org_230kor_czynniki_modyfikujace_ujawnienie_przez_dziecko_doswiadczen.pdf

M agdalena U ławska • czynniki modyfikujące ujawnienie przez dziecko doświadczeń

wykorzystania seksualnego

M agdalena U ławska

absolwentka Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu

i Podyplomowego Studium Pomocy Psychologicznej w Dziedzinie Seksuologii

przy UAM w Poznaniu

Czynniki modyikujące ujawnienie przez dziecko

doświadczeń wykorzystania seksualnego

Autorka artykułu poszukuje odpowiedzi na pytanie, jakie czynniki wpływają na ujawnienie wy-

korzystania seksualnego przez dzieci oraz na jego przebieg. Jak organizować przestrzeń przyja-

zną dla tego typu wyznań, na co zwracać szczególną uwagę i jak reagować, żeby nie zatrzymać

rozpoczynającego się procesu – to kwestie, które można rozstrzygać, odwołując się do ustaleń

prezentowanych w artykule. Autorka nie podejmuje problematyki przesłuchania dziecka, sku-

piając się na ujawnieniu rozumianym jako proces rozpoczynający się od prób przekazania infor-

macji o zdarzeniu drugiej osobie przez oiarę wykorzystania.

Wprowadzenie

roblem wykorzystywania seksual-

nego dzieci to problem o ogromnej

wadze, który niesie ze sobą konse-

kwencje przede wszystkim dla wykorzysty-

wanych dzieci, ale także dla ich rodziców

i opiekunów, różnych instytucji i placówek

zajmujących się pomaganiem oiarom wy-

korzystania seksualnego, a także dla społe-

czeństwa, które musi poddać releksji sytu-

ację, w której bezbronne i niewinne dziecko

staje się środkiem, sposobem na seksualne

zaspokajanie dorosłego.

Wykorzystywanie seksualne małych

dzieci nie jest zjawiskiem rzadkim. Dzięki

mediom i kampaniom na rzecz pomocy

oiarom wykorzystań seksualnych oraz

dzięki działalności różnych organizacji, co-

raz więcej doświadczeń wykorzystywania

seksualnego zostaje ujawnionych.

Pojawiają się nowe potencjalne zagrożenia

wykorzystywania dzieci, takie jak Internet

– globalna sieć połączeń z różnymi zakątkami

ziemi. Nagłaśniane są przypadki wykorzysty-

wania seksualnego dzieci przez sprawców wy-

konujących zawody zaufania publicznego, ta-

kich jak lekarze, psychologowie czy terapeuci.

Uwarunkowania ujawnienia doświad-

czeń wykorzystania seksualnego to ważne

zagadnienie. Wyjawienie przez oiarę tego,

co się jej zdarzyło, zdecydowanie zwiększa

szanse na otrzymanie przez nią pomocy.

W kręgu zainteresowania autorki znajduje

się proces ujawnienia oraz czynniki, które

mają wpływ na jego przebieg.

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

czynniki_modyfikujace_ujawnienie2 2

2008-02-07 22:03:40

M agdalena U ławska • czynniki modyfikujące ujawnienie przez dziecko doświadczeń

wykorzystania seksualnego

Co zatem wpływa na ujawnienie wyko-

rzystania? Czy można mówić o specyicz-

nych czynnikach, które muszą zaistnieć,

aby oiara zdecydowała się powiedzieć

komuś o wykorzystaniu? Czy strategie

radzenia sobie stosowane w obliczu wy-

korzystania mają istotny wpływ na jakość

ujawnienia?

Teorie ujawnienia wykorzystania seksualnego dzieci

Wiedzę na temat procesu ujawniania

doświadczenia wykorzystania seksual-

nego ( child sexual abuse – CSA) w ciekawy

sposób porządkuje koncepcja Tine Jensen

(2005), dotycząca modelu odroczonego

ujawnienia. Na podstawie przeprowadzo-

nego badania Jensen stwierdziła, że żadne

z uczestniczących w nim wykorzystanych

dzieci nie powiadomiło nikogo z opieku-

nów o wykorzystaniu niezwłocznie po jego

wystąpieniu.

Gotowość dziecka do ujawnienia zależa-

ła od występowania trzech zmiennych:

1) okazji ( opportunity ),

2) powiązania ( connection ),

3) celu ( purpose ).

Okazja

Jensen zwróciła uwagę, jak ważne jest

umożliwienie dziecku zakomunikowania

faktu wystąpienia wykorzystania. Szcze-

gólnie istotna jest umiejętność nawiązywa-

nia dialogu, w którym dziecko bez skrępo-

wania i bez przeszkód mogłoby powiedzieć

o wykorzystaniu. Jednak, aby dialog taki

mógł się odbyć, muszą zostać spełnione

określone warunki, związane z miejscem,

czasem, dostępnością opiekuna bądź nie-

obecnością sprawcy.

Dziecko nie ujawni wykorzystania, jeśli

nie będzie czuło, iż zostanie wysłuchane

uważnie, oraz gdy ma wątpliwości, czy

jego słowa zostaną potraktowane poważ-

nie. Często zdarza się, że dziecko napotyka

różne komunikaty zniechęcające do dalsze-

go opowiadania. Dorośli, którym trudno

jest przyjąć przedstawianą przez dziecko

rzeczywistość, zarzucają mu kłamstwo

wprost bądź w mniej bezpośredni sposób:

pytają, czy to nie był sen, lub czy ktoś po

prostu tego dziecku nie opowiedział.

Jak wynika z obserwacji, dzieci są nie-

zwykle wyczulone i wrażliwe na stany

emocjonalne swoich opiekunów, a także

na ich sytuację życiową. Dziecko nie będzie

chciało ujawnić wykorzystania w sytuacji,

w której według niego matka (bo to ona

w badaniu Jensen była najczęściej adre-

satem ujawnienia), jest obciążona innymi

problemami bądź gdy jest ewidentnie nie-

obecna emocjonalnie.

Jensen wskazuje także cztery powody,

dla których matki mogą mieć trudności

z rozpoczynaniem dialogu ze swoim dzie-

ckiem, nawet w momencie, gdy jest dla

nich jasne, iż wykorzystanie miało miej-

sce.

Jako pierwszy powód Jensen podaje

obawę matek, iż nie są wystarczająco kom-

petentne do rozmów na ten temat. Matki

obawiają się także zarzutu ze strony róż-

nych instytucji (policja, sąd itd.), iż dziecko

posługuje się słowami matki, a nie swoimi.

W obawie przed „wkładaniem własnych

słów w usta dziecka”, a także przed utrud-

nieniem późniejszych procedur, matki

wolą nie podejmować tego tematu w ogó-

le. Trzecim z wymienionych powodów jest

lęk przed skrzywdzeniem dziecka poprzez

rozmowę, jak również lęk przed szkodą,

jaką taka rozmowa może wyrządzić sto-

sunkom wewnątrzrodzinnym. Ostatni

z powodów wymienianych przez autorkę

to chęć posiadania przez matki pewności co

do zaistnienia faktu wykorzystania jeszcze

przed rozpoczęciem rozmowy.

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

czynniki_modyfikujace_ujawnienie3 3

2008-02-07 22:03:40

M agdalena U ławska • czynniki modyfikujące ujawnienie przez dziecko doświadczeń

wykorzystania seksualnego

Niektóre sytuacje w życiu dziecka uła-

twiają podjęcie tematu wykorzystania.

Najczęściej jest to moment zaraz przed

lub niezwłocznie po kontakcie ze sprawcą.

Wówczas najłatwiej odnieść się do tego,

co się dzieje z dzieckiem i zapytać o przy-

czyny, a zarazem rozpocząć dialog będący

wstępem do ujawnienia. Ważna jest także

umiejętność dostrzegania i interpretowania

symptomów wykorzystania. Nierzadko

to one stanowią punkt zakotwiczenia nie-

zbędnego dialogu.

Dziecko musi być pewne, że nikt nie prze-

szkodzi podczas ujawnienia, że sprawca jest

daleko od miejsca, w którym następuje ujaw-

nienie, że osoba, której dziecko ujawnia, jest

całkowicie nastawiona na wysłuchanie dzie-

cka i jednocześnie dziecku uwierzy.

Często dzieci, podejmując próby ujaw-

nienia, nie robią tego wprost. Są to ujaw-

nienia niepełne, po których dzieci wyco-

fują się z podejmowania dalszych prób.

Ponadto dziecięce komunikaty nie zawsze

są zrozumiałe dla dorosłych. Dlatego tym

ważniejsze staje się to, by opiekunowie nie

rezygnowali przedwcześnie z podejmowa-

nia tematu wykorzystania.

Odpowiednimi okazjami do rozpoczęcia

dialogu z dziećmi są także sytuacje, które

w mniejszym lub większym stopniu przy-

pominają sytuację wykorzystania. Szczegól-

nie często te właśnie sytuacje są czynnikiem

spustowym dla ujawnienia wykorzystania

wśród młodszych dzieci. W tej grupie naj-

częściej zdarzają się ujawnienia przypad-

kowe (Staller 2005).

Powiązanie

Dla efektywnego przebiegu rozpoczęte-

go dialogu niezbędne jest także szczególne

powiązanie pomiędzy matką bądź innym

opiekunem a wykorzystywanym dzieckiem.

Powiązanie to ma ułatwić nawiązanie poro-

zumienia między nimi. Jego fundamentem

jest swoiste uwspólnienie zakresu znaczeń

przez matkę i dziecko (Brzezińska 2003).

Dzięki ustaleniu, nie zawsze w sposób

werbalny, wspólnych ram odniesienia po-

ruszanego tematu, dialog staje się łatwiej-

szy. Czasami nie trzeba nawet wypowiadać

wszystkiego, gdyż dzięki podobnym do-

świadczeniom matki i dziecka wszystko sta-

je się jasne bez słów. Wspólne doświadcze-

nia matki i dziecka oznaczają wiedzę, którą

zdobyli, na przykład oglądając wspólnie

program dotyczący pedoilii, bądź rozma-

wiając o wypadku, który wystąpił w okoli-

cy, o którym wiedzieli i matka, i dziecko.

Powiązanie to sytuacja, w której matka

i dziecko dzielą tą samą lub zbliżoną wie-

dzę na temat wykorzystywania, poprzez to,

że oglądali jakiś program, słuchali audycji

w radio, byli uczestnikami jakiejś sytua-

cji, która była związana z tematem wyko-

rzystania bądź też sytuacja taka wystąpiła

podczas wykonywania codziennych obo-

wiązków (czynności wykonywane w ła-

zience, zabawy przed snem).

Cel

Wyraźne jest wzajemne powiązanie ka-

tegorii wyróżnionych przez Jensen. Dzie-

cko, które może ujawnić wykorzystanie,

musi widzieć możliwość, jak i wiedzieć, że

zostanie zrozumiane i potraktowane z po-

wagą. Musi także widzieć cel ujawnienia.

Często decyzja o ujawnieniu podejmowa-

na jest po – mniej lub bardziej świadomym

– zbilansowaniu wszystkich za i przeciw,

a więc określeniu pozytywnych i negatyw-

nych konsekwencji ujawnienia. Im więcej

dziecko otrzyma w tym czasie wsparcia od

opiekunów oraz im większą będzie miało

pewność na otrzymanie tego wsparcia po

ujawnieniu, tym większe będzie prawdo-

podobieństwo, iż zdecyduje się o wyko-

rzystaniu powiedzieć (Jensen 2005; Staller

2005; Lovett 2004).

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

czynniki_modyfikujace_ujawnienie4 4

2008-02-07 22:03:41

M agdalena U ławska • czynniki modyfikujące ujawnienie przez dziecko doświadczeń

wykorzystania seksualnego

W dalszej części procesu ujawnienia

najważniejsza staje się zarówno gotowość

dziecka do ujawnienia, jak i przygotowanie

do tego opiekunów. Ujawnienie zależy tak-

że od postrzeganego przez dziecko stopnia

gotowości opiekunów do przyjęcia tych

treści.

Ujawnienie jest przecież relacją dwukie-

runkową. Dziecko, podejmując pierwsze

próby ujawnienia, obserwuje uważnie reak-

cje opiekunów i stosownie do nich modyi-

kuje swoje komunikaty. Modyikuje je albo

w kierunku wycofywania się z ujawnienia

i odraczania go w czasie, całkowitego za-

niechania dalszych prób ujawnienia, bądź

w kierunku najbardziej chyba pożądanym,

mianowicie prowadzącym do lepszego wy-

jaśnienia sytuacji opiekunowi.

Model ujawnienia wg Karen Staller

Staller (2005) wraz ze współpracownika-

mi wyróżniła trzy kluczowe fazy w proce-

sie ujawnienia:

– self ,

– conidant selction-reaction ,

– consequences .

Faza self

Staller zaznacza, że aby w ogóle można

było mówić o ujawnieniu wykorzystania

seksualnego, oiara sama musi przyjąć,

iż zdarzenie bądź sytuacja, którego była

uczestnikiem, było wykorzystaniem sek-

sualnym. Jest to jedna z trudniejszych faz

– dziecko musi ujawnić wykorzystanie

przed samym sobą. Musi przyznać samo

przed sobą, iż to, co się stało, było wyko-

rzystaniem. W tej fazie dziecko rozważa

także różne scenariusze, dotyczące tego,

co się stanie, jeśli powie komuś o wykorzy-

staniu. Nie jest to jednak jeszcze moment,

w którym jest już zdolne do ujawnienia.

Faza confidant selection-reaction

Jest to faza poszukiwania odpowiedniej

osoby, odpowiedniego czasu i miejsca na

ujawnienie. Faza ta podkreśla ważny aspekt

ujawnienia, z którym borykają się oiary

wykorzystania – poczucia odpowiedzial-

ności za ujawnienie, z którym związane jest

przecież wiele negatywnych konsekwencji,

którym dziecko musi stawić czoło.

Staller sugeruje, iż dzieci nie ujawniają

faktu wykorzystania od razu, chcąc prze-

łożyć część odpowiedzialności za ujaw-

nienie na opiekunów. Dlatego tak ważne

staje się zaangażowanie opiekunów w na-

wiązywanie dialogu z dziećmi. W zależ-

ności od postawy wobec ujawnienia czy

też reakcji na ujawnienie, z jaką spotka się

dziecko, proces ujawnienia będzie prze-

biegał dalej (jeśli reakcja była wspierająca

i pozytywna) lub zostanie zahamowany

(jeśli reakcja nie będzie zgodna z oczeki-

waną przez dziecko – reakcja negatywna,

wiktymizująca).

Faza consequences

W trzeciej fazie oiara spotyka się z rze-

czywistymi konsekwencjami, wynikającymi

z podjętych decyzji w fazach poprzednich.

Niezależnie od tego, czy dziecko zdecy-

dowało się ujawniać dalej, czy zaprzestać

ujawniania wykorzystania, konsekwencje

przez nie poniesione mogą być zarówno

pozytywne, jak i negatywne. Łatwo wy-

obrazić sobie, iż pozytywną konsekwencją

zaprzestania ujawniania będzie otrzyma-

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

czynniki_modyfikujace_ujawnienie5 5

2008-02-07 22:03:41

M agdalena U ławska • czynniki modyfikujące ujawnienie przez dziecko doświadczeń

wykorzystania seksualnego

nie aprobaty osoby, która swoją reakcją

na próby ujawnienia zniechęcała dziecko

do dalszego mówienia o wykorzystaniu.

Negatywne konsekwencje w tym wypad-

ku są zależne od tego, czy wykorzystanie

trwa nadal, czy było tylko jednorazowym

epizodem. Niemniej jednak dziecko ponosi

konsekwencje emocjonalne.

Pozytywne następstwa z całkowite-

go ujawnienia wykorzystania wydają się

oczywiste. Jednak mogą zostać poniesione

również pewne koszty, szczególnie jeśli

sprawca jest członkiem rodziny, a także

wynikające z upublicznienia w bezpośred-

nim otoczeniu dziecka faktu wykorzystania

oraz z następujących po oskarżeniu spraw-

cy wszelkich niedogodności związanych

z prowadzeniem sprawy sądowej.

Wydaje się, iż zarówno Jansen, jak i Stal-

ler rozpatrują proces ujawnienia bardzo

podobnie. Zwracają uwagę na rolę osoby,

czasu i miejsca stosownego do ujawnienia,

a także na wagę spostrzeganego przez dzie-

cko wsparcia od rodziców otrzymywanego

w trakcie i po ujawnieniu.

W opisywanym przez Staller swoistym

ważeniu kosztów i strat wynikających

z podjęcia decyzji o ujawnianiu, można za-

uważyć równocześnie próby poszukiwania

przez dziecko celu tego działania. Również

w tym punkcie zaznacza się zatem zbież-

ność obydwu opisanych teorii.

Istnieją także pewne różnice. Jensen

znacznie wyraźniej podkreśla dialogowe

ujęcie procesu ujawnienia. Jednym z naj-

ważniejszych czynników jest dla niej zwią-

zek między oiarą a osobą, której oiara

ujawnia. W modelu Staller ten związek nie

jest tak silnie zarysowany.

Mimo tych rozbieżności, obie autorki są

zgodne co do tego, iż dziecko jest skłonne

ujawnić wykorzystanie, jeśli widzi ku temu

sposobność, jest w stanie wybrać osobę

godną zaufania, z którą dzieli określone

doświadczenia ułatwiające nawiązanie po-

rozumienia. Kiedy widzi cel ujawnienia,

który warto osiągnąć nawet za cenę licz-

nych negatywnych konsekwencji oraz kie-

dy ma wsparcie ze strony zaufanych osób,

które podejmują z nim szczery dialog.

Czynniki utrudniające ujawnienie wykorzystania

Bardzo często w charakterystyce dzie-

ci – oiar wykorzystania podkreśla się ich

specyiczną sytuację rodzinną. Najczęściej

rodzina, w której dziecko pada oiarą wy-

korzystania seksualnego, jest rodziną bez

możliwości zachowania bliskości (Salter

2003). Szczególnie ważna dla dziewcząt

– oiar wykorzystania jest izyczna lub psy-

chiczna nieobecność matki. Jak się okazuje,

nieobecność matki w trakcie wychowy-

wania dziewczynki trzykrotnie zwiększa

ryzyko wystąpienia nadużyć seksualnych

(Finkelhor 1984, cyt. za: Salter 2003).

Lew-Starowicz (1992) tak opisuje rodzi-

ny, w których dzieci w większym stopniu

mogą podlegać wiktymizacji:

1) brak zainteresowania dzieckiem i nie-

okazywanie uczuć, co szczególnie łatwo

wykorzystuje pedoil, opierający wykorzy-

stywanie seksualne na budowaniu zaufania

i bliskości z dzieckiem;

2) niedostosowane do rzeczywistości

wychowanie dzieci, które w konsekwen-

cji tego mają nierealistyczny obraz świata,

któremu można ufać – równie łatwo można

zdobyć zaufanie takiego dziecka, choć nie

do końca wiadomo, czy zdrada zaufania

przez sprawcę pociągnęłaby za sobą zała-

manie się całej koncepcji idealistycznego

świata, czy raczej wytworzone przez ro-

dziców zaufanie minimalizowałoby skutki

wykorzystania i zdrady;

3) rygorystyczne wychowanie oparte

na zasadzie milczenia na tematy związane

z seksualnością – dziecko nie ma możliwo-

ści podjęcia tematu wykorzystania z obawy

przed karą rodziców, z drugiej strony po-

przez wiedzę zdobytą w trakcie wychowa-

Dziecko krzywdzone • nr 4(21) 2007

czynniki_modyfikujace_ujawnienie6 6

2008-02-07 22:03:42

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: