nowa zelandia.doc

NOWA ZELANDIA

Nowa Zelandia składa się z dwóch dużych i szeregu mniejszych wysp,
położonych niemal w środku półkuli oceanicznej. Jedna z większych wysp
nosi nazwę Południowej, druga Północnej. Obydwie mają urozmaiconą
linię brzegową, której łączna długość wynosi około 8000 km. Wyspy od-
dzielone są od siebie Cieśniną Cooka. Do pozostałych wysp należą Ste-
wart, Chatham, Kermadec, Campbell, Trzech Króli, Snares, Solander,
Antylopy, Bounty, Auckland.

Wyspy mają złożoną budowę geologiczną. Południowo-zachodnią część
Wyspy Południowej, wyspy Stewart, Auckland i Campbell buduje ar-
chaiczny fragment starego rozbitego lądu. Jest to blok krystaliczny, zbu-
dowany z granitów i gabro. Do bloku tego przylegają struktury fałdowe
młodego górotworu jurajskiego. Wewnętrzną strefę górotworu tworzą
skały krystaliczne, głównie gnejsy i łupki krystaliczne. Pozostałe dwie
strefy zewnętrzne zbudowane są ze skał osadowych wieku od kambru do
jury. Po sfałdowaniu górotworu pod koniec jury Nowa Zelandia tworzyła
rozległy ląd, połączony z nową Gwineą przez Nową Kaledonię i z Austra-
lią. W ciągu okresu kredowego wytworzone góry .podległy peneplenizacji,
w zagłębieniach osadzały się utwory lądowe zawierające niewielkie ilości
węgla. W kolejnych okresach ląd zaczął się rozpadać i zanurzać. Pod ko-
niec pliocenu Nowa Zelandia utraciła połączenia z północnymi lądami.
Równocześnie wyspy zostały objęte kolejnymi ruchami górotwórczymi,
których działalność nie ustała do dnia dzisiejszego. Ruchy te doprowa-
dziły do wydźwignięcia starych peneplen i sfałdowania utworów trzecio-
rzędowych. Ich skutkiem są wytworzone zręby i rowy tektoniczne. O po-
łączeniach Nowej Zelandii z Antarktydą i pośrednio z Ameryką Połud-
niową świadczą w pewnym stopniu pokrewieństwa florystyczne Patagonii
i Nowej Zelandii. Pliocen był okresem wulkanizmu, w wyniku którego
znaczne obszary zostały pokryte lawami. Obecnie czynnych jest kilka
wulkanów. Z wulkanizmem związane są trzęsienia ziemi, gejzery, solfa-
tary, motety i źródła gorące.

W plejstocenie góry Nowej Zelandii zostały zlodowacone i pokryte lo-
dowcami o charakterze dolinnym i piedmontowym. U wylotu dolin lodow-
ce usypały moreny i stożki fluwioglacjalne. Na nizinach zostały osadzone
płaty lessów. W górach powstały formy glacjalne i jeziora, wybrzeże
południowo-zachodnie zostało przekształcone w wybrzeże fiordowe.

Rozwój geologiczny wysp warunkuje współczesną rzeźbę. Wnętrze
wysp jest górzyste, najwyższe partie gór mają rzeźbę wysokogórską typu
alpejskiego. Na Wyspie Południowej przeważają cechy rzeźby polodow-
cowej, na Wyspie Północnej cechy rzeźby wulkanicznej. Obszary górskie
otoczone są wyżynami. Niziny zajmują wąski pas nadbrzeżny. Północno-
-zachodnie wybrzeże Wyspy Południowej rozczłonkowane jest fiordami.

Klimat Nowej Zelandii jest oceaniczny podzwrotnikowy i umiarkowany,

ciepły morski. Średnia temperatura lipca wynosi od 3°C - 5°C na
południu, do 12°C w części północnej. Średnia temperatura stycznia na
południu osiąga 14°C, na północy do 19°C. Roczna suma opadów atmo-
sferycznych na Wyspie Północnej wynosi 800 - 1000 mm, a w wyższych
partiach do 2500 mm. Maksimum opadów przypada na porę zimową. Bar-
dziej zróżnicowana jest ilość opadów na Wyspie Południowej. Na północ-
nych stokach Alp Południowych roczna suma opadów atmosferycznych

dochodzi do 5000 mm, na stokach wschodnich, zawietrznych wynosi
400 - 700 mm. Rozkład opadów w ciągu roku jest wyrównany, jedynie
w północnej części wyspy zaznacza się maksimum zimowe. W miesiącach
zimowych w południowej części Wyspy Południowej występują opady
śnieżne. Trwała pokrywa śnieżna utrzymuje się jedynie w górach, gdzie
na stokach, wschodnich granica wiecznego śniegu przebiega na wysokości
2300 m, zaś na stokach zachodnich 2100 m n.p.m. W górach występują
lodowce. Do największych z nich należą lodowce: Tasmana (29 km dłu-
gości), Murchiscna (17 km), Godley'a (13 km) oraz Foxe'a (13 km) i Fran-
ciszka Józefa (13 km). Łącznie lodowce zajmują powierzchnię około
100') km2.

Sieć rzeczna Nowej Zelandii odznacza się dużą gęstością. Rzeki są
krótkie i bystre. Najdłuższe z nich to Waikato (434 km) i Ciutha (338 km).
Ich reżim wodny cechują wysokie stany wód w ciągu roku, a w okresie
wiosennym częste wylewy powodziowe. Na wysipach znajdują się liczne
jeziora. Na Wyspie Południowej przeważają jeziora tektoniczno-lodow-
cowe, osiągające znaczne głębokości, zaś na Wyspie Północnej jeziora
tektoniczne i wulkaniczne.

Odrębnością wyróżnia się roślinność Nowej Zelandii, której około
75% stanowią gatunki endemiczne. Roślinność północnej części wysp wy-
kazuje pokrewieństwo z paleotropikalną roślinnością malajską, natomiast
roślinność części południowej spokrewniona jest z florą Patagonii i wcho-
dzi w skład holarktycznego związku państw florystycznych. Naturalną
roślinność wysp stanowiły lasy, jedynie najsuchsze części Wyspy Połud-
niowej pokryte były stepami. Lasy Nowej Zelandii zostały w znacznym
stopniu wytrzebione ze względu na eksploatację cennych gatunków drew-
na. Zachowane lasy na Wyspie Północnej reprezentują tropikalną puszczę
z drzewiastymi paprociami, palmami, drzewem kauri, podokarpami, ro-
snącymii na zbielicowanych żółtoziemach. Między lasami spotykane są
krzewiaste zarośla wiecznie zielone. W środkowej części do wysokości
800 m n.p.m. rosną wiecznie zielone lasy podzwrotnikowe z licznymi lia-
nami i epifitami oraz południowymi bukami i podokarpami. Na Wyspie
Południowej, gdzie zimy są surowsze, pojawiają się lasy bukowe z gatun-
kami liściastymi, zrzucającymi liście na zimę. W górach rosną lasy mie-
szane z górskimi gatunkami buków południowych, podokarpów, cedrów
(Libocedrus) i sosny (Dacrydmm). Zajmują one najwyższe piętro w po-
staci karłowatych zarośli. Powyżej górnej granicy lasu rozwija się roślin-
ność halna, głównie poduszkowa. W suchych kotlinach i na nizinie Can-
terbury przeważa step, składający się z roślinności trawiastej typu ,,tus-
sock", do której należą gatunki kostrzewy, wiechliny i perzu.

Pod względem faunistycznym Nowa Zelandia tworzy oddzielną kra-
inę. Do ciekawszych przewstawicieli świata zwierzęcego należą trzy miej-
scowe gatunki nietoperzy, z ptaków kiwi (Apteryx), papuga kea (Nestor
notabilis), a z gadów wymierająca już hatteria.

Nowa Zelandia posiada liczne bogactwa naturalne. Występują na wy-
spach złoża węgla kamiennego, duże zasoby hydroenergetyczne oraz kru-
szce miedzi, złota, rudy żelaza i manganu. Z osadów trzeciorzędowych
wydobywana jest kopalna żywica kauri.

Na Nowej Zelandii wyróżnia się szereg mniejszych jednostek fizycz-
nogeograficznych. Południowo-zachodnią część Wyspy Południowej zaj-
mują góry Krainy Fiordów (Fiordland). Wysokość gór dochodzi do
2648 m n.p.m. W rzeźbie przeważają ostre szczyty wznoszące się do mniej
więcej jednakowego poziomu. Od strony wybrzeża, na przestrzeni od Pre-
servation Iniet do Milford Sound występują fiordy. Stanowią one formy
wąskie, o skromnych zboczach z licznymi wodospadami. Na stokach po-
łudniowo-wschodrr-ch i u ich podnóża występują liczne jeziora morenowe.
Większość z nich leży na poziomie 300 m, a dna jezior są depresjami. Do
największych jezior w tej części należy jezioro Te Anau i Wakatipu. Na
stokach zachodnich gór roczne opady atmosferyczne przekraczają 2000 mm.

Przez całą długość Wyspy Południowej ciągnie się pasmo Alp Po-
łudniowych z najwyższym szczytem 3764 m n.p.m. w grupie Góry
Cooka. Są to góry fałdowe ukształtowane w wyniku orogenezy kaledoń-
skiej, hercyńskiej, pacyficznej i alpejskiej. Długość gór wynosi 320 km.
Góry zbudowane są ze skał paleozoicznych i mezozoicznych, poprzecina-
nych licznymi łntruzjami magmy i pokrytych pokrywami skał wylew-
nych. Główne pasmo górskie rozgałęzia się na szereg grzbietów. Stoki
zachodnie są strome, natomiast wschodnie opadają łagodnie, przechodząc

w równinę Canterbury. W rzeźbie gór dominują formy wysokogórskie
typu alpejskiego z licznymi cyrkami polodowcowymi, ostrymi szczytami
i głębokimi dolinami. Współczesne lodowce grupują się wokół Góry Cooka
i Aspiring, skąd spływają dolinami do 200 m n.p.m. na stokach zachodnich
i około 600 m n.p.m. na stokach wschodnich. Szybkość ruchu lodowców
wynosi do 5 m na dobę i należy do największych po lodowcach grenlandz-
kich. Spod lodowców wypływają liczne rzeki wyróżniające się wezbrania-
mi w okresie wiosennym. W dolinach górskich występuje wiele jezior po-
lodowcowych. Spływające z gór języki lodowcowe sięgają wiecznie zielo-
nych lasów subtropikalnych, porastających stoki gór.

W północno-zachodniej części Wyspy Południowej wznosi się masyw
zrębowych Gór Nelsona. Wysokość gór dochodzi do 1826 m n.p.m.
Dzielą się one na szereg grup górskich, jak Góry Tasmana, Lyella, Papa-
roa i mniejsze. Poszczególne grupy górskie oddzielone są od siebie wąski-
mi nizinami i szerokimi aluwialnymi dolinami rzek. Rzeźba gór jest ła-
godna. Na zachodzie góry graniczą z oceanem tworząc wybrzeże klifowe,
od północy nad Cieśniną Tasmana wybrzeże jest płaskie, narastające. Ni-
zina nadbrzeżna ma charakter lagunowy i wydmowy. Rozcinają ją liczne
estuaria rzek, spływających z gór. U podnóża gór występują moreny pied-
montowe i rozległe stożki sandrowe.

Po południowo-wschodniej stronie Alp Południowych, począwszy od
południa leżą: nizina Southland, wyżyna Otago, przedgórze trzeciorzędo-
we, nizina Canterbury i góry Kaikoura. Nizina Southland leży na
samym południu Wyspy Południowej, między Alpami Południowymi i wy-
żyną Otago. Jest to nizina aluwialna odwadniana przez rzekę Oreti. Znacz-
nie większy obszar zajmuje wyżyna Otago, rozcięta dolinami rzek spły-
wających do oceanu. Doliny rzeczne i obniżenie rozczłonkowują obszar
wyżyny na szereg mniejszych grup wzniesionych do wysokości około
1000 m n.p.m. Grupy górskie mają na ogół łagodną rzeźbę z formami po-
lodowcowymi. W budowie poszczególnych grup biorą udział skały paleo-
zołczne i mezozoiczne, znacznie pofałdowane. Na wybrzeżu, w rejonie pół-
wyspu Sunders zalegają płyty lawowe.

Począwszy od ujścia rzeki Waitaki, aż po ujście rzeki Hurunui ciągnie
się wąski pas przedgórza trzeciorzędowego, składającego się
z szeregu kopulastych grup górskich, osiągających ponad 1000 m n.p.m.
Pagórkowaty pas urozmaicony jest formami polodowcowymi. Znaczna
część przykryta jest lessem. Między pagórkami rozwinęły się doliny rzek
płynących na południowy wschód. Przedgórze 'otacza rozległą nizinę nad-
brzeżną, zwaną Canterbury. Jest to nizina aluwialna, która powstała przez
narastanie wybrzeża. Narastanie to doprowadziło do połączenia z lądem
dawnej wyspy wulkanicznej, która obecnie tworzy półwysep Banks. Mo-
rze zniszczyło dawny krater, wdzierając isię do niego i tworząc zatoki
kraterowe.

W północno-wschodniej części Wyspy Południowej wznoszą się góry

Kaikoura z najwyższym szczytem Tapuaenuku (2885 m n.p.m.). Góry
tworzą pasma rusztowe oddzielone podłużnymi wąskimi dolinami, które
wykorzystały współczesne rzeki Awatere i Klarence. Góry graniczą z oce-
anem tworząc nad Cieśniną Cooka wybrzeże riasowe.

Wyspa Północna posiada bardziej zróżnicowany układ jednostek fizy-

cznogeograficznych. W przedłużeniu Alp Południowych, od Cieśniny Cooka
do Przylądka Wschodniego ciągną się oddzielne pasma górskie: Terarua
(1571 m n.p.m.), Ruahłne (1733 m n.p.m.), liuiarau (1700 m n.p.m.) i Rau-
kumara (1753 m n.p.m.). Poszczególne pasma oddzielone są od siebie sze-
rokimi obniżeniami. Od południa towarzyszy im pas wyżynno-pagórkowa-
tych przedgórzy, kotlin i nizin.

Środkową część wyspy zajmuje Wyżyna Wulkaniczna, po-
kryta płytami wulkanicznymi i urozmaicona stożkami wulkanów. Do
czynnych wulkanów należą: Raupehu (2797 m n.p.m.), Ngauruhoe (2291 m
n.p.m.) i Tarawera (1100 m n.p.m.). Ich kratery położone są nad potężną
szczeliną. W przedłużeniu szczeliny, na wyspie White znajduje się wulkan
w stadium solfatary. Wulkany wylewają lawy riolitowe i wyrzucają lufy
oraz pumeksy. W starych kraterach i kalderach znajdują się liczne je-
ziora. W Dolinie Gejzerów czynne są gejzery i występują gorące źródła
mineralne. W jeziorach, jeziorkach i niektórych potokach woda jest cie-
pła lub gorąca. Wokół jezior, źródeł i gejzerów tworzą się martwicowe te-
rasy krzemionkowe. W pokrywy młodych skał wulkanicznych wcinają
się doliny rzeczne.

Na zachód od Wyżyny Wulkanicznej rozciąga się trzeciorzędowe przed-
górze Taranaki. Posiada ono charakterystyczną pagórkowatą rzeźbę

z najwyższym wzniesieniem w postaci potężnego stożka góry Egmont o
wysokości 2517 m n.p.m. Ku północy wysunięte są dwa półwyspy, silnie
rozczłonkowany półwysep Aucklandi masywniejszy półwysep C o r o-
m a n d e l. Półwysep Auckland posiada charakterystycznie wyrównaną li-
nię wybrzeża zachodniego i rozczłonkowany jest szeregiem cieśnin. Pół-
wysep jest przedłużeniem przedgórza trzeciorzędowego ku północy. W
rzeźbie jego powierzchni przeważają góry wulkaniczne, formy pagórko-
wate i otaczające je niziny. Półwysep Coromandel pokryty jest płytami
lawowymi i urozmaicony górami wulkanicznymi. Jego kształt jest zwarty
i masywny.