Socjologia Wsi Prof. Seręga.doc

2002-12-01

SOCJOLOGIA WSI I ROLNICTWA

Prof. Seręga

Wykład:

Społeczne osobliwości rodziny wiejskiej ze swoistą logiką gospodarowania.

Logiką gospodarowania nastawioną na przetrwanie, podtrzymywanie najważniejszego dobra, jakim jest gospodarstwo. Ta logika przetrwania podkreślana jest przez badaczy od zarania dziejów. Silnie akcentowana jest przez takich badaczy jak Józef CHałasiński, Florian Znaniecki. To właśnie Florian Znaniecki wraz z amerykańskim badaczem Williamem Thomasem stworzyli metodę dokumentów osobistych, która obrazowała stosunek do gospodarstwa, który można określić jednym zdaniem: Gospodarstwo w tradycyjnej rodzinie traktowane jest jako swoisty depozyt, o który trzeba dbać i przekazywać następnym pokoleniom.

              Kiedy mówimy o stosunku do warsztatu pracy, stosunku do ziemi należy wspomnieć takie nazwisko jak: Mendras, który to wypowiedział ważne zdanie: „Wszystkie cywilizacje ziemi nadawały wartość szczególną, nieporównywalną z wartością czegokolwiek innego.”

              Trzy osobliwości rodziny chłopskiej.

I.             

Jedność produkcji i konsumpcji.

To jest swoista równowaga pomiędzy konsumpcją a subiektywną oceną zdolności rodziny do wysiłku, czyli produkcji.

Mówiąc o jedności produkcji i konsumpcji należy wspomnieć nazwisko rosyjskiego ekonomisty Alexandra Wasyliewicza Czajanowa. Jego praca ukazała się w 1924 roku. Praca ta najlepiej opisuje zasadę równowagi funkcji produkcyjnych i konsumpcyjnych. W1966 roku praca jego została przetłumaczona na język angielski. Zainteresowali się nią amerykanie, ponieważ praca ta dokładnie tłumaczyła istotę logiki postępowania rodziny chłopskiej. Ta logika postępowania była oparta o pojęcie równowagi pomiędzy potrzebami rodziny a subiektywną niechęcią do pracy. Mówiąc prościej w miarę wzrostu potrzeb. W fazach rozwoju rodziny zdarzają się różne okoliczności, odchodzi młode pokolenie, pamiętamy tradycyjne wzory potrzeba wianowania, potrzeba wyposażania, wzrastają te potrzeby rodziny wzrasta wysiłek produkcyjny. Dokupuje się ziemi, modernizuje się warsztat. Poszerzanie się potrzeb konsumpcyjnych wymusza wzmożenie wysiłku. Logika chłopskiego gospodarowania polega na tym, że wraz z obniżeniem się potrzeb tzn. po przekroczeniu pewnego punktu w życiu rodziny „stabilizacja potrzeb” wysiłek maleje. Gospodarstwo wówczas zmniejszamy ziemię wydzierżawiamy innym.

              Tłumacząc idee koncepcji Czajanowa formułuje się tezy:

1. Autonomia decyzji, która dotyczy obu stron zarówno poziomu konsumpcji jak i sfery produkcji. Autonomia to samodzielność podejmowania decyzji. Oba te elementy mają charakter subiektywny i leżą w gestii całej rodziny czy zarządzającego.
2. Dążenie do równowagi potrzeb oparte jest na subiektywnej koncepcji definiowania, tej równowagi poprzez wprowadzenie subiektywnego kryterium oceny, podziału zaspokajania potrzeb. Teza ta była najbardziej krytykowana, bo trudno wierzyć, że ludzie jednocześnie właściciele są skłonni w imię nie wiadomo, jakich wartości minimalizować swoje potrzeby.

Porównując ten typ osobliwości z innymi formami nie chłopskimi, czyli gospodarstwem kapitalistycznym opartym nie na pracy rodziny, lecz na pracy najemnej to można powiedzieć tak:

v     Gospodarstwo chłopskie bazuje na pracy rodziny

v     Gospodarstwo kapitalistyczne na pracy najemnej

v     Gospodarstwo chłopskie jest zorientowane na przetrwanie

v     Gospodarstwo kapitalistyczne nastawione jest na zysk

Podsumowując Czajanowa można powiedzieć tak: „ Korzystna sytuacja na rynku nie, motywuje chłopa do wzrostu aktywności, ponieważ jest zdolny zachować pewien poziom konsumpcji przy obniżonych nakładach pracy.”

              Gospodarstwo chłopskie charakteryzuje to, że „pieniądz” nie jest towarem do produkcji i wymiany na inne dobra, a samo gospodarstwo nastawione jest na przetrwanie.

II.

              Jedność funkcji produkcyjnych (pracy) z jednością zarządzania.

Jedność myśli i ręki jak nazwał to polski ekonomista Ryszard Manteuffel. Jest to jedność trzech w gruncie rzeczy właściwości pracy:

v     Pracy koncepcyjnej

v     Pracy koordynacyjnej w sensie zarządzania

v     Pracy wykonawczej

Ta druga jedność pozwala nam wskazać różne osobliwości pracy chłopskiej wskazującej na odmienność tej kategorii w porównaniu do innych. Praca chłopska jest uwarunkowana warunkami przyrodniczymi, jest pracą ciągłą, dyspozycyjną, terminową. Sezonowość, szczyty pracy, wzmożony wysiłek, to niektóre cechy pracy rolnika. Ryzyko pracy rolnika mimo postępującej technologii jest jedną z najważniejszych osobliwości, warunki przyrodnicze, wolna gospodarka rynkowa, to wszystko składa się na to, że ryzyko pracy rolnika jest nieporównywalne nawet z ryzykiem przedsiębiorcy, ponieważ ci mogą określić przynajmniej stopień prawdopodobieństwa zwrotu poniesionych kosztów, czego nie mogą zrobić rolnicy. Cykl obrotu kapitałem w gospodarstwie jest o wiele dłuższy niż np. w handlu, co jest kolejnym powodem zwiększania ryzyka.

              Jedność pracy koordynacyjnej, koncepcyjnej, wykonawczej, staje się dla tej części społeczeństwa podstawą realizacji bardzo ważnych atrybutów wartości, chodzi o problem samodzielności, bycia na swoim odpowiedzialności za swoją pracę za efekty swojej pracy. Te wszystkie atrybuty są swoistym źródłem tożsamości, decydują o utrwalających się w świadomości społecznej bardzo ważnych cechach myślenia chłopskiego. Te atrybuty są symbolem swobody, niezależności, autonomii, stają się one źródłem poczucia godności niezależnie od tego czy ta autonomia jest..

III.

              Jedność funkcji produkcyjnych i sposobu życia.

Jedność ta pokazuje w sposób nieporównywalny sytuację rodziny chłopskiej z innymi typami rodzin. Istota tej jedności polega na ciągłym przeplataniu się ról społecznych związanych z bycia członkiem określonej rodziny, z rolą matki, ojca gospodyni domowej. Nigdzie w żadnym innym typie rodziny wykonywane funkcje nie są tak uwarunkowane funkcją produkcyjną jak w rodzinie chłopskiej. Organizacja życia rodziny, realizacja jej podstawowych funkcji: socjalizacji, przynależności, funkcja wychowawcza, czy emocjonalna wszystkie te funkcje są powiązane z funkcją produkcyjną.

Jedność funkcji produkcyjnej i sposobu życia jest swoistym źródłem konfliktów i sprzeczności ujawniających się w rodzinach wiejskich zwłaszcza w rodzinach chłopskich. Sprzeczności występują pomiędzy służbą, powinnościami wobec gospodarstwa a aspiracjami dążeniami innych ludzi, którzy nie zajmują się rolnictwem. W tym czasie, kiedy ludzie niezajmujący się rolnictwem wyjeżdżają na wakacje chłopi mają szczyt pracy w polu.

Przejście z nowoczesnych gospodarstw rodzinnych (farmerskich) do industrialnych wzorów gospodarowania socjologowie nazywają PROCESEM MODERNIZACJI GOSPODARKI CHŁOPSKIEJ. Jest to także proces modernizacji społeczeństwa chłopskiego, które na wskutek nabywania różnych atrybutów, właściwie przestaje być społeczeństwem chłopskim, i staje się nowoczesnym społ. farmerskim. Wszystko polega na modernizacji na przekształceniu na różnych poziomach: ekonomicznym, gospodarczym politycznym czy społecznym. Proces modernizacji jest procesem, który traktujemy wieloaspektowo. Pomiędzy wyróżnionymi poziomami zachodzą określone związki.

Na czym polega proces utraty cech chłopskości.

Na wstępie należy powiedzieć, że w skali świata procesy modernizacyjne nie podążały jednakową drogą. Mamy w skali świata dosyć odmienne wzory. Europa kontynentalna tu występuje najbardziej nam znany tradycyjny, model gospodarstwa chłopskiego (Europa Wschodnia Polska, Rosja, Europa Centralna, Francja, Niemcy) poza Anglią.

              W Anglii ukształtowała się taka specyficzna ścieżka taki system dzierżaw, dzierżawców, który w szybkim tempie wyeliminował tradycyjne gospodarstwa rodzinne.

              W Ameryce Północnej konkretnie w USA sytuacja kształtowała się jeszcze inaczej. Tam nie ma kwestii chłopskiej, można natomiast dyskutować o kwestii etnicznej, ponieważ chłopów w rozumieniu europejskim tam nigdy nie było. Proces kolonizacji sposób rozwoju osadnictwa na terenach rolniczych przebiegał według innych wzorów.

Tylko, zatem w Europie Kontynentalnej, możemy mówić, że to przejście polega na depezentyzacja (odchłopieniu). Ten moment rozpoczęcia procesu modernizacji dotyczy różnych w skali świata typów gospodarowania.

              Na czym polega modernizacja (farmeryzacja)?

Pięć atrybutów modernizacji (farmeryzacja).

1.      Postępujący proces komercjalizacji produkcji. Celem gospodarowania staje się zysk.

2.      Produkcja jest zdeterminowana przez rynek. Nowoczesne gospodarstwo farmerskie działa w imię logiki odpowiedzi na wezwania rynku.

3.      Następuje rozdzielenie wszystkich trzech jedności, ale przede wszystkim następuje rozdzielenie, rozerwanie jedności funkcji produkcyjnych i sposobu życia, tj. gospodarstwa produkcyjnego od gospodarstwa domowego. Gospodarstwo produkcyjne staje się warsztatem.

4.      Praca w gospodarstwie staje się zawodem. Praca w gospodarstwie ulega procesowi profesjonalizacji.

5.      Gospodarstwo opiera się na osiągnięciach nauki. Wiedza tradycyjna przekazywana z pokolenia na pokolenie nie liczy się już. Nowoczesne gospodarstwo opiera się o postęp nauki, inżynierie genetyczną, biotechnologie.

Taki proces farmeryzacji scharakteryzowany w takich pięciu cechach ma jednak pewną taką najbardziej właściwą i wyróżniającą cechę, jaką jest proces komercjalizacji inaczej logika gospodarowania. Celem gospodarowania staje się nie przetrwanie, nie służba, lecz pieniądz dochód i jego maksymalizacja. Kiedy celem staje się zysk a gospodarstwo reaguje na bodźce rynkowe to produkuje towar.

              Procesy depezentyzacji (odchłopienia)

Typy społeczności według Mendrasa.

Na czym polega proces modernizacji, komercjalizacji?

Bierzemy pod uwagę dwie cechy logikę gospodarowania, która jest albo logiką chłopską czyli logiką na przetrwanie, albo logiką nowoczesnego gospodarstwa czyli zysk. Druga cecha to uwarunkowania rynku, orientacja na rynek inaczej stopień interaktywności z rynkiem.