Samobójstwa w III Rzeczypospolitej.pdf

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

PSYCHOSPOŁECZNE PROBLEMY SAMOBÓJSTW

Maria Jarosz

Instytut Studiów Politycznych PAN

Samobójstwa w III Rzeczypospolitej

w perspektywie światowej.

Analiza socjologiczna

Suicide in the Third Republic of Poland in the world’s perspective.

Sociological analysis

Adres do korespondencji:

prof. zw. dr hab. Maria Jarosz

ul. Nalewki 2/7, 00–158 Warszawa

tel.: (022) 831 29 34

e-mail: mjaro@isppan.waw.pl

Streszczenie

Tekst zawiera socjologiczną analizę samobójstw popełnionych w Polsce w ciągu ostatniego 50-lecia

w odniesieniu do wskaźników śmierci samobójczej w Europie i na świecie. Demograficzno-społeczne

cechy samobójców (wiek, płeć, zawód, charakter miejscowości czy układ regionalny) stanowią punkt

wyjścia do teoretycznej syntezy zjawiska traktowanego przez Emila Durkheima i innych klasyków socjolo-

gii jako wskaźnik integracji społeczeństwa.

słowa kluczowe: samobójstwo, rozpowszechnienie, integracja, kondycja społeczeństwa, transformacja,

sowietyzacja

Suicydologia Tom 1, nr 1, 1–13

Towarzystwo Suicydologiczne

ISSN 1895–3786

www.suicydologia.viamedica.pl

Abstract

This text is a sociological analysis of suicides in Poland in the last fifty years, compared with suicide death

rates in Europe and the rest of the world. Sociological and demographic characteristics of suicides (age,

gender, profession, type of locality and local structure) are the starting points of the theoretical synthesis

of a phenomenon, regarded by Emil Durkheim and other classics of sociology, as a marker of society

integration.

key words: suicide, prevalence, integration, societal state, transformation, sovietization

Wstęp

lością uwarunkowań, są coraz częstsze. Badacze proble-

mu — przynajmniej ci, których uogólnienia są wynikiem

rzetelnych i wiarygodnych badań — preferują z reguły

socjologiczny sposób jego interpretacji. Interesujące, że

ten punkt widzenia podzielają (mniej lub bardziej kon-

sekwentnie) przedstawiciele różnych dyscyplin, także

kryminologii.

„Wielu psychologów — pisze Brunon Hołyst — zwraca

uwagę na wiele sytuacji, które dotychczas nie doprowa-

Zainteresowanie fenomenem samobójstwa trwa od bar-

dzo długiego czasu. W najwcześniejszych źródłach roz-

waża się je w aspekcie etycznym i aksjologicznym 1 , znacz-

nie później — jako zjawisko z dziedziny psychiatrii, psy-

chologii i socjologii [1, 2].

Postrzeganie i analiza samobójstwa jako fenomenu wy-

jątkowo złożonego, z charakterystyczną dla niego wie-

1 Celowo odróżniam poglądy aksjologiczne od etycznych w celu zaakcentowania wagi wartościowania uwolnionego od kategorii

dobra i zła. Powszechnie są utożsamiane obydwa pojęcia.

SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1

dzały do stanu depresji czy autoagresji... A zatem moż-

na wysunąć hipotezę, że nie tyle reakcje psychiczne

członków współczesnego społeczeństwa zmieniają się,

lecz sytuacje atakujące jednostkę” [2, 3].

Najważniejsze i najciekawsze studia nad samobójstwem

(w Polsce i na świecie) prezentują z reguły interpretację

socjologiczną, co wynika zapewne z tego, że ona wła-

śnie wyjaśnia problem w szerszym kontekście: tu i te-

raz, w czasach wielkich, społecznych, gospodarczych

i politycznych transformacji.

Socjologiczny kierunek badań nad zachowaniami auto-

destrukcyjnymi przyjmuje za punkt wyjścia nie jednost-

kę, lecz społeczność — analizuje bowiem akt samobój-

czy w kontekście jego społecznych uwarunkowań. Ina-

czej mówiąc: skoro człowiek jest częścią określonego

społeczeństwa, to źródeł samobójstw należy szukać

w zakłóceniach funkcjonowania tego społeczeństwa. Sa-

mobójstwo jako zjawisko społeczne należy zatem badać

jako efekt dezintegracji społeczeństwa, a nie jako prze-

jaw dezintegracji osobowości samobójcy. Nie oznacza

to lekceważenia indywidualnych motywów działań sa-

mobójczych, ale przesunięcie zainteresowań z jednost-

kowych na wspólny mianownik tych działań: warunki

społeczne zapobiegające lub sprzyjające zamachom na

własne życie. Wyraźne są ich wymierne wyznaczniki

dowodzące zróżnicowanego nasilenia i zmienności lub

stałości trendów społecznych.

(nieuwzględnianie w analizie prób samobójczych nieza-

kończonych śmiercią), statystyka pozostaje najpewniej-

szym źródłem wnioskowania o skali, strukturze i trendach

zjawiska — zwłaszcza w perspektywie porównawczej.

W ciągu ostatniego stulecia we wszystkich w zasadzie kra-

jach świata odnotowano wyraźny i niepokojący wzrost licz-

by samobójstw, określany niekiedy mianem epidemii.

W połowie lat 90. XX wieku śmierć samobójcza była naj-

rzadsza w Albanii i Luksemburgu (73 i 74 samobójstwa),

najczęstsza zaś w Rosji (61 886). Liczby bezwzględne sta-

nowią jednak raczej przyczynek niż miarodajny mier-

nik zjawiska. Ten ostatni (współczynnik na 100 000 lud-

ności) wskazuje bowiem na Litwę jako kraj o najwyż-

szym nasileniu zgonów samobójczych (42,0), a na prze-

ciwnym krańcu kontinuum znajduje się Azerbejdżan

(0,7). Należy przyjrzeć się wskaźnikom zachowań auto-

destrukcyjnych w 40 krajach (publikujących odpowied-

nie dane statystyczne) oraz podobieństwom i rozpięto-

ści wysokości wskaźnika (tab. 1).

Na podstawie przytoczonych w tabeli 1 informacji moż-

na, w przybliżeniu, wyodrębnić trzy grupy krajów róż-

niących się nasileniem zgonów samobójczych.

Pierwsza, o najniższych wskaźnikach zjawiska (0,7–8,2), to:

Azerbejdżan, Armenia, Meksyk, Grecja, Albania, Portu-

galia, Izrael, Uzbekistan, Wielka Brytania i Włochy.

W drugiej grupie, o średnich wskaźnikach samobójstw

(10,1–18,6), znalazły się: Holandia, Stany Zjednoczo-

ne, Kirgistan, Norwegia, Kanada, Niemcy, Szwecja,

Australia, Polska, Czechy, Bułgaria, Dania, Japonia.

Grupa krajów wyróżniających się najwyższymi wskaźni-

kami śmierci samobójczej to (licząc od najwyższej war-

tości współczynnika, wynoszącej 42,0, do wartości naj-

niższej 19,0): Litwa, Rosja, Białoruś, Estonia, Węgry,

Łotwa, Słowenia, Ukraina, Kazachstan, Finlandia, Chor-

wacja, Szwajcaria, Luksemburg, Francja i Austria.

Nie jest możliwe bez szczegółowych analiz zmiennych

społecznych, politycznych, kulturowych czy gospodar-

czych wnioskować o przyczynach podobieństw czy od-

mienności analizowanego zjawiska w poszczególnych

krajach. Zaproponowany sposób podziału na grupy kra-

jów porządkuje je tylko formalnie (ze względu na arbi-

tralnie określoną wielkość wskaźnika) — nie wskazując

na przyczyny.

Czy istnieje jednak jakakolwiek hipotetyczna możliwość

określenia czynników, które prawdopodobnie wpływają

na ukształtowanie omawianych konfiguracji?

Opisywana w literaturze przedmiotu sezonowość samo-

bójstw kształtująca ich roczny rytm [3, 6] oraz warunki

klimatyczne w poszczególnych krajach nie przybliżają

nas do wyjaśnienia problemu, podobnie jak nieco bar-

dziej prawdopodobne, ale mniej zbadane czynniki eko-

logiczne.

Samobójstwa w Polsce i na świecie

Samobójstwo zajmuje trwałe miejsce w literaturze i ba-

daniach socjologicznych, przede wszystkim ze względu

na jego społeczne podłoże. Zachowania autodestrukcyj-

ne są determinowane w dużej mierze cechami grup spo-

łecznych, do których należeli samobójcy, środowiskiem

i typem społeczeństwa, w którym żyli. Porównanie sa-

mobójstw w Polsce z samobójstwami w innych krajach

świata pozwoli lepiej określić polską charakterystykę

tego zjawiska, zwłaszcza że właśnie analiza samobójstw

była punktem wyjścia dla sformułowania pewnych ogól-

nych prawidłowości zachowań ludzkich i ich społecznych

uwarunkowań, natomiast nasilenie częstości śmierci sa-

mobójczej uważa się za jeden z najważniejszych wskaź-

ników integracji i kondycji społeczeństwa [4, 5].

Podstawą analizy są gromadzone w urzędach statystycz-

nych Polski i innych krajów (na podstawie analogicznych

kryteriów klasyfikacyjnych) 2 informacje dotyczące nasi-

lenia częstości zgonów samobójczych. Są to, oczywiście,

dane ilościowe. Mimo bowiem wszystkich zastrzeżeń do-

tyczących wiarygodności informacji statystycznych („ciem-

na liczba” samobójstw niewykrytych) oraz ich ograniczeń

2 Statystyka samobójstw zgodna z kryteriami międzynarodowej klasyfikacji (i „zasadami sztuki”) jest rejestrowana w Polsce od

1951 roku.

Maria Jarosz, Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna

Tabela 1. Samobójstwa zakończone śmiercią w wybranych krajach świata w latach 1995–1999 (na 100 000 ludności)

Table 1. The suicide (death) rate for selected countries between 1995 and 1999 (per 100 000 people)

Kraj

Rok

Liczba samobójstw

Liczba samobójstw na 100 000 ludności

Albania

1998

165

4,4

Armenia

1999

1,8

Australia

1997

2646

14,3

Austria

1999

1555

19,0

Azerbejdżan

1999

0,7

Białoruś

1999

3408

33,5

Bułgaria

1999

1307

15,9

Chorwacja

1999

989

21,7

Czechy

1999

1610

15,7

Dania

1996

892

17,0

Estonia

1999

469

33,2

Finlandia

1998

1228

23,8

Francja

1997

11 139

19,0

Grecja

1998

403

3,8

Hiszpania

1997

3373

8,6

Holandia

1997

1570

10,1

Izrael

1997

379

6,5

Japonia

1997

23 502

18,6

Kanada

1997

3681

12,3

Kazachstan

1999

4004

26,8

Kirgizstan

1999

559

11,5

Litwa

1999

1552

42,0

Luksemburg

1997

19,2

Łotwa

1999

764

31,4

Meksyk

1995

2892

3,2

Niemcy

1998

11 654

14,2

Norwegia

1997

533

12,1

Polska

1999

3967

14,9

Portugalia

1998

556

5,6

Rosja

1998

51 770

35,3

Słowenia

1999

590

29,7

Stany Zjednoczone

1998

30 575

11,3

Szwajcaria

1996

1431

20,2

Szwecja

1996

1253

14,2

Turkmenistan

1998

406

8,4

Ukraina

1999

14 452

28,8

Uzbekistan

1999

1620

6,8

Węgry

1999

3328

33,1

Wielka Brytania

1998

4389

7,4

Włochy

1997

4694

8,2

Źródła: Demographic Yearbook 1999. United Nations, New York 2001; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2001. Główny Urząd Staty-

styczny, Warszawa.

SUICYDOLOGIA 2005, tom 1, nr 1

A co ze zmiennymi kulturowymi, zwłaszcza aksjologicz-

nymi? Te z pewnością zmniejszają lub zwiększają praw-

dopodobieństwo zachowań samobójczych. Pod warun-

kiem jednak, że potraktujemy je jako jeden z elemen-

tów stymulujących, nie zaś główny czynnik sprawczy.

Podłożem decyzji samobójczych jest bowiem wiele za-

zębiających się czynników. Przewodnią tezą tego tekstu

są socjologiczne uwarunkowania zjawiska, co nie zna-

czy, że tylko one determinują zachowania autodestruk-

cyjne. Klasycy zagadnienia wskazują, co ważne, na świa-

topogląd samobójców jako na czynnik mniej lub bar-

dziej predystynujący do samozniszczenia. W badaniach

etiologii samobójstw analizowano wpływ religii, z regu-

ły w związku z rasą ofiar. To podejście charakteryzuje

zwłaszcza literaturę krajów anglosaskich, w której au-

torzy różnicują zachowania samobójcze w zależności od

rasy osób je przejawiających.

Emil Durkheim w opublikowanej sto lat temu książce

„Le suicide” [1] zauważa, że protestanci częściej popeł-

niają samobójstwa niż katolicy, natomiast żydzi odbie-

rają sobie życie niesłychanie rzadko. Prawidłowość ta

wydaje się wyjątkowo oczywista i trwała. Ostatnie lata

nasuwają tu jednak daleko idące wątpliwości. Zacznij-

my od żydów. Czy religia właśnie, czy może raczej życie

w diasporze powstrzymywało ich od samobójstw? Nie-

wola, pogromy, holokaust — wszystko to z całą pewno-

ścią podnosi wartość życia. Przetrwać za wszelką cenę

— wbrew „onym” (Egipcjanom, krzyżowcom, hitlerow-

com, Arabom) — to, być może, najsilniejsza motywacja

przeciwdziałająca autodestrukcji. Religia staje się czyn-

nikiem ją wspomagającym, ale nie najważniejszym.

Świadczą o tym wciąż wprawdzie niewielkie, ale wyraź-

nie rosnące wskaźniki samobójstw w Izraelu, w których

liczący się udział mają, tak jak w innych krajach, imi-

granci. Co najciekawsze, chodzi tu nie tylko i nie głów-

nie o Rosjan, ale o nowo przybyłych Żydów z Etiopii,

stanowiących jedną z najbardziej ortodoksyjnych grup

religijnych w całym Izraelu...

Tradycyjny polski katolicyzm — jakkolwiek z pewnością

powstrzymujący od zachowań autodestrukcyjnych — nie

przeciwdziała im przecież dość skutecznie, skoro liczba

samobójstw zakończonych zgonem wzrosła w Polsce

w ostatnim 50-leciu o 280%. A co z Polakami–katolika-

mi umierającymi śmiercią samobójczą na obczyźnie (Au-

stralia, Szwecja, Dania, Szwajcaria, USA, Francja) znacz-

nie częściej niż obywatele tych krajów?

Niejednoznaczne sygnały płyną też z analizy statystyki

zachowań samobójczych w innych krajach: w każdym

razie nie upoważniają one do wnioskowania o religii

chrześcijańskiej jako zmiennej istotnie zmniejszającej

wielkość samobójstw — ale co najwyżej jako o czynniku

pośredniczącym w ich ograniczaniu. Jeszcze trudniej

byłoby walor powstrzymywania od samozniszczenia

przypisać innym religiom [7].

Odrębną kwestią są terrorystyczne zamachy samobój-

cze, których najbardziej spektakularną demonstracją był

przeprowadzony 11 września 2001 roku morderczy za-

mach na World Trade Center w Nowym Jorku, w którym

zginęło kilka tysięcy ludzi. Istnieją, po pierwsze, wątpli-

wości co do tego, czy było to samobójstwo typu altru-

istycznego, czy też (o czym była wcześniej mowa) raczej

masowe zabójstwo. Po drugie, przypisywanie źródeł za-

chowań autodestrukcyjnych religii, islamowi, nie wyda-

je się do końca uzasadnione. Analiza kontekstu tych

zachowań wskazuje raczej, najogólniej rzecz ujmując,

na określone czynniki sytuacyjne (walka o przezwycię-

żenie poczucia hańby i wstydu związanych z terytorialną

dominacją Izraela czy ekonomiczną i wojskową domi-

nacją Ameryki), stymulujące narastanie częstości ter-

rorystycznych ataków samobójczych.

W rezultacie nie tyle religijne, co raczej społeczno-de-

mograficzne, statusowe i sytuacyjne zmienne — a zwłasz-

cza interferowanie całego kompleksu czynników — leżą

u podłoża podobieństw i odmienności wskaźników sa-

mobójstw w rozmaitych krajach świata.

Wydaje się, że istnieją jednak warunki i okoliczności

współkształtujące sytuację pewnej wybranej grupy kra-

jów w odniesieniu do dewiacyjnych, suicydogennych ty-

pów zachowań. Można przypuszczać, że warunki te są,

toutes proportions gardées , podobne w krajach zaliczanych

do postkomunistycznych. Spróbujmy je wyodrębnić —

pamiętając jednak, że analizowane informacje dotyczą

krótkiego okresu, natomiast statyczny obraz zjawiska

mogą zmienić późniejsze wahania i trendy (ryc. 1).

Jak widać na podstawie zamieszczonego układu graficz-

nego, najwyższe wskaźniki zgonów samobójczych mają

(poza Białorusią, Ukrainą i Kazachstanem) kraje wcho-

dzące w skład dawnego Związku Radzieckiego. Węgry

— od kilkudziesięciu przynajmniej lat przodujące w sta-

tystyce samobójstw dokonanych — znajdują się za Rosją

i Estonią.

Najmniej suicydogennym krajem jest, jak się okazuje,

Polska, zaś w kolejności nasilenia samobójstw — Czechy.

Szczególnie silną skłonność Węgrów do autodestrukcji

poddawano wielu, mniej lub bardziej naukowym, roz-

ważaniom: nigdzie jednak, jak dotąd, autorka niniejszej

pracy nie odkryła wiarygodnego i przekonującego wy-

jaśnienia tego fenomenu. Węgry nie przestały być — na

skutek splotu wielu nie do końca znanych okoliczności

— krajem o bardzo wysokich wskaźnikach śmierci sa-

mobójczej, choć nie znajdują się już na czele tabeli. Rzut

oka na wskaźniki samobójstw w dawnej Jugosławii upew-

nia, że są one relatywnie wysokie — choć publikowanie

w statystyce międzynarodowej danych tylko z Chorwa-

cji i Słowenii praktycznie uniemożliwia próbę jakichkol-

wiek sensownych uogólnień.

Najbardziej zastanawiające są ogromne rozpiętości wiel-

kości wskaźnika autodestrukcji między Rosją, Litwą, Es-

Maria Jarosz, Samobójstwa w III Rzeczypospolitej w perspektywie światowej. Analiza socjologiczna

Źródło: Demographic Yearbook 1999, United Nations, New York 2001; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2001, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa

Rycina 1. Samobójstwa zakończone śmiercią w wybranych krajach świata w latach 1995–1999 (na 100 000 miesz-

kańców)

Figure 1. The suicide (death) rate of selected countries between 1995 and 1999 (per 100 000 people)

tonią i Łotwą a Czechami i Polską — zwłaszcza tą ostat-

nią. Klarowność tego rankingu załamują, co prawda,

Kazachstan, Ukraina i Białoruś, jednak i one znajdują

się przecież w grupie krajów o najwyższych współczynni-

kach śmierci samobójczej. Autorka nie czuje się kompe-

tentna — ze względu choćby na brak odpowiedniego zbio-

ru informacji — by analizować przyczyny zróżnicowania

zachowań autodestrukcyjnych na mapie dawnego impe-

rium sowieckiego. Można wszakże podjąć próbę hipote-

tycznego wyjaśnienia stosunkowo niskiego wskaźnika sa-

mobójstw w Polsce. Być może zadecydowały o tym cechy

różniące powojenny okres transformacji socjalistycznej

od realizowanej w innych krajach. Najogólniej mówiąc,

tak zwana budowa socjalizmu w Polsce przebiegała z opo-

rem i wolniej, burząc mniej zastanych struktur i wartości

niż jej model narzucony gdzie indziej.

W świetle faktów i analiz historyków „nie do utrzyma-

nia jest pogląd... o dokonującej się rusyfikacji czy choć-

by ‘sowietyzacji’ narodu, jeśli przez ‘sowietyzację’ mamy

rozumieć adaptowanie się ludności do wartości obcych

polskiej tradycji i polskiemu etosowi narodowemu” [8].

Oddając hołd historycznym zasługom „Solidarności”,

zauważmy, że nie wyrosła ona w „czarnej dziurze” kraju

skutecznie zniewolonego przez okupanta. Jako państwo

i naród Polacy „przez czterdzieści pięć lat — pisze Hen-

ryk Słabek — skutecznie ratowali się sami: korzystne

granice i terytorium, niemal jednonarodowe państwo,

w ciągu czterdziestu lat powojennych największy w Eu-

ropie przyrost naturalny i bliska podwojenia liczba lud-

ności, rozbudowa infrastruktury gospodarczej i kultu-

ralnej, zachowanie i umacnianie tożsamości narodowej

— to niebagatelne wartości tego okresu” [8].

Polska industrializacja — w przeciwieństwie do wszyst-

kich innych państw tak zwanego obozu socjalistycznego

— nie naruszyła chłopskiej 3 struktury własnościowej

i form gospodarowania w rolnictwie oraz nie wyelimi-

nowała z rynku pewnych rodzajów rzemiosła. Nie znisz-

czyła też Kościoła i hierarchii kościelnej (mimo wielu

3 Struktury tej nie zmieniło istnienie Państwowych Gospodarstw Rolnych i nielicznych spółdzielni produkcyjnych.

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: