3. Osobowość w naukach spolecznych.doc

3. OSOBOWOŚĆ W NAUKACH SPOŁECZNYCH

OSOBOWOŚĆ – def.1. właściwy danej jednostce, utrwalony zespół cech psychicznych, emocjonalnych, umysłowych, a także dążeń i przekonań. Jeżeli mówimy, że ktoś jest inteligentny lub nieinteligentny, religijny lub niereligijny, tolerancyjny bądź nietolerancyjny, to są to jego cechy osobowościowe; def. 2. zespół zmiennych indywidualnych, czyli właściwych danej jednostce cech, modyfikujących zależność między bodźcem a reakcją (tak więc dwie osoby mogą w podobnej sytuacji odmiennie reagować na bodziec, jakim jest kara – jedna będzie raczej posłuszna, druga skłaniać się może do zachowań buntowniczych; różnice w zachowaniach mogą być spowodowane cechami osobowościowymi. Osobowość stanowi zespół cech na tyle trwałych, że wywierają one wpływ na zachowania człowieka.

ELEMENTY OSOBOWOŚCI

PODZIAŁ SZCZEGÓŁOWY:

JAŹŃ – rdzeniem osobowości jest poczucie własnego „ja” jako odrębnego od otoczenia, zachowującego trwałość i jednostkowy byt (owo „ja” nazywane bywa też „jaźnią” – ang. self). Elementarne poczucie odrębności od otoczenia w sensie fizycznym i psychicznym kształtuje się w najwcześniejszym okresie życia. Stopniowo dziecko zaczyna określać siebie także w sensie społecznym nabywając przekonania, że jest członkiem rodziny, chłopcem, uczniem, etc. Jaźń kształtuje się w stałym kontakcie z innymi ludźmi i przy znacznym ograniczeniu tego kontaktu proces jej formowania ulega poważnym zakłóceniom. W tworzeniu osobowości istotne jest zarówno powstanie silnej więzi z innymi osobami, jak i przeciwstawianie się im (tzw. negatywizm u dzieci).

W kontaktach z innymi ludźmi kształtuje się rozległa sfera przekonań jednostki ludzkiej o sobie. Wyobrażenia, które człowiek ma o samym sobie, obraz własnej osoby, to jaźń subiektywna.

Jaźnią odzwierciedloną nazywa się natomiast wyobrażenia, które – jak przypuszczamy – inni mają o nas, czyli to, co – jak sądzimy – inni myślą o nas.

W procesie formowania się jaźni kształtuje się także tożsamość jednostki. Człowiek zyskuje przekonania dotyczące tego, kim jest, i co w związku z tym powinien w życiu robić, czyli – inaczej mówiąc – internalizuje (tj. uzewnętrznia, uznaje za własne) pewne życiowe cele oraz identyfikuje się z pewnymi zbiorowościami. Tożsamość jednostki to jej zinternalizowane przekonanie kim jest i jakie są jej zadania, to zinternalizowane poczucie celu i przynależności pozwalające człowiekowi powiedzieć, kim jest i jak w związku z tym powinien się zachowywać. Przełomowe, czy krytyczne okresy w życiu człowieka oznaczają utratę żywotności jednych celów oraz kształtowanie nowych. Całkowita utrata tożsamości, bez pojawienia się jej nowych postaci, oznacza głębokie zaburzenie jaźni.

Proces kształtowania się jaźni i „ja” trwa przez cały czas. Jest to zjawisko dynamiczne i podlega ciągłym zmianom.

POPĘDY – właściwe organizmowi ludzkiemu, wrodzone siły motywujące go do działania w pewnym kierunku. Najpowszechniejsze rodzaje popędów:

·         popęd samozachowawczy – dążenie do utrzymania się przy życiu, do przetrwania;

·         podstawowe uczucia: strach, gniew, głód;

·         popęd seksualny[1] – motywujący ludzi do utrzymywania stosunków seksualnych lub skłonność do interesowania się z reguły płcią przeciwną lub skłonność do posiadania potomstwa;

·         popęd agresji[2] – wrodzona skłonność do atakowania osobników tego samego gatunku;

·         popęd poznawczy – skłonność do poznawania otoczenia;

·         popęd społeczny – skłonność człowieka do pozostawania w pewnym zakresie w bliskich kontaktach z innymi ludźmi;

·         etc.

Popęd jest często identyfikowany z instynktem, pojęcia te znacznie jednak się różnią i nie należy ich mylić. Instynkt jest to wrodzona dyspozycja do działania w ściśle określony sposób. Popędy skłaniają do pewnego rodzaju działań, ale samo to działanie – inaczej niż w wypadku instynktu – może przebiegać w różny sposób, według odmiennych zasad i wzorów. Natomiast zachowanie instynktowne zależy od ściśle określonego wzoru i jest wspólne całemu gatunkowi.

CECHY PSYCHICZNE – są zarówno wrodzone (temperament), jak i formowane w trakcie życia człowieka (charakter jako nadbudowa temperamentu). Są to z reguły cechy stopniowalne, tzn. u różnych osób występują z różnym nasileniem. Są to w szczególności inteligencja i zdolności intelektualne, poczucie lęku, wytrwałość, pobudliwość, nieśmiałość, uległość, władczość, samodzielność, ekstrawersja, introwersja czy neurotyczność.

OSOBOWOŚĆ SPOŁECZNA – jest elementem osobowości współtworzonym przez wartości i postawy, czyli posiadane przez jednostkę przekonania.

Wartości to ogólne cele będące przedmiotem dążeń człowieka, wpływające na jego zachowania. Stanowią one to, co ludzie cenią i do czego dążą (np. materialny dostatek, wykształcenie, szacunek, etc.).

Postawy to względnie trwałe oceniające nastawienia, pozytywne lub negatywne, wobec pewnych obiektów czy spraw, stanowiące dyspozycję do określonego zachowania. Postawa jest utrwalonym, emocjonalnym, oceniającym poglądem dotyczącym pewnych aspektów otoczenia, wpływającym na postępowanie człowieka. Obiektami postaw mogą być osoby, grupy, sprawy, zjawiska społeczne, instytucje, organizacje.

PODZIAŁ OGÓLNY:

ELEMENTY BIOGENNE – obejmuje czynniki, które są uwarunkowane genetycznie (fizjologia człowieka, anatomia: wzrost, waga, etc.)

ELEMENTY PSYCHOGENNE – pokrywają się z elementami cech psychicznych (pojęcie temperamentu, charakteru).

ELEMENTY SOCJOGENNE – pojawia się pojęcie osobowości społecznej ale też kulturowy wzór osobowości (zespół wartości i postaw, które w danej kulturze uznawane są za godne naśladowania), kładą nacisk na relacje z innymi ludźmi.

TYPOLOGIE OSOBOWOŚCI – grupowanie ludzi według typów osobowości, czyli charakterystycznych wzorców własności psychicznych, na których podstawie przypisuje się ludzi do kategorii. Kategorie te nie zachodzą na siebie: osoba przypisana do jednej kategorii nie może w obrębie systemu znaleźć się w innej. Typologie są wykorzystywane podczas prowadzenia badań, na ich podstawie należy układać pytania w ankietach i kwestionariuszach.

EDWARD KRETSCHMER (sfera biogenna) – ten niemiecki psychiatra przeprowadził w XX wieku badania nad relacją między typem budowy ciała i osobowością.  Kretschmer opracował metodę pomiaru typu budowy ciała, prowadzącą w rezultacie do klasyfikacji czterech podstawowych jej typów:

·         pyknik, typ pykniczny (otyły, okrągłej budowy) – przejawia skłonności do ożywionej reakcji depresji; związany z psychozą maniakalno-depresyjną;

·         astenik, typ asteniczny (wątły, szczupłej budowy) – przejawia skłonności do depresji; związany ze schizofrenią;

·         atletyk, typ atletyczny (dobrze umięśniony, silnej budowy) – przejawia skłonność do agresji;

·         dysplastyk, typ dysplastyczny (nieregularna budowa ciała) – posiada wybuchowe usposobienie.

Socjologia powołuje się na tę typologię szczególnie w badaniach o stereotypach.

HIPOKRATES (sfera biogenna) – grecki lekarz, który w V wieku p.n.e. zaproponował jedną z najwcześniejszych teorii typów. Spekulował on, że ciało zawiera 4 podstawowe płyny, inaczej humory, a każdy z nich skojarzony jest ze szczególnym temperamentem. Osobowość jednostki zależy od dominacji jednego z tych humorów w jej ciele. Typologia Hipokratesa:

·         sangwinik, temperament sangwiniczny (krew) – wesoły i aktywny;

·         flegmatyk, temperament flegmatyczny (flegma) – apatyczny i ospały;

·         melancholik, temperament melancholiczny (czarna żółć) – smutny i zadumany;

·         choleryk, temperament choleryczny (żółć) – łatwo wpadający w złość, pobudliwy.

CARL GUSTAW JUNG (sfera psychogenna) – szwajcarski psychiatra zwrócił uwagę na opozycję między ekstrawersją a introwersją. Każdy człowiek odnosi się do świata w jeden z dwu sposobów, choć ten drugi kierunek (niewybrany) stanowi cały czas część osobowości. Przed każdym człowiekiem stoi zadanie znalezienia jedności tych przeciwieństw w jaźni. Zdaniem Junga, ważnym zadaniem w życiu jest osiągnięcie harmonii wszystkich ścierających się sił:

·         introwertyk, typ introwertywny – osoba kieruje się do wewnątrz, do samej siebie; to osoba niepewna, refleksyjna, ostrożna;

·         ekstrawertyk, typ ekstrawertyczny – osoba angażuje się w życie społeczne, jest aktywna, lubi przygody, swoje emocje kieruje na zewnątrz.

FLORIAN ZNANIECKI  (sfera socjogenna) – na początku XX wieku wyróżnił trzy kręgi społeczne, które wywierają wpływ na typ osobowości: krąg pracy, wychowawczy i rówieśniczy. Na podstawie kręgów wskazał 4 typy osobowości:

·         człowiek dobrze wychowany (krąg wychowawczy) – kładzie nacisk na wykształcenie i doświadczenie, dąży do osiągnięcia coraz lepszych i wyższych celów;

·         człowiek pracy (krąg pracy) – podstawą funkcjonowania jest sfera zawodowa, człowiek taki stara się dążyć do perfekcjonizmu na gruncie zawodowym;

·         człowiek zabawy (krąg rówieśniczy) – siłą napędową jest rozrywka i przyjemność;

·         człowiek-zboczeniec (nie podlega wpływom żadnego powyższego kręgu społecznego) – to osoba innowator, która wyłamuje się z obowiązujących norm. Człowiek-zboczeniec ma przypisane dwie kategorie:

-        normalny – przekracza obowiązujące normy w pozytywnym znaczeniu, tworzy własną wizję świata, normy i zasady (twórcy ideologii i ludzie pomysłowi);

-        ponadnormalny – przekracza obowiązujące normy, ale niczego nie tworzy (osoby wykluczone społecznie).

DAVID RIESMAN – w książce z lat 40-tych zatytułowanej „Samotny tłum” wyróżnił dwa typy charakteru:

·         zewnątrzsterowany – charakteryzuje ich wrażliwość na oczekiwania i preferencje innych, są konformistyczni, ulegli w swym postępowaniu, kroczą nie tyle do wyznaczonych przez siebie celów, lecz reagują na sygnały płynące ze strony innych ludzi, dbając o dobre z nimi stosunki;

·         wewnątrzsterowany – cechują się wczesnym nabyciem uwewnętrznionego zespołu cech, które chcą osiągnąć długotrwałym wysiłkiem. Są indywidualistyczni, uparci, mają poczucie panowania nad własną drogą życiową i wiarę w możliwość zamierzonych osiągnięć.

ROBERT MERTON – badacz, który w połowie XX wieku zauważył, że struktura biurokratyczna silnie oddziałuje na osobowość urzędników. Wyszczególnił cechy osobowości biurokratycznej: wyuczona nieudolność i bezradność (gdy w nowych warunkach stare nawyki okazują się dysfunkcjonalne), przeniesienie celów (gdy traci się z oczu efekt procedur), nadmierne esprit de  corps (gdy obronna solidarność wewnątrzgrupowa prowadzi do odrzucania krytyki i uniemożliwia korektę błędów), dominująca i arogancka postawa wobec petentów, nieracjonalna duma zawodowa, konserwatyzm.

ALEX INKELES – amerykański psycholog społeczny, który prowadził badania porównawcze osobowości. Wyszedł z założenia, że na osobowość ludzi żyjących w społeczeństwie nowoczesnym wpływają cztery czynniki: urbanizacja, industrializacja, ruchliwość społeczna (komunikacja masowa) i kultura. W rezultacie badań opisał syndrom osobowości nowoczesnej, który obejmuje dziewięć powiązanych ze sobą rysów osobowościowych:

-        potrzeba nowych doświadczeń, otwartość na innowację i zmianę;

-        świadomość wielości opinii i poglądów, gotowość wypowiadania i uzasadniania własnych opinii, tolerancja dla opinii odmiennych;

-        prospektywna orientacja wobec czasu podkreślająca cnotę punktualności;

-        poczucie mocy podmiotowej, przekonanie że wyzwania i problemy pozwolą się rozwiązać  pod warunkiem podjęcia odpowiednich działań;

-        planowanie przyszłych działań;

-        zaufanie do porządku społecznego, wiara w prawidłowość, przewidywalność i kalkulowalność życia społecznego;

-        poczucie „sprawiedliwości rozdzielczej”, czyli uznanie nierównego rozdziału dóbr, wartości, przywilejów, o ile jest to regulowane wyraźnymi zasadami;

-        przywiązywanie wagi do edukacji, treningu, samodoskonalenia się;

-        poszanowanie godności innych.

RALPH LINTON – jeden z badaczy, którzy zwrócił uwagę na  relacje między kulturą a osobowością, a także na rolę socjalizacji w formowaniu osobowości człowieka i upodobnianie się osobowości kształtujących się w podobnym otoczeniu.

Wprowadził pojęcie osobowości modalnej – zespół cech osobowościowych występujących szczególnie często w danej zbiorowości, wspólnych większości jej członków.  Tego rodzaju cechy osobowościowe można zidentyfikować za pomocą badań ankietowych. W ten sposób da się określić różnice występujące między badanymi zbiorowościami pod względem cech i typów osobowościowych.

Osobowość podstawowa to część powiązanych ze sobą elementów osobowości występujących u przedstawicieli danej kultury i zharmonizowanych z jej instytucjami. Jest ona podłożem postaw uczuciowych i systemów wartości wspólnych dla członków danej zbiorowości. Stanowi rodzaj kanwy, na której tworzą się zindywidualizowane formy osobowości.

Ćwiczenie wykonane podczas zajęć: test „Związki przyjacielskie”

OKNO JOHARI (J. Luft, H. Ingham) – służy jako narzędzie interpretacji, m.in. do określania poziomu otwartości (stosowany np. przy budowaniu grup mających ze sobą współpracować).

Okno JoHari (Johari Window) to prosty i ciekawy sposób na przyglądnięcie się własnej samoświadomości. Model ten stworzyli Joseph Luft i Harry Ingham w połowie ubiegłego wieku.  Pozwala on na szybkie zrozumienie na czym polega rozwój osobisty poprzez zwiększanie własnej samoświadomości, ale również pomaga zobaczyć jak przebiega rozwój w zespole, na czym polegają dobre relacje między ludzi oraz jak komunikujesz się ze sobą i z innymi.

4 obszary Okna Johari, nazywane często szybami czy kwadratami, reprezentują Ciebie w relacji z innymi - zawierają różnego rodzaju informacje - twoje uczucia, twoje zachowania, motywację, itp. Informacje te mogą być ci znane lub nie. Mogą być one również znane lub nieznane innym.

1. Arena - jest obszarem zawierającym informacje, które znane są zarówno tobie jak i innym. To wspaniały obszar. Generalnie im jest większy, tym lepiej dla nas.

2. Ślepy punkt - to obszar informacji, który nie jest znany tobie a znany jest innym. Tak właśnie jest, że inni ludzie często widzą i wiedzą o nas także to, co trudno zauważyć tobie samemu. Warto ich pytać i słuchać.

3. Fasada - to informacje o tobie, o których wiesz tylko ty. Inni nie mają o nich pojęcia. Oczywiście nie chodzi o to aby mówić i pokazywać innym wszystko. Jeżeli obszar fasady jest duży to prawdopodobnie jesteś sztuczny i niespójny, co wpływa bardzo niekorzystnie na twoje relacje z innymi oraz na twoje samopoczucie.

4. Czarna Dziura - to obszar nieznany nikomu, ani tobie ani innym. Obszar ten możemy zmniejszyć poprzez pracę z kwadratami drugim i trzecim.

Poszczególne szyby mogą być większe lub mniejsze, w zależności od tego jaka jest twoja relacja z innymi. Zwiększenie któregoś z obszarów sprawia, że inny się zmniejsza.

Okno Johari pokazuje nam, że w pełni możemy rozwijać się tylko poprzez świadomą komunikację ze sobą i z innymi. To jest bardzo ważne, aby poznawać siebie na oba sposoby. Druga kwestią są kierunki komunikacji i patrząc przez Okno Johari wyraźnie widać, że aby poszerzyć obszar wiedzy o sobie musimy zarówno pytać innych o opinię na własny temat i słuchać tych informacji zwrotnych oraz pokazywać siebie innym. Jeśli masz odwagę to przy najbliższej okazji opowiedz komuś o Oknie Johari i spytaj “Co mogłabyś/mógłbyś mi powiedzieć o mnie, z czego prawdopodobnie nie zdaję sobie sprawy?”

Kwadrant 1 — Znasz tylko Ty. Jest to ta część Ciebie, której nie chcesz ujawnić nikomu innemu. To najbardziej prywatna, najbardziej intymna i najwrażliwsza część Twojej osobowości, zawierająca Twoje lęki, niepokoje i wątpliwości. Zawiera też wszelkie wstydliwe lub bolesne wydarzenia, które Ci się przytrafiły. Jeśli w ogóle komukolwiek coś z tego ujawniasz, robisz to niezwykle ostrożnie.

Kwadrant 2 — Ukazujesz innym. To ta część Twojej osobowości, którą w różnym stopniu dzielisz z innymi ludźmi, zależnie od zaufania, jakie do danej osoby żywisz. Wobec tego obszaru swej osobowości czujesz się bezpiecznie i pewnie, zatem całkiem chętnie „zapraszasz” tu innych.

Kwadrant 3 — Znają tylko inni. Choć możesz sobie tego nie uświadamiać, istnieje taka część Twej osobowości, którą znają tylko inni ludzie, Ty zaś nie. I właśnie ona zawarta jest w tym kwadrancie. Znajdują się tu złe nawyki, z których Ty sam sobie nie zdajesz sprawy, takie jak np. zagryzanie warg, gdy czujesz się niepewnie. Wiedza zawarta w tym kwadrancie także może się stać Twoim potencjałem. Czasem po prostu inni widzą w nas coś, czego my sami nie dostrzegamy. Jak w tym przykładzie przed chwilą. Warto, byś sobie uświadomił, jak wiele całkiem istotnych rzeczy może się w tym kwadrancie zawierać.

Kwadrant 4 — Nikt nie zna. Ten obszar zawiera wszelkie związane z Twoją osobowością fakty, których jeszcze nikt – ani Ty, ani nikt inny – nie odkrył. Niektóre z tych rzeczy zdążysz jeszcze w ciągu swego życia odkryć i zrealizować. Większości jednak nigdy nie zdołasz. Po prostu potencjał naszego mózgu jest tak niezmierzony, że nie ma takiej możliwości. Co nie zmienia faktu, że są tu cudowne sprawy i praktycznie niewyczerpany potencjał. Tutaj powstają wszelkie nowe myśli. Nowe myśli, z których niektóre mogą zmienić świat, a z pewnością mogą zmienić Twoje własne życie. To niepoznana, kreatywna część Ciebie.

12

PODSTAWY SOCJOLOGII – WYKŁADY