skim typem rzeźby. Wysokość gór dochodzi do 3660 m n.p.m., a ciągną
się one na długości 400 km. Zbudowane są ze skał osadowych. Niektórzy
do wewnętrznego łańcucha Gór Skalistych włączają również góry babolitu
Idaho, położone na zachód od Parku Yellowstone.

Na przedłużeniu wschodniego ramienia Gór Skalistych leżą z kolei góry

Sacramento (Sierra de Guadelupe), przechodzące stopniowo w Sierra
Mądre Wschodnią, stanowiącą wschodnie obrzeżenie Wyżyny Meksykań-
skiej. Góry te zbudowane są głównie ze skał mezozoicznych i trzeciorzę-
dowych, w części środkowej pokrytych lawami.

Między strefami górskimi, pacyficzną i śródlądową, rozciągają się
śródgórskie wyżyny. Na Alasce, na południe od Gór Brooksa, rozciąga
się kredowa płyta Jukonu. Miąższość poziomo zalegających utworów kre-
dowych dochodzi tu do 3000 m. Powierzchnia wyżyny pocięta jest ero-
zyjnie. W południowej jej części wznosi się garb Kuskokwim (1828 m
n.p.m.). Na całym niemal obszarze wyżyny zalegają utwory plejstoceń-
skie. W podłożu występują złoża złota. Wyżynę porasta tajga świerkowa,
w wyższych partiach panuje tundra górska. Największą rzeką wyżyny
jest Jukon, zamarzająca na okres 9 miesięcy. Pomiędzy Górami Nad-
brzeżnymi w Kanadzie i Górami Skalistymi rozciąga się podłużna kotli-
na, zwana Wyżyną Kolumbii Brytyjskiej. Dno kotliny wypełniają skały
osadowe, pokryte trzeciorzędowymi lawami i tufami wulkanicznymi oraz
utworami plejstoceńskimi. Tutaj bowiem znajdowało się jedno z centrów
lodowcowych. Dno kotliny leży na wysokości 800 m n.p.m. Jest ono
urozmaicone szeregiem zrębowych granodiorytowych pasm górskich.

Między górami Sierra Nevada i Górami Kaskadowymi oraz Górami
Skalistymi leżą trzy wielkie wyżyny o charakterze kotlin, tj. Wyżyna
Kolumbii, Wielka Kotlina i Wyżyna Kolorado. Wyżyna Kolumbii położo-
na jest w dorzeczu rzeki o tej samej nazwie. Budujące ją skały osadowe
zostały przykryte trzeciorzędowymi bazaltami i tufami wulkanicznymi
o miąższości od 300 do 1300 m. Tworzą one największą na kuli ziem-
skiej pokrywę wulkaniczną, poprzecinaną dolinami dopływów Kolum-
bii. Południowa część wyżyny w dorzeczu rzeki Snake nosi nazwę Wy-
żyny Snake River. Wyżyna położona na wysokości 500 do 1800 m n.p.m.
jest nierówna, urozmaicona zaburzeniami dyslokacyjnymi i rozcięta ero-
zyjnie. Kolumbia i jej największy dopływ Snake mają doliny o kształcie
typowych kanionów z licznymi wodospadami.

Na południu leży Wielka Kotlina otoczona górami Sierra Nevada
i Wasatch. Powierzchnia kotliny osiąga około 550 tyś. km2. W jej dnie
występuje wiele zrębowych grzbietów ułożonych południkowe, równo-
legle do siebie. Między pasmami górskimi występują tu liczne obniżenia
kotlia-iowate, zwane bolsonami. Tworzą one zlewnie okresowych lub sta-
łych jezior. Gdzieniegdzie1 wytworzyły się wydmy. Dna bolsonów leżą na
różnej wysokości, od —85 m w przypadku Doliny Śmierci, do 1283 m
n.p.m. Na tym poziomie leży Wielkie Jezioro Słone, graniczące z Wielką
Słoną Pustynią. Dna wielu bolsonów wypełniają iły jeziorne, na zboczach
występują systemy teras obrazyjnych, ^jako ślady wysokiego plejstoceń-
skiego stanu wód. Cały obszar kotliny ma charakter pustynny, skrajnie
pustynne warunki klimatyczne panują w Dolinie Śmierci.

W kierunku południowo-wschodnim rozpościera się Wyżyna Kolorado,
zbudowana z płytowo zalegających serii skał osadowych o ciągłości sedy-
mentacyjnej od prekambru po trzeciorzęd. W trzeciorzędzie, a następnie
w plejstocenie wyżyna została wydźwignięta do wysokości 2000 - 3000 m
n.p.m. W wyniku podniesienia nastąpiło ożywienie erozji rzek, które
wyżłobiły głębokie doliny typu kanionów. W Wielkim Kanionie Kolorado
rzeka rozcięła całą serię skał osadowych, aż do krystalicznego podłoża,
tworząc dolinę o głębokości 1800 m. W związku z różną odpornością
skał, na zboczach kanionu wytworzyły się systemy teras strukturalno-
-denudacyjnych oraz strome ściany nie porośnięte roślinnością.

Na powierzchni wyżyny występują liczne formy wietrzenia pustyn-
nego, góry stołowe jako świadki dawnych zniszczonych powierzchni, fan-
tastyczne skałki wietrzeniowe i liczne progi strukturalne. Płyta Kolorado
jest wyjątkową osobliwością geologiczną i geomorfologiczną.

W pasie wyżyn najdalej na południe wysunięta jest Wyżyna Meksy-
kańska otoczona górami Sierra Mądre. Krajobraz jej jest zróżnicowany,
dlatego dzieli się ją na dwie części; północną, zwaną Mesetą Północną
(Mesa del Norte), i południową, nazywaną Mesetą Centralną. Mesetą
Północna zbudowana jest ze skał osadowych. Na jej powierzchni wy-
stępują krótkie pasma zrębowe i bolsony, z których największe to Bolson
de Mapimi i Bolson Maryan. Mesetą Centralna pokryta jest płytą lawo-
wą, która tworzy rozległy płaskowyż z licznymi kotlinami. Do większych
z nich należą kotliny Toluca (2080 m), Anahuac (2000 m) oraz Guanajuato
(1800 m) i Jałisco. Na wyżynie panuje klimat zwrotnikowy suchy, w bol-
sonach bardzo suchy i gorący. W takich warunkach przeważa roślinność
stepów trawiastych, a w bolsonach roślinność półpustynna. Na wzniesieniach

górskich rosną lasy sosnowe. W związku z mineralizacją towarzy-
szącą intruzjom magmatyczmym na obszarze tym powstały złoża srebra,
miedzi, ołowiu, cynku i rudy żelaza.

Obszary wyżynne Kordylierów zajmują znaczne powierzchnie. Sta-
nowią one około 2/3 tego górotworu. Pozostała część przypada na po-
wierzchnię właściwych gór.