Młodzież wobec alkoholu(1).doc

Młodzież wobec alkoholu

Ks. Dr Marek Dziewiecki
 

Dlaczego alkohol jest atrakcyjny?
Pierwsze z nich brzmi: dlaczego alkohol okazuje się aż tak atrakcyjny, że wielu młodych sięga po napoje alkoholowe mimo, że zdają sobie sprawę z zagrożeń a znaczna część osobiście doświadcza tragicznych skutków choroby alkoholowej we własnej rodzinie? Musi być w alkoholu jakaś niezwykła siła, która sprawia, że kolejne pokolenia dają się oszukać i wchodzą na drogę choroby alkoholowej.

Na przestrzeni ostatnich dziesięcioleci można zaobserwować bardzo symptomatyczne zmiany w patrzeniu na przyczyny picia alkoholu. Jeszcze nie tak dawno uważano, że sięganie po alkohol przez młodych wynika głównie z ich złej woli, deprawacji moralnej albo niedostatecznej wiedzy o szkodliwości tej substancji. Było to spojrzenie moralizujące i intelektualizujące. W takim ujęciu wychowanie w trzeźwości polega głównie na straszeniu dzieci i młodzieży bolesnymi konsekwencjami picia a także na odwoływaniu się do ich dobrej woli, sumienia, wiedzy i rozsądku. Szybko jednak okazało się, że sprawa jest bardziej złożona, bo w grę wchodzi tu jakaś dziwna siła i atrakcyjność napojów alkoholowych. Źródła tej siły zaczęto szukać w sferze organicznej. Pojawiło się w ten sposób biologizujące patrzenie na picie alkoholu przez młodzież, czyli tłumaczeniu tego zjawiska jako skutku skłonności organicznych dziedziczonych genetycznie. Także ta interpretacja okazała się zupełnie niewystarczająca, gdyż nawet jeśli ktoś ma tego typu predyspozycje biologiczne to przyspieszają one jedynie proces uzależnienia, ale nie tłumaczą dlaczego ten proces się w ogóle zaczyna, czyli dlaczego dany chłopiec czy dziewczyna sięga po alkohol!

Aby zrozumieć, trzeba było zajrzeć głębiej w tajemnicę alkoholu. W ten sposób dotarliśmy do psychologizującego spojrzenia na alkohol i na źródło jego atrakcyjności. Model ten opiera się na trafnym i ważnym odkryciu, że niezwykła wręcz atrakcyjność alkoholu dla pewnych osób nie wynika z atrakcyjności biologicznej tej substancji (alkohol jest zawsze szkodliwy dla organizmu) lecz z jego atrakcyjności emocjonalnej. Każdy człowiek dąży do zapewnienia sobie dobrego samopoczucia emocjonalnego. Jeśli przeżywa bolesne emocje, np. ból czy lęk to chciałby zmienić tego typu nastrój. Człowiek nie posiada jednak bezpośredniej władzy nad własnymi emocjami i przeżyciami. Nie może ich sobie dowolnie nakazywać czy zakazywać.

Tutaj właśnie tkwi tajemnica siły alkoholu: substancja ta posiada władzę, której nie ma człowiek - potrafi szybko i łatwo zmieniać ludzkie emocje. Perspektywa psychologiczna, która ukazuje to właśnie zjawisko, niewątpliwie przybliża nas znacznie bardziej do prawdy o genezie zagrożeń alkoholowych niż perspektywa moralizatorska czy biologizująca. Jednak perspektywa ta - obecnie najbardziej popularna - nadal nie ukazuje nam całej prawdy. Nie sięga istoty problemu, bo leży on głębiej i wymaga postawienia kolejnego pytania.

Dla kogo alkohol jest atrakcyjny?
Przeżycia i stany emocjonalne danego człowieka nie są czymś przypadkowym lecz odsłaniają prawdę o całej jego sytuacji egzystencjalnej. Zwłaszcza w sytuacjach kryzysowych informacje emocjonalne o czyimś życiu są zwykle precyzyjniejsze niż informacje intelektualne właśnie dlatego, że człowiek nie może dowolnie manipulować swymi emocjami, podczas gdy może niemal bez granic manipulować myśleniem na temat własnego postępowania.

Emocje nie są jednak ostateczną rzeczywistością. Nie wskazują na same siebie lecz są informacją o tym, co się dzieje w życiu danego człowieka. Z tego powodu interpretacja atrakcyjności alkoholu jako zjawiska związanego z ludzkimi emocjami jest zatrzymaniem się w połowie drogi ku pełnej prawdzie. Kiedy rozmawiam z młodzieżą to zdumiewam się jak spontanicznie i trafnie - choć zwykle nieświadomie - oni sami demaskują ostateczne powody sięgania po alkohol. Przykładem niech będą słowa kilkunastoletniej dziewczyny, która w rozmowie ze mną powiedziała: "Nie rozumiem dlaczego ksiądz nie chce, bym nadal piła alkohol, skoro dzięki niemu lepiej się czuję i bardziej chce mi się żyć".

Dopiero tutaj docieramy do najważniejszego i ostatecznego powodu sięgania po alkohol przez młodzież. Tym powodem jest fakt, że dana osoba przeżywa swoje życie jako bolesny ciężar i tęskni za doświadczeniem ulgi. Wspomniana dziewczyna sięga po alkohol po to, by uciec od siebie i od bolesnej rzeczywistości, w której żyje. Prawdziwym powodem picia alkoholu nie jest zatem ani zła wola czy lekkomyślna ciekawość, ani skłonności czy obciążenia genetyczne organizmu lecz kryzys życia, sygnalizowany przez bolesne stany emocjonalne. Skoro tak, to alkohol nie jest jednakowo atrakcyjny dla wszystkich. Okazuje się on tym bardziej atrakcyjny, a przez to tym bardziej niebezpieczny, im bardziej dany człowiek doświadcza kryzysu życia. Kryzys bowiem prowadzi do bolesnych przeżyć a wtedy rodzi się pokusa, by sięgnąć po alkohol i "poprawić" sobie nastrój.

Rozwój duchowy jako istota terapii i profilaktyki uzależnień
Dotychczasowe analizy umożliwiają opracowanie kryteriów, jakie powinny spełniać skuteczne programy terapeutyczne i profilaktyczne. Jeśli jakiś model terapeutyczny ogranicza się do detoksykacji oraz do demaskowania i pokonywania psychicznych mechanizmów alkoholizmu, to tego typu pomoc terapeutyczna w ogóle nie leczy choroby alkoholowej lecz jedynie zmniejsza lub likwiduje jej biologiczne i psychiczne konsekwencje. Innymi słowy człowiek uzależniony, który dzięki takiej terapii odzyskał pełne zdrowie fizyczne oraz poradził sobie z psychicznymi mechanizmami uzależnienia, ale nie uczynił nic więcej, wraca pić alkohol mimo że wtedy nie był jeszcze od niego uzależniony! Psychobiologiczne programy terapeutyczne opierają się na analizie procesu uzależnienia ale nie sięgają podstawowego dla terapii pytania, które brzmi: dlaczego proces uzależnienia w ogóle się rozpoczął?

Analogiczne ograniczenia cechują niemal wszystkie programy profilaktyczne, które są obecnie stosowane w polskich szkołach. Mimo że większość z nich nie ogranicza się już tylko do udzielania informacji o alkoholu, to jednak nawet najlepsze kończą się tam, gdzie zaczyna się istota problemu. Nie ograniczają się wprawdzie do straszenia alkoholem ale precyzyjnie i rzeczowo przekazują informacje na temat działania tej substancji, szkód biologicznych i psychospołecznych, jakich ona dokonuje. Ponadto programy te uczą młodych skutecznego przeciwstawiania się naciskom środowiska, które nakłania do sięgania po alkohol. Uczą także asertywnego wyrażania emocji, zwłaszcza tych bolesnych, aby w ten sposób eliminować potrzebę ich zagłuszania drogą chemiczną. Programy te nie docierają jednak do najważniejszego dla profilaktyki pytania, które brzmi: skąd się biorą i co sygnalizują bolesne stany emocjonalne u dzieci i młodzieży?

Tymczasem bez pogłębionej odpowiedzi na to pytanie nie jest możliwe opracowanie skutecznych programów terapeutycznych i profilaktycznych. Skuteczna terapia powinna bowiem nie tylko demaskować konsekwencje uzależnienia ale także odkryć, dlaczego u danej osoby w ogóle rozpoczął się proces uzależniania? Podobnie profilaktyka to nie tylko przekazywanie informacji o alkoholu i uczenie kompetencji wobec własnych emocji lecz to także pytanie o źródło bolesnych stanów emocjonalnych, z którymi młodzi mogą sobie nie poradzić nawet mimo najlepszych kompetencji w tej dziedzinie, dopóki nie wyeliminują przyczyn tego typu przeżyć.

A przyczyną bolesnych emocji jest ostatecznie kryzys życia. Z tego względu skuteczne zapobieganie alkoholizmowi polega na uczeniu dzieci i młodzieży dojrzałej postawy wobec życia. Terapia natomiast nie będzie skuteczna, jeśli nie pomoże pokonać dotychczasowego kryzysu życia i nie wprowadzi w świat, który przyniesie alkoholikowi większy zysk i większą radość niż sięganie po alkohol. Leczenie uzależnień jest oczywiście znacznie trudniejsze niż zapobieganie, gdyż oprócz uczenia dojrzałej postawy wobec życia, aby zlikwidować przyczyny sięgania po alkohol, trzeba najpierw lub jednocześnie likwidować biologiczne i psychiczne skutki uzależnienia, czyli mechanizmy choroby alkoholowej.

Jeśli ostatecznym źródłem problemów alkoholowych wśród młodzieży jest kryzys życia to skuteczna profilaktyka i terapia nie może ograniczać się do sfery biologicznej i psychicznej. Powinna obejmować sferę ludzkiej duchowości, gdyż zajęcie dojrzałej postawy wobec życia jest możliwe tylko w sferze duchowej. To właśnie duchowość jest sferą, w której człowiek stawia sobie pytanie o to, kim jest i po co żyje. Dopóki dana osoba nie rozwinie sfery duchowej, dopóty nie może zająć dojrzałej postawy wobec siebie, świata i życia. Nie można przecież zająć właściwej postawy wobec rzeczywistości, której się nie rozumie.

Człowiek nie może prawdziwie zrozumieć samego siebie z jakiejkolwiek innej perspektywy niż sfera duchowa. Jeśli np. ktoś kontaktuje się z samym sobą jedynie poprzez ciało to ono nie może mu wyjaśnić tajemnicy człowieka, gdyż ciało nie wie kim jest człowiek i po co żyje. Ciało odczuwa jedynie własne potrzeby i popędy. Pozostawione same sobie ciało staje się rodzajem nowotworu, który podporządkowuje sobie całego człowieka i żyje jego kosztem.

Podobnie człowiek nie może zrozumieć samego siebie jeśli kontaktuje się jedynie z własną psychiką, a więc z własnymi sposobami myślenia i przeżywania emocjonalnego. Umysł ludzki posiada zdolność myślenia, ale nie jest źródłem wiedzy o tajemnicy człowieka. Umysł może tę tajemnicę odkryć, ale nie może jej własną mocą ustalić czy wymyślić. W sposób spontaniczny umysł ludzki kieruje się tzw. logiką prywatną, która może prowadzić do bardzo błędnej postawy wobec siebie i życia. Logika ta przejawia się w dążeniu do usprawiedliwiania nawet najbardziej niebezpiecznych zachowań, jeśli tylko wymagają one wysiłku czy dyscypliny. Podobnie emocje nie wiedzą kim jest człowiek i jaką postawę powinien on zająć wobec własnej rzeczywistości. Pozostawione same sobie one także kierują się własną logiką: szukają jedynie dobrego samopoczucia za wszelką cenę.

Niezwykłością sfery duchowej jest fakt, że w tej sferze i tylko w niej człowiek może zapytać się o własną tajemnicę nie z perspektywy cząstkowej (cielesnej czy psychicznej) lecz z perspektywy całego człowieka. I tylko w tej sferze może znaleźć ostateczną odpowiedź, która stanie się podstawą zajęcia dojrzałej postawy wobec życia. Duchowość zaczyna się zatem tam, gdzie człowiek wznosi się ponad swoje ciało i psychikę, aby postawić sobie pytanie o to kim jest i po co żyje a także o to, jaki sens ma jego ciało, jego myślenie i emocje.

Pierwszym zagrożeniem w tym względzie jest nazywanie duchowością tego, co w rzeczywistości duchowością nie jest. Dla przykładu różnego rodzaju wzruszenia, wrażenia estetyczne, ogólne medytacje, zachwyt nad przyrodą czy muzyką to jedynie ćwiczenia na koncentrację lub poszerzanie wrażliwości psychicznej, ale nie duchowość. Istnieje więc groźba zastąpienia duchowości jej namiastką czy iluzją. Drugim zagrożeniem jest zadowolenie się nie duchowymi odpowiedziami na duchowe pytania. Oznacza to sytuację, w której człowiek stawia sobie pytanie o to, kim jest i po co żyje, ale odpowiedzi szuka w swoim ciele czy w sferze psychicznej. Wtedy mamy do czynienia z iluzją duchowości.

Gdy brak jest duchowości lub gdy dany człowiek rozwija jedynie jej namiastkę, to z definicji nie może zająć dojrzałej postawy wobec życia. A postawa błędna prowadzi do bolesnych emocji, co wiąże się z ryzykiem różnego rodzaju uzależnień. Nie ma więc wolności bez duchowości, gdyż człowiek nie może odpowiedzialnie kierować sobą i swoim życiem dopóki nie wie, kim jest i po co żyje. Człowiek bez duchowości to człowiek z definicji uzależniony od jednej ze swoich sfer cząstkowych albo od środowiska zewnętrznego.

W praktyce oznacza to, że człowiek, który nie rozwinął sfery duchowej, uzależnia się od swego ciała (np. obżarstwo, lenistwo, panseksualizm), od subiektywnego myślenia (różne systemy iluzji i negowania prawdy o własnym życiu), od emocji (ucieczka od emocji za wszelką cenę lub bierne uleganie emocjom, kierowanie się tym, co przyjemne emocjonalnie a nie tym, co wartościowe), od nacisków środowiska (robię to, co większość, bo sam nie wiem, kim jestem i co służy memu rozwojowi), od określonych osób (uleganie innym lub posługiwanie się nimi do własnych celów) czy od określonych rzeczy (pieniądze, władza). Człowiek pozbawiony sfery duchowej jest w jakimś stopniu uzależniony od wszystkich tych czynników jednocześnie, chociaż zwykle jakaś forma uzależnienia okazuje się dominująca i łatwo zauważalna z zewnątrz.

Sfera duchowa okazuje się więc kluczowa dla terapii i profilaktyki uzależnień. Stąd też duchowość i religijność są ważnymi elementami programów terapeutycznych w najbardziej renomowanych ośrodkach na świecie. Tymczasem w naszym społeczeństwie dążeniu do dobrobytu materialnego towarzyszy obecnie rosnące ubóstwo duchowe, zwłaszcza wśród dzieci i młodzieży. A mimo to polskie programy terapeutyczne i profilaktyczne nadal jeszcze pozbawione są pogłębionego wymiaru duchowego i religijnego, co w oczywisty sposób ogranicza ich skuteczność.

Duszpasterska troska o wychowanie dzieci i młodzieży w abstynencji
Zadaniem Kościoła jest nie tylko troska o młodych, którzy są uzależnieni od alkoholu. Istotną formą posługi duszpasterskiej jest takie oddziaływanie wychowawcze na dzieci i młodzież, by nie sięgali oni po alkohol. Kościół od dziesięcioleci podejmuje tę posługę a jej skuteczność w dużym stopniu zależy od szukania takich form działania, które odpowiadają aktualnej sytuacji ludzi młodych oraz rozmiarom zagrożeń w tej dziedzinie.

Jako duszpasterz trzeźwości od kilku lat spotykam się każdego miesiąca z kilkoma tysiącami młodzieży, zwłaszcza w szkołach średnich. Głównym celem tych spotkań jest właśnie wychowanie w trzeźwości. Od początku mej pracy miałem świadomość, że wychowanie w trzeźwości to ostatecznie nie problem alkoholu lecz człowieka i że w związku z tym świeckie programy profilaktyczne nie są wystarczające. Z tego względu opracowałem na potrzeby spotkań z młodzieżą własny program profilaktyczny. Omawiany program nie ogranicza się do promowania kompetencji wobec alkoholu. Nie ogranicza się też do pomagania dzieciom i młodzieży, aby żyli zdrowiej i bardziej świadomie, aby potrafili powiedzieć: "nie" w obliczu szkodliwych propozycji i nauczyli się asertywnego wyrażania własnych emocji. Ostatecznym celem duszpasterskiego programu profilaktyki jest pomaganie młodym, by podejmowali decyzje w oparciu o dojrzałą hierarchię wartości, by w sposób odpowiedzialny kierowali własnym ciałem, emocjami i myśleniem, by uczyli się dojrzałego kontaktu z samym sobą i z innymi ludźmi, by przeżywali więź przyjaźni z Bogiem. Chodzi więc o dostarczenie dzieciom i młodzieży kompetencji w odniesieniu do własnego życia a nie tylko w odniesieniu do alkoholu.

Z drugiej strony trzeba ukazywać dzieciom i młodzieży kontekst egzystencjalny, który sprawia, że alkohol zaczyna być dla danej osoby groźny, że potrafi ją oszukać i całkowicie sobie podporządkować. Kontekstem tym jest zawężenie pragnień. Każdy człowiek rodzi się z bogactwem pragnień, marzeń i aspiracji. Już małe dzieci mają mnóstwo nadziei i planów na przyszłość. Okres dorastania jest czasem snucia intensywnych pragnień i poszukiwania ideałów. Młodzi marzą o tym, by kochać i być kochanymi, by być silnymi, szczerymi, uczciwymi, by żyć w przyjaźni z Bogiem i w zgodzie z samym sobą, by cieszyć się uznaniem innych, by mieć liczne zainteresowania, pasje, hobby. Pragnienia, aspiracje i ideały stają się źródłem radości i nadziei. Czynią silnymi. Poszerzają horyzonty. Pobudzają do wysiłku. Mobilizują. Pozwalają przetrwać trudne chwile.

Niestety, w miarę upływu lat nasze pragnienia i aspiracje ulegają zubożeniu. Wiąże się to z ograniczeniami i trudnościami zewnętrznymi, z przeżywanymi rozczarowaniami, z doświadczaniem własnych słabości, zaniedbań i błędów. Nieszczęście zaczyna się wtedy, gdy następuje dramatyczne zubożenie, czasem nawet zupełnie uśmiercenie pragnień. Wtedy początkowe bogactwo marzeń i ideałów zostaje zawężone do kilku zaledwie a czasem do jednego pragnienia. Są wśród młodzieży tacy, dla których jedynym pragnieniem jest już tylko posiadanie pieniędzy, alkohol, seks, narkotyk. W takiej sytuacji mogą oni łatwo stać się niewolnikami tych nielicznych pragnień, które im jeszcze pozostały. Dzieje się tak dlatego, że pragnienia te stają się niezwykle silne, niemal obsesyjne, gdyż pochłaniają całą energię życiową danego człowieka. Ponadto wydają mu się niezwykle atrakcyjne z tego prostego powodu, że są jedyne i że nie widzi on już innej drogi do szczęścia.

Jeśli ktoś zredukował swoje pragnienia, aspiracje i ideały na przykład do chęci posiadania pieniędzy, to poświęci wszystko: zdrowie, sumienie, rodzinę, byle tylko te pieniądze zdobyć. Podobnie będzie w sytuacji człowieka, którego jedynym pragnieniem jest już tylko seks, alkohol czy narkotyk. Poświęci on wszystko inne, łącznie z własnym życiem, byle próbować zaspokoić to jedyne pragnienie, jakie mu jeszcze pozostało. Zubożenie pragnień prowadzi więc do zniewolenia.

Jak więc duszpasterz może pomagać dzieciom i młodzieży, by skutecznie chronić ich od popadnięcia w uzależnienia? Przede wszystkim pomagając im, by strzegli i rozwijali w sobie bogactwo pragnień, marzeń, aspiracji i ideałów na miarę powołania człowieka. Młodzi ludzie nie będą sięgali po piwo czy inne napoje alkoholowe wtedy, gdy pomożemy im odkryć i zafascynować się światem dobra i piękna, światem prawdy i miłości, światem prawdziwych wartości, których respektowanie przynosi satysfakcję i radość, której alkohol dać nie może.

Z tego właśnie względu duszpasterska troska o wychowanie w trzeźwości nie może ograniczać się do przestrzegania przed piciem alkoholu czy okazjonalnych zobowiązań abstynenckich. Powinna ona koncentrować się na całym kontekście życia dzieci i młodzieży, aby ułatwiać im nabycie dojrzałych więzi z Bogiem, z ludźmi i z samym sobą. Trzeba przy tym pamiętać, że ostatecznym fundamentem trzeźwości nie są teoretyczne kompetencje, nakazy czy zakazy lecz więzi. Dla przykładu, jeśli dziecko łączy więź przyjaźni i zaufania z rodzicami, którzy przestrzegają przed piciem alkoholu, to nie będzie ono piło nawet jeśli nie rozumie jeszcze w jaki sposób alkohol może szkodzić. Gdy natomiast brak jest takiej więzi, to trudno będzie dzieciom i młodzieży o zachowanie abstynencji, choćby doskonale rozumieli, że sięganie po alkohol w wieku rozwojowym przynosi dramatyczne szkody.

Znamienne jest pytanie, które postawił mi 16-letni uczeń szkoły średniej: Dlaczego mam nie pić alkoholu? Ja wiem, że zaczynając picie w tym wieku już za rok mogę być alkoholikiem, ale dlaczego miałbym sobie nie szkodzić, skoro rodzice się mną nie interesują i nie kochają mnie, i skoro mnie samemu nie zależy już na moim zdrowie i życiu? Temu chłopcu i jemu podobnym można pomóc w zachowaniu abstynencji jedynie poprzez wprowadzenie ich w świat więzi miłości i zaufania.

Dochodzimy tutaj do kresu możliwości najlepszych nawet programów profilaktycznych. Programy mogą pouczać, ale nie mogą tworzyć więzi. Wprowadzanie w świat więzi miłości i zaufania dokonuje się (lub nie!) w środowiskach, w których żyją młodzi. Szczególne znaczenie ma w tym względzie środowisko rodzinne, gdyż człowiek uczy się postawy do siebie i życia głównie w dzieciństwie. To właśnie w rodzinie dziecko uczy się miłości do Boga i człowieka albo zostaje wprowadzone w świat lęku, agresji czy samotności. Wiele polskich rodzin przeżywa obecnie kryzys a to prowadzi także do trudności w wychowaniu młodego pokolenia. Kryzys dotyka również polską szkołę. Z bólem przyjąłem wiadomość podaną w telewizji (bez komentarza!), że w jednym z warszawskich liceów dyrekcja autoryzowała studniówkę z alkoholem. W ten sposób szkoła stała się antyszkołą, miejscem, w którym młodzież uczy się subkultury spotkań przez alkohol. Ponadto jeśli wśród uczestników studniówki był choć jeden uczeń niepełnoletni, to podawanie alkoholu jest wtedy nie tylko złamaniem zasad wychowawczych, ale też złamaniem prawa.

W obliczu kryzysu rodziny i szkoły wyjątkowo istotnego znaczenia nabiera duszpasterska troska o wychowanie dzieci i młodzieży w abstynencji. Podstawową formą tej troski jest kształtowanie u młodych dojrzałej religijności. Wtedy młodzi uczą się ufać Bogu i Ewangelii bardziej niż sobie, niż swemu ciału i emocjom, niż naciskowi rówieśników, środków przekazu czy mody. Bardziej niż alkoholowi czy narkotykom.

Duszpasterz trzeźwości to ten, kto pomaga dzieciom i młodzieży, by żyli na co dzień w obecności Chrystusa, mocą Jego miłości i prawdy. Kapłan, który czuje się odpowiedzialny za trzeźwość młodego pokolenia to nie tylko ten, który mówi o alkoholu i zachęca do abstynencji. To także ten, który katechizuje i troszczy się o uczestnictwo młodych w niedzielnej Eucharystii oraz w życiu sakramentalnym. Duszpasterz trzeźwości to także ten, który opiekuje się młodzieżowymi ruchami formacyjnymi, np. ministrantami, scholą, Katolickim Stowarzyszeniem Młodzieży, grupami oazowymi, harcerzami.

W obecnej sytuacji potrzeba też takich działań duszpasterskich, które bezpośrednio odnoszą się do dzieci i młodzieży ze środowisk szczególnie zagrożonych. Dlatego cenną i skuteczną formą wychowania w trzeźwości jest tworzenie świetlic i oratoriów w salach parafialnych, gdzie dzieci i młodzież - zwłaszcza z rodzin dotkniętych chorobą alkoholową - mogą się spotykać, odrabiać lekcje, modlić i uczyć dojrzałej więzi z Bogiem i człowiekiem. Bardzo wskazane jest ponadto organizowanie przez parafie różnych form wypoczynku w czasie ferii i wakacji. Młodzi ze środowisk zagrożonych są wtedy pod opieką wychowawców i młodzieży z katolickich grup formacyjnych. Mogą uczyć się chrześcijańskich wzorów życia i spotykania się w wolności i odpowiedzialności.

Refleksje końcowe
Jest rzeczą bardzo wymowną, że ogromnie wzrasta liczba młodych ludzi, dotkniętych problemem alkoholowym właśnie w czasach, w których dzieci i młodzież dysponują znacznie większą niż dotąd wiedzą o alkoholu. Nigdy jeszcze w historii naszego kraju nie było tak wielu programów profilaktycznych i nigdy nie objęto nimi tak wielkiej liczby uczniów w polskich szkołach jak w ostatnich latach. Okazuje się, że jest to zbyt mało, aby skutecznie zapobiegać zagrożeniom w tej dziedzinie.

Dramatyczne problemy alkoholowe wśród ludzi młodych odsłaniają tajemnicę człowieka. Sięganie po alkohol przez dzieci i młodzież jest bowiem nie tyle przejawem niewiedzy czy złej woli co skutkiem kryzysu życia. Z tego powodu skuteczne wychowanie w abstynencji i rozwiązywanie już istniejących problemów wśród młodych nie jest możliwe bez rozwinięcia bogatej sfery duchowej i religijnej. A tu rola Kościoła będzie zawsze niezastąpiona.