Dwunastu Proroków Mniejszych.docx

DWUNASTU PROROKÓW MNIEJSZYCH

OGÓLNE WPROWADZENIE

Bibliografia

Praca zbiorowa, Księgi Proroków Mniejszych. Wstęp, przekład, komentarz, ekskursy (PŚST XII/l-2), Poznań

1968. Praca zbiorowa, Wielki świat starotestamentalnych proroków, w: Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych, red. J. Frankowski, t. 4-5, Warszawa 2001.

G. WITASZEK, Moc słowa prorockiego (Jak rozumieć Pismo Święte, 7), Lublin 1996. J.S. SYNOWIEC, Prorocy Izraela. Ich pisma i nauka, Kraków 1995. S. GĄDECKI, Wstęp do ksiąg prorockich Starego Testamentu, Gniezno 1993.

Nazwa zbioru „Dwunastu proroków mniejszych"

Pierwsza wzmianka o „Dwunastu Prorokach", jako o pewnym zbiorze, pojawia się w Księdze Syracha: „a kości dwunastu proroków niech wypuszczą pędy ze swego grobu, pocie­szyli bowiem Jakuba i wybawili go niezawodną nadzieją" (Syr 49,10). Na oznaczenie tego zbioru w języku hebrajskim jest używana nazwa šenem ‘aśār hannebi’im, „Dwunastu proro­ków", podobnie jak w Biblii Greckiej (hoi dódeka profetai, „Dwunastu proroków") oraz w Wulgacie {duodecim prophetae). W pismach Ojców Kościoła i pisarzy chrześcijańskich jest używane określenie to dódekaprojeton, „[księga] dwunastu proroków". Od czasów Augustyna (De civitate Dei 18,29), w Kościele łacińskim przyjęła się nazwa.prophetae minores „Prorocy Mniejsi", z tej racji, że co do rozmiarów zbiór ten jest objętościowo mniejszy od Izajasza, Jeremiasza i Ezechiela. W tradycji żydowskiej zbiór „Dwunastu Proroków" uważa się za jed­ną księgę, co poniekąd przejęła również tradycja chrześcijańska.

Układ zbioru

W Biblii Hebrajskiej zbiór Dwunastu Proroków ma następujący układ:

Ozeasz,

Joel,

Amos,

Abdiasz,

Jonasz,

Micheasz,

Nahum,

Habakuk,

Sofoniasz,

Aggeusz,

Zachariasz

Malachiasz.

Układ ten częściowo spełnia kryterium chronologiczne, bo Ozeasz i Amos są pierw­szymi prorokami-pisarzami, a trzej ostatni są z okresu po niewoli. W LXX kolejność sześciu pierwszych proroków jest inna: Ozeasz, Amos, Micheasz, Joel, Abdiasz, Jonasz, Nahum.

Czas powstania

Z okresu asyryjskiego pochodzą Ozeasz, Amos i Micheasz. Do okresu neo-babilońskiego należy zaliczyć Nahuma, Habakuka i Sofoniasza. Do okresu perskiego należą Aggeusz, Zachariasz i Malachiasz. W niektórych przypadkach, ze względu na brak danych chronologicznych, istnieją trudności do jakiego okresu przypisać danych proroków, a są to Joel, Abdiasz i Jonasz, których datuje się ze względu na treść księgi. Joel i Deutero-Zachariasz, jako ostatnie człony zbioru, pochodzą z IV w. Na początku II w. autor Księgi Sy­racha mówi o Dwunastu Prorokach, a zatem zbiór mógł powstać między IV a II w. przed Chr., co nie wyklucza możliwości, że już wcześniej mogły istnieć zbiory częściowe.

OZEASZ

1. Osoba proroka

Imię proroka „Ozeasz" (Hóśe'a, od jaśa', „zbawić, ocalić, uratować") oznacza „Zbaw!". Z treści samej księgi można przypuszczać, że Ozeasz urodził się w Królestwie Izraela, prawdopodobnie w pokoleniu Beniamina. Najlepiej zna on takie miejscowości jak Gibea, Rama, Betel, Mispa, Gilgal. Ozeasz swoją blisko 30-letnią działalność rozpoczął za panowania Jeroboama II (783-743), a zakończył ją krótko przed upadkiem Samarii w 722/721 przed Chr. Należy więc, obok Amosa, do najstarszych proroków-pisarzy. Zarówno kanon hebrajski jak i grecki (LXX) umieszczają Ozeasza na czele Dwunastu Proroków, co można uważać za wskazówkę chronologiczną, a być może również za podkreślenie rangi te­go obszernego, bo liczącego 14 rozdziałów pisma prorockiego. Jego orędzie zostało zebrane i redakcyjnie ułożone według kanonów pism prorockich, a składają się na nie opowiadania o życiu Proroka, jego groźby i napomnienia, wezwania do nawrócenia i obietnice zbawienia. Trzeba jednak podkreślić, że zawartość księgi, układ i ogólny koloryt odzwierciedlają bardzo wiernie naukę Ozeasza, proroka z poł. VIII w. przed Chr.

Ozeasz piętnował surowo grzechy królów, proroków i kapłanów, ale cała jego troska skupiała się na narodzie Izraela, pozbawionym należnego kierownictwa, co gorsza, przez swych przywódców obałamuconym i prowadzonym ku zagładzie. Życie narodu jest napięt­nowane rozwijającym się kultem Baala, co oznacza niewierność, a właściwie zdradę wobec prawdziwego Boga, tj. JHWH. Ozeasz niewierność Izraela wobec Boga nazywa cudzołó­stwem. Chcąc ratować naród przed niebezpieczeństwem sądu, Ozeasz mówi o miłości Boga do narodu Izraela. Naucza, że miłosierdzie Boga jest silniejsze niż grzech. Jeśli Izrael nawró­ci się, tj. wróci do swej pierwotnej wierności, Bóg przyjmie go z jeszcze większą miłością.

Tym, co wyróżnia Ozeasza w gronie proroków, jest jego ogromna miłość do własne­go narodu, tj. Izraela. Dlatego nie poświęca uwagi innym narodów, a Królestwo Judy jest traktowane przelotnie i niechętnie.

2. Struktura literacka księgi

Od strony literackiej Księga Ozeasza jest antologią, która zawiera zarówno opowia­dania (1-3), jak i wyrocznie, a więc materiał ściśle prorocki (4-14).

I.              Oz 1,1. Tytuł.

II.              Oz 1-3. Sekcja narracyjna zawierająca naukę pochodzącą z osobistego

doświadczenia małżeńskiego proroka.

a.              Oz 1. Relacja biograficzna (w trzeciej osobie) pochodząca prawdopodobnie od

jakiegoś ucznia, która opowiada o małżeństwie Ozeasza z Gomer i jego trojgiem dzieci.

b.              Oz 2. Seria wyroczni o oblubieńczej miłości Boga do Izraela, miłości

zawiedzionej i zdradzonej.

c.              Oz 3. Relacja autobiograficzna (w pierwszej osobie), która opisuje małżeństwo

Ozeasza z kobietą cudzołożną i próba skłonienia jej do wierności.

III.              Oz 4,1-14,1. Zbiór wyroczni, a więc mów karcących, gróźb i wezwań do pokuty.

Są one adresowane do różnych osób: kapłanów, proroków, domu królewskiego, ludu. Zostają tu potępione takie wykroczenia jak bałwochwalstwo, kult Baala, przyjmowanie zwyczajów religijnych i cywilnych cudzoziemców, polityka sprzeczna z interesami narodu.

IV.              Oz 14,2-9. Zachęta do czytelników, aby pouczenia zawarte w księdze

wprowadzać w życie. Pochodzi od redaktora.

3. Małżeńskie doświadczenia Ozeasza

Charakter przepowiadania Ozeasza oraz jego treść są związane z jego doświadcze­niem odnośnie małżeństwa, o czym mówi się w Oz 1-3. Jest to opisane w dwóch relacjach. Według pierwszej relacji (w trzeciej osobie - biografia), Ozeasz z rozkazu Boga ma poślu­bić kobietę o imieniu Gomer (Oz 1). Jest ona określona jako 'eszet zenunim, „kobieta nierzą­du", co jest pojęciem bardzo szerokim. Może odnosić się do cudzołóstwa, prostytucji lub ogólnie niewłaściwych zachowań w sferze seksualnej. Hebrajski termin zanah oznacza „cu­dzołożyć" ale i „być prostytutką" (zob. zonah, „prostytutka"). Z tego małżeństwa rodzi się troje dzieci, którym także z rozkazu Boga prorok nadaje symboliczne imiona:

1.  Jizre 'el („Bóg sieje"): „Nadaj mu imię Jizreel, bo niewiele czasu upłynie, a pomsz­
czę na domu Jehu krwawe zbrodnie w Jizreel i kres położę królestwu domu Izraela. W owym
dniu złamię łuk Izraela na równinie Jizreel" (1,4-5).

2.  Lo-Ruchama („Bez miłosierdzia"): „Nadaj jej imię Lo-Ruchama - bo domowi Izra­
ela nie okażę już więcej litości ani im nie przebaczę" (1,6).

3.  Lo-Ammi („Nie mój lud"): „Nadaj mu imię Lo-Ammi, bo wy nie jesteście mym lu­
dem, a Ja nie jestem waszym Bogiem" (1,9).

Według drugiej relacji (w pierwszej osobie - autobiografia), Bóg nakazuje proro­kowi pokochać jeszcze raz kobietę, która go zdradziła, popełniła cudzołóstwo i należy do ko­goś innego (Oz 3).

Z jednej strony opowiadania te z pewnością odzwierciedlają pewne zdarzenia, które rzeczywiście zdarzyły się w życiu proroka. Jednak z drugiej strony należy mieć na uwadze alegoryczny sens tych opowiadań. Mimo licznych niejasności można całą historię przedsta­wić następująco: kobieta, którą Ozeasz wziął za żonę, Gomer, była winna wielokrotnego cu­dzołóstwa lub prostytucji; wybrana przez Proroka pomimo swej przeszłości, nie zaprzestała jednak i w czasie trwania małżeństwa zdradzać swego męża poprzez cudzołóstwo lub upra­wianie prostytucji. Jednak Ozeasz nie przestaje jej kochać i ponownie bierze ją jako swą żo­nę. Płacąc „okup", tj. mohar, Ozeasz okazuje jej wielkie miłosierdzie; nie tylko nie odtrąca cudzołożnicy, na co pozwalało Prawo, ale jeszcze zgadza się, zapłacić za nią, byleby tylko ją odzyskać.

W całym tym zdarzeniu pojawia się wyraźna symbolika. Małżeństwo Proroka wyraża te głębokie związki, jakie łączą JHWH z Narodem Wybranym, mimo że Izrael zdradzał Bo­ga, cudzołożąc, a więc czcząc Baala. Zdradzony przez małżonkę, Ozeasz zrozumiał, że ból i gniew, jaki z pewnością wtedy odczuwał, powinny być uczuciami Boga względem niewier­nego Izraela. Symboliczne i nieszczęśliwe imiona dzieci wyrażają ukaranie Izraela. Ale w swej wierze Ozeasz nie mógł pogodzić się z myślą, że Bóg mógłby odrzucić raz na zawsze swój lud; je*st świadomy tego, że Bóg jest przede wszystkim Bogiem przebaczającym. To przekonanie zmusza Ozeasza do przemyślenia swego zachowania. Przyjmuje więc niewierną żonę, tak jak Bóg przygarnia Izraela.

Warto zauważyć, że życie proroka jest włączone bezpośrednio w treść jego orędzia, a całe zdarzenie jest nie tylko prorocką akcją symboliczną, ale również realnym wydarzeniem.

4. Oblubieńczy związek Boga z Narodem Wybranym

Prawdą fundamentalną w przepowiadaniu Ozeasza jest myśl o tym, że Izrael jest wybranym i umiłowanym ludem JHWH. Pomimo częstej zdrady Boga przez Izraela, JHWH nigdy nie przestał go kochać i troszczyć się o niego. Wciąż też Bóg czeka na na­wrócenie, opamiętanie i poprawę. Momentem zapoczątkowującym tę przedziwną relację między JHWH i Izraelem jest cudowne uwolnienie Izraela z niewoli egipskiej. Ozeasz nie­zmordowanie przywołuje historię Izraela jako ilustrację Bożego działania na korzyść Izra­ela. Wspomina więc doświadczenia Izraela w niewoli egipskiej (2,16; 11,1; 13,4), działal-

ność Mojżesza w czasie Wyjścia (12,4), nadanie Prawa (4,6; 8,1.12) i wędrówkę po pustyni (2,5; 9,10; 13,5). Wszystkie te wydarzenia mają uświadomić Izraelowi, ze JHWH go wy­brał i łaskawie prowadził poprzez wieki, co jest dowodem Jego miłości wobec swego ludu.Istotą związku między JHWH i Izraelem jest miłość, co Ozeasz wyraża bardzo do­bitnie i w nowej formie. Ozeasz jako pierwszy z proroków Izraela przedstawił miłość Boga do swego ludu w kategorii związku małżeńskiego.

Bóg przedstawiony jako Oblubieniec został zdradzony przez Izraela, który dopuścił się cudzołóstwa, a nawet prostytucji, „biegnąc za baalami", tj. czcząc obce bóstwa (2,7). W ten sposób Izrael odszedł od swego „pierwszego męża", tj. JHWH (2,9). Pomimo niewierno­ści, Bóg pragnie odzyskać Izraela:

2 15 „...za dni Baalów, gdy im paliła kadzidła, a zdobna w swe kolczyki i naszyjniki biegała za swymi kochankami, a o Mnie zapomniała wyrocznia JHWH.

16              Dlatego chcę ją przynęcić, na pustynię ją wyprowadzić i mówić jej do serca.

17              Oddam jej znowu winnice, dolinę Akor uczynię bramą nadziei

- i będzie Mi tam uległa jak za dni swej młodości, gdy wychodziła z egipskiego kraju. 181 stanie się w owym dniu - wyrocznia JHWH - że nazwie Mnie: „Mąż mój",

a już nie powie: „Mój Baal".

Bóg chce ponownie zawrzeć z Izraelem małżeństwo na wzór przymierza zawartego pod Synajem. To nowe przymierze, a więc odnowiony związek małżeński pomiędzy Bogiem a Izraelem, będzie cechował się przede wszystkim łaskawością (chesed) ze strony Boga oraz wiernością ('emunah) ze strony Izraela:

2 20 „W owym dniu zawrę z nią przymierze (...). 211 poślubię cię sobie znowu na wieki, poślubię przez sprawiedliwość i prawo, przez miłość

(chesed) i miłosierdzie (rachamim). 22 Poślubię cię sobie przez wierność, a poznasz JHWH. 25 (...) zlituję się nad Lo-Ruchamą, powiem do Lo-Ammi: „Ludem moim jesteś",

a on odpowie: „Mój Boże!".

Ozeasz bardzo często podkreśla, że Bóg kochał Izraela zawsze, mimo niewierności. Ta miłość ma cechy miłości oblubieńczej (mąż - żona), macierzyńskiej {rachamim) oraz ojcow­skiej:

11 ' „Miłowałem Izraela, gdy jeszcze był dzieckiem, i syna swego wezwałem z Egiptu.

2              Im bardziej ich wzywałem, tym dalej odchodzili ode Mnie,
a składali ofiary Baalom i bożkom palili kadzidła.

3              A przecież Ja uczyłem chodzić Efraima, na swe ramiona ich brałem;
oni zaś nie rozumieli, że troszczyłem się o nich.

4              Pociągnąłem ich ludzkimi więzami, a były to więzy miłości ('ahabah)
Byłem dla nich jak ten, co podnosi do swego policzka niemowlę,
schylałem się ku niemu i karmiłem go"

5. Niewierność Izraela

Ozeasz krytykuje cały naród za sprzeniewierzenie się Przymierzu. W sposób szcze­gólną oskarża warstwy wyższe społeczeństwa: królów, książąt, sędziów, proroków i kapła...