ameryka środkowa i antyle.doc

AMERYKA ŚRODKOWA I ANTYLE

Wysunięty najbardziej na południe fizycznogeograficzny obszar Ame-
ryki Północnej obejmuje lądową część Ameryki Środkowej, między prze-
smykiem Tehuantepec, a przesmykiem Panamskim wraz z wyspami na
Morzu Karaibskim, objętymi wspólną nazwą Wielkich i Małych Antyli
oraz Wyspy Bahama.

Część lądowa, nazywana Międzymorzem Ameryki Środkowej, leży
w strefie fałdowań Kordylierów, z wyjątkiem półwyspu Jukatan. Jej
zasadniczy trzon tworzą górskie pasma Kordylierów, podzielone na dwie
podłużne strefy depresją tektoniczną. Główne pasma górskie biegną
równolegle do osi międzymorza, a następnie odchylają się w kierunku
wschodnim i północno-wschodnim, gdzie zanikają u wybrzeży. Pasma te
zbudowane są z trzonów krystalicznych, osłoniętych skałami paleozoicz-
nymi i mezozoicznymi, silnie pofałdowanymi. Wysokość pasm dochodzi
do 2000 - 2500 m, a na terenie Gwatemali do 4000 m n.p.m. Pasma gór-
skie są silnie rozczłonkowane erozyjnie. Między nimi wytworzyły się
liczne kotliny. Od zachodu pasma górskie ograniczone są akumulacyjnymi
równinami nadbrzeżnymi, tworzącymi charakterystyczne wybrzeża na-
rastające. Od południowego zachodu (od Sierra Mądre) ciągnie się strefa
młodych wylewów wulkanicznych, pokrywających starsze krystaliczne
podłoże. Występuje tu wiele wygasłych i czynnych wulkanów. Najwięk-
szym z nich jest Tajamulco (4211 m n.p.m.). Południowe pasma gór
ciągną się przez całą długość międzymorza, od Sierra Mądre de Chiapas do gór

Panamy. Od południowego zachodu międzymorze rozbite jest sze-
regiem. zapadlisk tektonicznych, wypełnionych częściowo skałami wulka-
nicznymi, które ciągną się od doliny Grijalva do doliny San Juan. Naj-
większe zapadliska zajmują jeziora Nikaragua, Managua i Atitlan.

Odmienną budowę posiada półwysep Jukatan, tworzący silnie skra-
sowiałą płytę wapienną. Są to wapienie trzeciorzędowe zalegające w nie-
zaburzonych warstwach. Półwysep otoczony jest wąskim pasem wybrzeża
lagunowego z licznymi rafami koralowymi.

Obszar międzymorza posiada klimat równikowy, wybitnie wilgotny.
W górach panuje klimat podrównikowy wilgotny. W kotlinach śródgór-
skich klimat jest nieco suchszy. Na równinach nadbrzeżnych rosną lasy
równikowe, w górach wiecznie zielone lasy dębowe i wyżej sosnowe,
a w kotlinach trawy sawanny.

Począwszy od Hondurasu Brytyjskiego w kierunku Kajmanów i po-
łudniowej Kuby ciągnie się antylski łuk Kordylierów, zbudowany z kry-
stalicznych oi-fz mezozoicznych i trzeciorzędowych struktur fałdowych.
Na znacznym obszarze występują tu młode skały wulkaniczne. Łuk ten
ciągnie się następnie: w kierunku Haiti, Puerto Rico, a następnie zatacza pętlę

przez Małe Antyle i łączy się z Kordylierami Wenezueli. Drugi łuk
ciągnie się cd Nikaragui w kierunku Jamajki i obejmuje południową
część Puerto Rico, gdzie łączy się z łukiem północnym. Obydwa łuki od-
dzielone są głębokim rowem oceanicznym, dochodzącym do 9219 m głę-
bokości. W łuku antylskim występuje wiele czynnych wulkanów, a .wśród
nich Pelee na Martynice i Soufriere na Gwadelupie. Do łuków przylega
od północy trzeciorzędowa płyta wapienna, budująca północną część Ku-
by i Jamajki. Fragmenty płyty stanowią Wyspy Bahama, otoczone ra-
fami koralowymi. Na powierzchni zbudowanej z wapieni rozwinęły się
liczne formy krasowe- Na terenie Kuby płytę wapienną urozmaicają wy-
piętrzone trzony krystaliczne w postaci Sierra de los Organos i gór Try-
nidad.

Klimat wysp jest podrówmkowy, gorący i wilgotny. Maksima opadów
związane są z monsunem wschodnim lub południowo-wschodnim w lecie
i pasatem północno-wschodnim w zimie. W okresie zmiany wiatrów nad
Antylami przechodzą cyklony tropikalne. W zależności od ilości opadów
rozwija się roślinność puszczy równikowej, sawanny i suchych zarośli.
Największe zasoby rud manganu, żelaza, chromitów i miedzi występują
w północnym łuku górskim.

ANDY

Andy (Cordiiiera de los Andes) ciągną się wzdłuż zachodniego wy-
brzeża Ameryki Południowej, od Morza Karaibskiego po Cieśninę Ma-
gellana. Długość pasma górskiego wynosi ponad 9000 km, szerokość 200
do 800 km. Powierzchnia górotworu osiąga 2500 tyś. km2. Andy są silnie

zwartym i wysokim pasmem, najwyższy szczyt Ancohuma liczy 7014 .m
n.p.m.

Andy składają się z łańcuchów i pasm górskich, wyżyn i kotlin śród-
górskich, uwarunkowanych budową tektoniczną. Łańcuchy górskie usze-
regowane są w ciągi biegnące południkowe. Pierwszy ciąg nad brzegami
Pacyfiku stanowi Kordyliera Nadbrzeżna, łańcuch złożony z niskich grzbietów

nie przekraczających 2000 m n.p.m. Następny oiąg tworzy
silnie rozwinięta Kordyliera Zachodnia ze szczytami przekraczającymi
6000 m n.p.m. Równolegle do niej ciągnie się łańcuch Kordyliery Wschod-
niej. Kordylierę Nadbrzeżną od Kordyliery Zachodniej oddziela zazna-
czające się obniżenie o charakterze rowu tektonicznego, natomiast Kordylierę

Zachodnią od Kordyliery Wschodniej odgranicza system wyżyn
i kotlin śródgórskich. Układ gór zmienia się w północnej części Andów.

Andy należą do młodych gór fałdowych uformowanych ostatecznie
w orogenezie alpejskiej, która trwała od okresu kredowego po trzecio-
rzęd. Wcześniejsze ruchy fałdowe na tym obszarze wystąpiły przed kam-
brem i w paleozoiku. Poszczególnym fałdowaniem towarzyszyły wylewy
lawy wulkanicznej. Obecne Andy należą do jednych z najwyższych gór
świata. Z dużą wysokością związana jest pionowa strefowcść klimatyczna
i florystyczna.

Andy ciągną .się przez wszystkie strefy klimatyczne, stąd rzeźbę po-
szczególnych odcinków modelowały różne czynniki zewnętrzne. Ze wzglę-
du na różnice w budowie geologicznej i rzeźbie gór Andy podzielono na trzy

główne części, tj. Andy Północne, Andy Centralne i Andy Połud-
niowe, które z kolei rozczłonkowane są na szereg mniejszych pasm.

Andy Północne ciągną się od Morza Karaibskiego po rejon
śródgórskich kotlin bezodpływowych na12" szer. geogr. pd. W części tej

Andy zbudowane są ze skał krystalicznych, osłoniętych młodszymi struk-
turami fałdowymi. Począwszy od Morza Karaibskiego ciągną się Andy
kolumbijsko-wenezuelskie, składające się z trzech wyraźnych łańcuchów,
oddzielonych obniżeniami o charakterze tektonicznym, które wykorzy-
stała rzeka Magdalena wraz ze swoim dopływem Cauca. Do łańcuchów tych

należą: Kordyliera Zachodnia, Kordyliera Środkowa i Kordyliera
Wschodnia.

Kordyliera Zachodnia jest najniższym łańcuchem górskim tej części,
który ciągnie się nad niziną graniczącą z Pacyfikiem. Na nizinie tej wy-
stępuje drobne pasmo górskie Cordiiiera del Choco. Do najwyższych szczy-
tów Kordyliery Zachodniej należą między innymi Paramo Frontino
(4083 m n.p.m.), Cerro Tamana (4220 m) ,i Trujillo <4250 m n.p.m.). Ku
północy łańcuch górski rozgałęzia się na trzy pasma: Serrania de Abibe,
Serrania de San Jeronimo i Serrania de Ayapel.

Kordyliera Środkowa jest najwyższym łańcuchem górskim w tej
części Andów, zbudowanym ze skał krystalicznych. Najwyższe wznie-
sienia tworzą stożki wulkaniczne. Do wysokich szczytów należy Nevado
del Ruiz (5400 m), Nevado del Tolima (5215 m) i Nevado del Huila
(5750 m n.p.m.). W północnym przedłużeniu łańcucha górskiego, nad Mo-
rzem Karaibskim wznosi się góra Cristóbal Colón (5775 m n.p.m.), zbu-
dowana ze skał krystalicznych. Na szczycie góry zalegają wieczne śniegi.

Kordyliera Wschodnia (Kordyliera Bc-goty) osiąga wysokości ponad
5000 m n.p.m. (Sierra Nevada de Cocuy 5493 m n.p.m.). W części pół-
nocnej rozgałęzia się na dwa pasma: Sierra de Perija, zbudowane z wa-
pieni mezozoicznych, i Cordiiiera de Mediiiera, którego zasadniczy trzon
•tworzą skały krystaliczne, osłonięte wapieniami i piaskowcami mezozoicz-
nymi i trzeciorzędowymi. Pasma te otaczają płytkie jezioro Maracaibo
i Zatokę Wenezuelską, dochodząc do Morza Karaibskiego. Dalej ku wscho-
dowi ciągnie się wapienne pasmo Gór Antylskich.

W górach panuje klimat podrównikowy suchy z porą deszczową ogra-
niczoną do kilku 'miesięcy lata. Z wysokością 'zmieniają się warunki kli-
matyczne i szata roślinna. U wilgotnych podnóży gór rosną lasy równi-
kowe, na stokach przeważa roślinność kserofilna, a w dolinach wilgotne
lasy. Powyżej 4600 m n.p.m. zalegają wieczne śniegi.

Ku południowi łańcuch Kordyliery Wschodniej zanika, zaś Kordyliera
Środkowa i Kordyliera Zachodnia sąsiadują ze sobą, połączone stożkami
wulkanicznymi. Wulkany tworzą najwyższe wzniesienia w Andach Ekwa-
dorskich, należą do nich między innymi: Chimboraizo (6272 'm), Cotopax'i
(5896 m), Antisana (5704 m n.p.m.). Góry w tej części są wąskie, stromo
opadające zarówno ku wschodowi, w stronę Niziny Amazonki, jak też ku
nizinie nadpacyficznej.

W Andach Peruwiańskich system górski stopniowo rozszerza się ku
południowi. Kordyliera Zachodnia tworzy wysokie płaskowyże o wysa-
kości do 4000 m n.p.m., nad którymi wznoszą się grzbiety górskie i szczy-
ty pokryte śniegami. Pasmo zbudowane jest z łupków, wapieni i pia-
skowców mezozoicznych, silnie pofałdowanych oraz poprzecinanych in-
truz j ami granitowymi i przykrytych młodymi pokrywami skał wylew-
nych. Z budową geologiczną gór związane są złoża miedzi, cynku, ołowiu,
srebra, złota oraz rud żelaza. W wyższych partiach szczytowych gór za-
chowały się plejstoceńskie formy glacjalne. Na wschód od rzeki Maranon
ciągnie się pasmo Kordyliery Wschodniej. Jest ona niższa w tej części
i rozczłonkowana dolinami erozyjnymi. Stoki Kordyliery Wschodniej są
wilgotne i porośnięte lasami tropikalnymi, natomiast zachodnie suche,
z roślinnością kserotermiczną i stepową.

Andy Centralne ciągną się w pobliżu 30 równoleżnika szeroko-
ści południowej, osiągając około 800 km szerokości. Na odcinku tym,
wzdłuż wybrzeża Pacyfiku ciągnie się pasmo Kordyliery Nadbrzeżnej
złożone z łagodnych grzbietów, osiągających 1000 - 2000 m n.p.m. Pod
wpływem Prądu Peruwiańskiego, ujemnie działającego na warunki kon-
densacji, panują tu suche masy powietrza, stwarzające warunki pół-
pustynne.

Kordyliera Nadbrzeżna stanowi stopień przejściowy do wysokogór-
skiego masywu gór. Na zachodzie reprezentuje go Kordyliera Zachodnia,
osiągająca średnie wysokości do 4000 m n.p.m. Główne grzbiety Kordy-
liery Zachodniej zbudowane są ze skał mezozoicznych, sfałdowanych w
trzeciorzędzie, nad którymi górują wulkany (Misti 5821 m n.p.m., Llul-
laillaco 6723 m n.p.m.). Klimat gór jest suchy, sprzyjający rozwojowi
procesów wietrzenia mechanicznego, które wytworzyły tu grubą pokry-
wę zwietrzelinową zalegającą na stokach gór.

Na wschód od Kordyliery Zachodniej rozciąga się szeroko śródgórska
wyżyna Altiplano, wyniesiona średnio 3600 - 3900 m n.p.m. Swoim cha-
rakterem przypomina ona Wielką Kotlinę w Kordylierach Ameryki Pół-
nocnej. Obszar wyżyny jest suchy, pokryty skąpą roślinnością półpustynną,

zwaną „puna". Północna część wyżyny nosi nazwę Puny Boli-
wijskiej. Przeważają 'na niej rozległe płaskowyże z licznymi krótkimi
pasmami górskimi, zawierającymi złoża cyny, miedzi, cynku i ołowiu
oraz płytkie kotlinki, zajęte przez solniska i słone jeziora. Największym
słonym jeziorem jest Jezioro Poopó, na północy natomiast leży słodko-
wodne jezioro Titicaca, otoczone terasami, świadczącymi o szerszym za-
sięgu jeziora w plejstocenie. Południowa część wyżyny bezodpływowej,
zwana Puna Atakama, wysłana jest warstwą piasków i żwirów, spod
której wznoszą się krótkie garby górskie zasobne w kruszce metali. Za-
głębienia natomiast zajmują solniska, rozległe Salar de Atakama i Salar
de Arizaro.

Wyżyna Altiplano ograniczona jest od wschodu Kordylierą Wschod-
nią. Tworzy ona wyniosłe pasmo silnie zniszczone przez erozję. Góry
zbudowane są ze starych skał pale'ozoioznych z 'granitowym jądrem.
Tworzą one łańcuchy Cordiiiera de Vilcanota i Cordiiiera de Carabaya,
której przedłużeniem ku południowi jest Cordiiiera Real, rozgałęziająca
się na szereg pasm. Szczyty poszczególnych pasm sięgają powyżej 6000 m
n.p.m., mają wysokogórski charakter z zachowanymi formami glacjał-
nymi. Ku południowi Kordylierą Wschodnia przechodzi w szeroką wy-
żynę Wschodnioboliwijską.

Charakterysityczną cechą Andów Centralnych jest 'rozwój procesów
rzeźbotwórczych, właściwych dla klimatu suchego i półpustynnego. Je-
dynie wschodnie stoki gór mają więcej opadów i stosunkowo gęstą sieć
rzeczną. Z suchym klimatem związana jest znaczna wysokość granicy
wiecznego śniegu, przebiegającej na poziomie powyżej 5000 m n.p.m.
W warunkach tych zlodowacone są jedynie najwyższe szczyty gór.

Andy Południowe składają się z Andów Chilijsko-Argentyń-
skich, sięgających do 42° szer. geogr. pd. i Andów Południowochilijskich
(Patagońskich), rozciągających się w południowej części kontynentu. Mają
one charakter gór bryłowych, zbudowanych wyłącznie ze starych skał
prekambryjskich, intrudowanych granitami i diorytami. Góry stanowią
część rozbitego starego lądu, który w okresie fałdowania alpejskiego pod-
legał ruchom pionowym. Jedne partie starego masywu zostały wydźwig-
nięte, inne zanurzały się wzdłuż pęknięć i szczelin. Szczelinami wylewały
się lawy.

Ze względu na zróżnicowanie orograficzne Andy Południowe dzielą
się na trzy części: Kordyliel-ę Nadbrzeżną, Obniżenie Srodkowochilijskie
i Kordylierę Główną.

Kordylierą Nadbrzeżna ciągnie się południkowe w postaci niskich
pasm górskich osiągających do 2500 m n.p.m. Szczyty gór mają łagodną,
dojrzałą rzeźbę. Poszczególne pasma 'otaczają niziny; ku południowi, po-
cząwszy od wyspy Chiloe pasmo rozpada się na szereg drobnych wysp
zatopionych przez morze. Góry porośnięte są lasami wiecznie zielonymi
i krzewami.

Pomiędzy Kordylierą Nadbrzeżną a Ko'rdylierą Główną ciągnie się
podłużne obniżenie przechodzące ku południowi w system zatok i cie-
śnin. Obniżenie wypełnione jest młodymi utworami akumulacyjnymi, na
których wytworzyły się żyzne gleby. Klimat obniżenia ma cechy śród-
ziemnomorskie z suchym i gorącym latem oraz deszczową i łagodną zimą.

Kordylierą Główna na północy jest potężnym masywem, nad którym
wznoszą się najwyższe wulkany osiągające od 5000 do 6000 m n.p.m.
W tej części znajduje się jeden z najwyższych szczytów Ameryki Połud-
niowej Aconcagua (6960 m n.p.m.).

Ku południowi charakter gór ulega zmianie. Masyw górski zwęża się
i dzieli na krótkie i drobne pasemka. Poszczególne pasemka oddzielają
podłużne i poprzeczne obniżenia stanowiące niskie przełęcze. Na wyso-
kości 600 - 1000 m n.p.m. zalegają pola firnowe o charakterze tarczy lo-
dowych, które licznymi językami spływają bezpośrednio do oceanu. U
podnóża wschodnich stoków gór ciągną się potężne wały moren czoło-
wych, wśród których występują liczne jeziora tektoniczno-lodowcowe,
jak jezioro Buenos Aires, San Martin, Viedma i inne. Od strony zachod-
niej w obszar gór wdzierają się, liczne zatoki i fiordy. Stoki gór poro-
śnięte są wiecznie zielonymi lasami bukowymi, rozwijającymi się dzięki
obfitym opadom. Na 'stokach wschodnich natomiast panuje klimat umiar-
kowany kontynentalny.