apallachy.doc

APPALACHY

Appalachy są starym, zniszczonym górotworem, obrzeżającym kon-
tynent Ameryki Północnej od południowego wschodu. Łańcuch górski
ciągnie się od Nowej Fundlandii w kierunku południowo-zachodnim. do
okolic miasta Montgomery, na długości 2600 km. Szerokość łańcucha
dochodzi do 400 km. Najwyższy szczyt Mitchell osiąga 2036 m n.p.m. Pod
względem budowy geologicznej Appalachy stanowią zespół starszych
struktur, należących do orogenu takońskiego i akadyjskiego oraz młod-
szych, należących do orogenu appalachijskiego. Appalachy są górotwo-
rem fałdowym, który ulegał daleko posuniętemu zrównaniu. Po pene-
plenizacji, w okresie trzeciorzędowym, nastąpiło podniesienie znacznej
części górotworu i odmłodzenie rzeźby. Po tym odmłodzeniu nieco ina-
czej przebiegały procesy rzeźbotwórcze w części północnej i w części po-
łudniowo-wschodniej w związku z różnicami w budowie geologicznej. Ze
względu na różnice w budowie strukturalno-litologicznej i orograficznej
Appalachy dzieli się na część północną i część południową. Granicę mię-
dzy tymi częściami stanowi poprzeczna dolina zapadliskowa wykorzy-
stana przez rzeki Hudson i Mohawk.

Najdalej ma północny wschód wysuniętą częścią Appalachów
Północnych jest wyspa Nowa Fundlandia {112 tyś. km2), której od-
dzielenie od lądu nastąpiło dopiero w czwartorzędzie. W budowie geolo-
gicznej wyspy widoczne są ślady 9 faz górotwórczych, od prekambryj-
skiej po appalachijską. Zachodnia część wyspy zbudowana jest ze sta-
rych trzonów krystalicznych otoczonych wokół fałdowymi strukturami
paleozoicznymi, licznymi batolitami i skałami wylewnymi. Z występo-
waniem skał krystalicznych związane są złoża magnetytu, grafitu i mo-
libdenitu, zaś ze skałami wylewnymi złoża barytu, miedzi oraz cynku
i ołowiu. Występują tu nie'wielkie ilości węgla kamiennego. Wybrzeża
wyspy są silnie rozczłonkowane. Wynika to między innymi z podłużnego
układu pasm górskich i obniżeń. Wybrzeża mają charakter fiordowy
i riasowy. Klimat mimo wpływu morza jest surowy z mroźnymi zimami
i krótkim latem. Do ochłodzenia powietrza przyczynia się zimny Prąd
Labradorski. Już we wrześniu przynosi on z północy kry lodowe, które
gromadzi u wybrzeży. W północnej części wyspy i na jej terenach gó-
rzystych występuje roślinność tundrowa, w pozostałej części dominuje
tajga. Jedynie na południowym zachodzie pojawiają się lasy mieszane.

Część Appalachów położona między Cieśniną Cabota a Doliną Hud-
sona składa się z dwóch elementów strukturalnych. Jeden z nich obej-
muje części gór sfałdowanych w orogenezie takońskiej i akadyjskiej, dru-
gi — struktury młodsze z orogenezy appalachijskiej, położone nad Atlan-
tykiem. Starsze orogenezy zbudowane są z paleozoicznych łupków, pia-
skowców, wapieni i skał magmowych tworzących batolity. Bardziej od-
porne skały tworzą pojedyncze twardziele lub grzbiety ułożone rusztowo.

Grzbiety tego typu tworzą pasma Chickshock (1267 m), Katałlin (1606 m),
Washington (1917 m) w Górach Białych i pasma Zielonych Gór (1338 m
n.p.m.). Między grzbietami ciągną się szerokie obniżenia wykorzystane
przez rzeki. W strefie górskiej występuje szereg obszarów wyżynnych,
osiągających do 300 m n.p.m. Wyżyny zbudowane są z dewońskich grani-
tów batolitowych oraz zaburzonych skał osadowych. Rzeźba wyżyn jest
pagórkowata, przeobrażona przez działalność egzaracyjną i akumulacyjną.
Wybrzeże jest rozczłonkowane, posiada wiele zatok i półwyspów. Za-
toki mają charakter f jardów, wysepki zaś są szerami. Ujścia rzeczne mają
kształt estuariów.

Klimat jest tu umiarkowany, morski, z obfitymi opadami atmosfe-
rycznymi, których suma roczna dochodzi do 1000 mm. W zimie utrzy-
muje się pokrywa śnieżna, zwłaszcza w górach. Na krótki okres zamarza
wybrzeże morskie. Szatę roślinną reprezentują lasy mieszane, z przewa-
gą iglastych 'na północy. W górach półwyspu Gaspe panuje tundra górska.

W Appalachach Południowych układ elementów struktu-
ralnych jest odwrócony. Orogeny starsze, dolnopaleozoiczne budują
wschodnią część gór, zaś orogeny młodsze, górnopaleozoiczne (orogenezy
appalachijskiej) występują w części zachodniej. Zachodnia część Appala-
chów stanowi Wyżyna Appalachijska, zwana w części północnej Alle-
gheny, w południowej Cumberland. Jest to płaskowyż zbudowany ze
słabo pofałdowanych piaskowców karbońskich i sylurskich wapieni. W
serii karbońskiej zalegają złoża węgla kamiennego oraz znaczne zasoby
ropy naftowej. W wapieniach rozwinęły się zjawiska krasowe. Wyżyna
stanowi element przejściowy między płytą paleozoiczną a górotworem.
Na powierzchni zarysowują się wyraźnie progi denudacyjno-strukturalne
•oraz wysokie podcięcia erozyjne. Doliny rzeczne mają charakter głębo-
kich jarów. Następną strefę gór tworzy płaszczowinowy górotwór pow-
stały w orogenezie appalachijskiej, zwany Yalleyskand Ridges. Ta we-
wnętrzna strefa gór zbudowana jest z kwarcytowych pasm górskich,
oddzielonych podłużnymi, subsekwentnymi obniżeniami, które razem
tworzą klasyczny przykład rusztowej rzeźby gór. Pasma górskie osiągają
około 600 m wysokości względnej i mają wyrównaną, poziomą powierzch-
nię wierzchowinową. Dna obniżeń subsekwentnych leżą na wysokości
około 500 m n.p.m. Kolejną strefę stanowi Błękitny Grzbiet z najwyż-
szym szczytem Mitchell (2036 m n.p.m.) Pasmo to zbudowane jest z kry-
stalicznych trzonów prekambryjskich i dolnopaleozoicznych masywów
metamorficznych. Stanowi ono najwyższą i najbardziej masywną część
Appalachów. Formy gór są tu łagodme, jednak w najwyższych skalistych
partiach rzeźba jest ostrzejsza. Zewnętrzną, wschodnią strefę Appala-
chów tworzy Piedmont, zbudowany ze starych skał sfałdowanych w oro-
genezie staropaleozoicznej. Na starszym podłożu zalegają pokrywy tria-
sowe. Ku wschodowi Piedmont ograniczony jest wyraźną linią uskoko-
wą, zwaną linią wodospadów (Fali linę). Budowa Piedmontu przypomina

strefę Błękitnego Grzbietu, jednakże nie został on tak silnie wypiętrzo-
ny. Stosunek Piedmontu do Błękitnego Grzbietu jest analogiczny, jak
Przedgórza Sudeckiego do Sudetów.

W Appalachach Południowych panuje klimat podzwrotnikowy wil-
gotny. W Błękitnym Grzbiecie opady atmosferyczne dochodzą do 2000
mm rocznie. Charakterystyczne są tu częste burze. W zimie wieje lodo-
waty wiatr norther, z którym związane są minimalne temperatury spa-
dające do —32°C. Mrozy trwają jednak krótko. Lata są gorące 'z okre-
sami chłodu. Do wysokości 1600 m n.p.m. Appalachy Południowe po-
kryte 'są lasami liściastymi, wyżej rozciąga się piętro lasów iglastych.

Rzeki górskie mają liczne wodospady. Rozwój dolin rzecznych postę-
pował w miarę rozwoju powierzchni starego górotworu. W kredzie na-
stąpiło speneplenizowanie Appalachów. Na zrównany obszar wkroczyła
częściowo górnojurajska transgresja morska pozostawiając swoje osady.
We wczesnym trzeciorzędzie peneplena wraz z pokrywą osadową zo-
stała wydźwignięta, a następnie ścięta we wczesnym trzeciorzędzie. Po
ponownym wypiętrzeniu dojrzała sieć rzeczna wcięła się w podłoże.
Większe rzeki zachowały pierwotny kierunek biegu, inne dostosowały się
do rozwijającej się rzeźby rusztowej, uzyskując subsekwentne biegi.
Z kolei wytworzyła się trzecia powierzchnia zrównania, po czym nastą-
piło wypiętrzenie w dwóch epicyklach, które zaznaczyły się w terasach
dolin rzecznych. Równocześnie rzeki rozcięły płytkimi dolinami Pied-
mont. Z Appalachów wypływają dopływy Missisipi i Rzeki Sw. Wa-
wrzyńca oraz rzek spływających bezpośrednio do Atlantyku.

GRENLANDIA I ARKTYKA AMERYKAŃSKA

Wspólną cechą Grenlandii i wysp arktycznych Ameryki Północnej
jest ich położenie na dalekiej północy, podobna budowa geologiczna i wa-
runki klimatyczne. Znaczna część Grenlandii i pobliskich wysp pokryta
jest lodami i wiecznymi śniegami.

Grenlandia jest największą wyspą na kuli ziemskiej (2175600
km2), położoną w znacznej części poza kołem podbiegunowym. Pod wzglę-
dem geologicznym Grenlandia stanowi część tarczy kanadyjskiej (lauren-
tyjskiej), zbudowanej głównie z archaicznych gnejsów i granitów. Na
podłożu tym w północnej części wyspy zalegają skały osadowe starszego
paleozoiku, a w części wschodniej skały młodszego paleozoiku i mezozo-
iku. Na wybrzeżu zachodnim zalegają młodsze utwory trzeciorzędowe
ze szczątkami roślin i węgla, ponadto na wybrzeżach występują skały
wulkaniczne, głównie bazalty. Z trzeciorzędową działalnością wulkaniczną
związane są gorące źródła (Scoresby Sund).

Iinia brzegowa wyspy jest silnie rozwinięta, z półwyspami, zatokaimi
i fiordami. Do najdłuższych fiordów na wybrzeżu wschodnim należy
Fiord Franciszka Józefa, Króla Oskara, Scoresby Sund, zaś na 'wybrzeżu
zachodnim Sóndre Stremfjord, Umanak i inne. Wzdłuż wybrzeży leży
mnóstwo wysp.

Na Grenlandii zalega wypukła czasza lodowa zajmująca około 85%
powierzchni wyspy. Jej .miąższość w części środkowej osiąga do 3,5 tyś.
m. Brzegi wyspy, do 200 km szerokości, wolne są od lodów. Występują tu

tereny górzyste. Pasma pokryte są lodowcami. Jęzory lodowców schodzą do

morza z szybkością około 80 m na dobę. Osiągając poziom morza

odłamują się, tworząc góry lodowe,
znoszone przez chłodne prądy morskie w kierunku Ławicy Nowofund-
landzkiej. W brzeżnej strefie czaszy lodowej ponad jej powierzchnię wzno-
szą się liczne nunataki. Całkowicie wolne od lodów są wybrzeża zachodnie
i połno-wshodnie.

Niemal cała Grenlandia ma klimat polarny, tylko skrawek południo-
wo-zachodniej i południowej części wyspy, pod wpływem ciepłego prądu,
posiada cechy klimatu subpolarnego. Średnia temperatura lipca w części
południowej wynosi 10°C, na wybrzeżu zachodnim i wschodnim około
5°C, średnia stycznia natomiast od --5°C na południu, do —20°C na
wybrzeżach północnych. W środkowej części lądolodu najniższe tempera-
tury dochodzą do —65°C. Opady atmosferyczne są zróżnicowane od
1000 mm na południu do 200 mm w części północnej i północno-wschod-
niej. Wewnątrz czaszy lodowej występują silne wiatry huraganowe.

Na terenach wolnych od lodów pojawia się roślinność tundrowa, mię-
dzy innymi karłowate wierzby, mak polny, skalnice, a na nunatakach
mchy i porosty. W południowej części wyspy rosną brzozy, których wy-
sokość dochodzi do 4 m. Na wyspie żyją woły piżmowe, renifery, lisy.
wilki polarne, lemingi, niedźwiedzie polarne, foki i różne ptaki.

Arktyka Amerykańska (Archipelag Arktyczny), nazywana
niekiedy Archipelagiem Franklina, składa się z kilku tysięcy wysp, w
tym kilku większych, jak Ziemia Baffina (512 tyś. km2), Wyspa Wiktorii,
Wyspa Ellesmere'a, Wyspa Melville'a i Wyspa Banksa. Wyspy stanowią
część składową tarczy kanadyjskiej, zbudowanej ze skał archaicznych.
W południowej części archipelagu, na Wyspie Baffina, Southampton, Wy-
spie Coatsa starsze podłoże odsłonięte jest na powierzchni, w części środ-
kowej zalegają na nim utwory ordowiku i syluru tworząc płyty. Pół-
nocne krańce archipelagu, objęte nazwą Wysp Królowej Elżbiety, zbudo-
wane są na powierzchni z utworów karbońskich, które ulegały fałdowa-
niem. Wyspy mają silnie rozczłonkowaną linię brzegową z zatokami, pół-
wyspami i fiordami w części górzystej. Górzysty charakter posiada za-
chodnia część Ziemi Baffina (Penny Higland 2591 m n.p.m.) oraz Wyspa
Devon (1887 m n.p.m.). Wyspa Axela Heiberga (2134 m n.p.m.) i Wyspa
Ellesmere'a (2896 m n.p.m.).

Klimat Archipelagu Arktycznego jest bardziej kontynentalny, z sumą
roczną opadów poniżej 250 mm, stąd rozwój lodowców jest słabszy niż
na Grenlandii. Czasze lodowe rozwinęły się we wschodniej, górzystej
części archipelagu na wyspach EUesmere'a, Axel Heiberg, Devon, Bylot
i Ziemi Baffina. Łącznie lodowce Archipelagu Arktycznego zajmują około
100 tyś km2. Temperatury powietrza w ciągu całego roku są niskie. W
okresie krótkiego lata odmarza jedynie powierzchniowa warstwa gleby.
Występująca niżej wieczna zmarzlina stwarza sprzyjające warunki do
zabagniania terenu w związku z nieprzepuszczalnością gruntu. Na tere-
nach zabagnionych plagą są komary. Roślinność tundrowa jest tu

uboższa niż na lądzie. W obrębie wysp Archipelagu Arktycznego

znajduje się
biegun magnetyczny, który w 1831 r. znajdował się na półwyspie

Boothia,
następnie przesunął się ku Wyspie Księcia Walii (1947 r.),

a obecnie leży w Cieśninie Melville'a.