Temat 5 Pedagogika terapeutyczna
STRES I JEGO ZWIĄZEK Z CHOROBĄ
Człowiek musi pokonywać przeszkody natury fizycznej i psychicznej, aby
organizm zachował równowagę środowiska zew. i wew. czyli HOMEOSTAZĘ.
Dziś rozwój nauki, techniki umożliwia badania nad zagadnieniem stresu,
poznanie złożoność organizmu.
Pierwsze próby badawcze podjęto w pierwszej połowie XX wieku CLAUD
BERNARD głosił: %u201Dludzki organizm ma zdolność do utrzymania stałości
środowiska wew. mimo zmian otoczenia.%u201D
Lekarz amerykański HANS SELYE prowadził szczegółowe badania nad wpływem
otoczenia, jego bodźców na funkcjonowanie organizmów żywych.
W sytuacji stresu następuje uruchomienie dodatkowych zapasów energii,
dzięki czemu organizm zwycięża i może dalej funkcjonować. Selye nazywa
ten stan STRESEM-stan mobilizacji organizmu wobec zakłóceń normalnego
funkcjonowania, stres pozwala utrzymywać się organizmowi przy życiu,
jest stanem zmian wywołanych w układzie biologicznym.
Selye zajmował się stresem pod kątem fizjologicznym.
W Polsce np., w Katedrze Psychologii Ogólnej UW pod kierownictwem
Janusza Reykowskiego prowadzona badania nad zjawiskiem, stersu ale i
SYTUACJI STRESOWEJ. Wg niego SYTUACJA STRESOWA to taka, w której
psychika człowieka jest nadmiernie obciążona. W jej skład wchodzą:
ZAKŁÓCENIA ZAGROZENIA DEPRYWACJE.
Próby badawcze podjęli także Maria Tyszkowa, Roman Ossowski, Tadeusz
Kocowski.
Każda sytuacja stresowa wywołuje zmiany w organizmie
PIERWSZA FAZA to ogólne pobudzenie organizmu, mobilizacja sił, chęć
pokonania przeszkody
DRUGA FAZA to usilne pokonanie tej przeszkody; jeśli przeszkoda zostanie
pokonana to syt.stresowa zniknie, jeśli nie zostanie (przeszkoda
)pokonana to może pojawić się załamanie lub rezygnacja.
W drugiej fazie są DWIE FORMY REAKCJI
ZWALCZANIE STRESU i OBRONA PRZED STRESEM.
W formach reakcji przed stresem następują zachowania:
%uF0FC Usunięcie się z sytuacji stresu poprzez ucieczkę
%uF0FC Zachowanie się agresywne
%uF0FC Symboliczne wycofanie się
Jest bliski związek frustracji ze stresem
FRUSTRACJA- wiąże się z udaremnieniem działania ukierunkowanego na cel,
towarzyszy porażce, następstwo nieudanej realizacji pewnego zadania
STRES towarzyszy samemu działaniu, powoduje mobilizacje organizmu dow
alki z przeszkodami.
W syt.stresowych należy wziąć pod uwagę indywidualne właściwości układu
nerwowego człowieka, każdy reaguje inaczej, zależy to np., od wieku,
płci, stanu zdrowia, fizycznego, psychicznego, zmęczenia, doświadczenia.
Stres to nie tylko działanie szkodliwe. One też i MOBILZUJĄ do działania:)
O ich szkodliwości mówi się, gdy utrzymują się przez dłuższy czas i
prowadzą do zachwiania wewnętrznej równowagi, zaburzeń nerwowych.
Przewlekła choroba czy niepełnosprawność to STRESORY, które wymagają
przeciwdziałania w formir terapii WYCHOWAWCZEJ CZY PSYCHICZNEJ.
Każda choroba jest la organizmu, stresorem obciążającym jego normalną
wydolność, wpływającym ujemnie na stan psychiczny człowieka poprzez jego
układ nerwowy. Coraz częściej mówi się o SOMATOPSYCHICZNYM charakterze
chorób.
Czynniki wewnątrzpochodne wywierające bezpośredni wpływ na system
nerwowy człowieka a wynikające z choroby to
1. Toksyny bakteryjne zatruwające organizm
2. Uboczne produkty wadliwej przemiany materii
3. Ewentualne zmiany hormonalne
4. Farmakoterapia
5. Syt. Frustrujące związane z chorobą
6. Stany nerwicowe będące wynikiem stanów bólowych.
Dziś coraz częściej mówi się o %u201EHUMANIZACJI MEDYCYNY, że człowiek
to nie tylko ciekawy przypadek, ale człowiek tworzący jedność
psychofizyczną.
Chorego należy przygotować do leczenia, dawać mu nadzieje, dawać
optymizm, by ten PODJĄŁ WOLĘ LECZENIA.
W syt. Stresowych uruchamiane są MECHANIZMU OBRONNE- mechanizmy
chroniące organizm przed zachwianiem wew.równowagi w syt.stresowych czy
frustracyjnych.
W ped. specjalnej przyjmuje się listę mechanizmów za Reykowskim:
WYPARCIE eliminowanie ze świadomości przykrych uczuć, przeżyć, pragnień.
Freud wiązał zaburzenia psychiczne z przeżyciami przeniesionymi do
podświadomości
RACJONALIZACJA jest gdy człowiek ponosząc niepowodzenie, stara się je
wytłumaczyć różnymi obiektywnymi przyczynami.
PROJEKCJA gdy przypisujemy innym osobom niewłaściwe metody i
postępowania. Np., gdy człowiek sam źle postępuje, uważa, że to nie on,
ale otoczenie jest złe, kto inny jest winny.
REAKCJA UPOZOROWANA przybieranie przez jednostkę postawy odmiennej od
rzeczywistości. Tj. lęku np., ktoś kto się boi gra %u201Ebohatera%u201D
ZAPRZECZENIA nieco podobne do reakcji upozorowanej, to nieprzyznawanie
się do obciążeń spowodowanych syt.stresową
IZOLACJA próba ucieczki przed sytuacjami, które mogą spowodować na nowo
trudne przeżycia
UCIECZKA W FANTAZJĘ zaspokojenie pewnych potrzeb w marzeniach, jeśli
nie mogą być realizowane w rzeczywistości.
Ograniczenie zaspokajania potrzeb przez choroby i dysfunkcje sprawności fizycznej
Podstawą zdrowia jest prawidłowe zaspokajanie potrzeb biopsychicznych.
Niezaspokajanie lub błędy w zaspokajaniu potrzeb biologicznych prowadzą do zmian chorobowych w organizmie.
Nieprawidłowe zaspokajanie potrzeb psychospołecznych powoduje zaburzenia w zachowaniu się człowieka, wyzwala mechanizmy obronne, prowadzi do konfliktu jednostki z otoczeniem i może być powodem powstawania nerwic i chorób psychicznych.
Teoria potrzeb Maslowa:1. Potrzeby fizjologiczne (pragnienie, głód, posiłek);2. Potrzeby bezpieczeństwa;3. Potrzeby społeczne (przyjaźń, miłość);4. Potrzeby uznania i szacunku;5. Potrzeby samourzeczywistnienia, która obejmuje:
Potrzeby poznania
Potrzeby estetyczne
Potrzeby sensu życia
Choroba i hospitalizacja stanowią czynniki utrudniające normalne zaspokajanie potrzeb psychospołecznych. Choroba powoduje powstanie w organizmie zmian, które stanowią ujemne bodźce oddziaływujące na psychikę pacjenta. W wyniku tego zmienia on swoje zachowanie, tryb życia, wprowadza pewne ograniczenia w swym działaniu.
Rodzaj reakcji człowieka na chorobę i jej siła zależą od 3 czynników:
Od indywidualnych cech pacjenta (np. uprzedniego doświadczenia, wychowania, środowiska)
Od obiektywnego stanu zdrowia (np. sposobu powstania choroby, jej natężenia, prognoz)
Od sytuacji życiowej człowieka (inaczej na chorobę reaguje dziecko, inaczej dorosły mający zapewnioną opiekę, a inaczej ten pozostawiony sam sobie)
Aby pacjent szybko zaadaptował się do warunków szpitalnych należy zapoznać się z jego przyzwyczajeniami. Osoby z pewną sztywnością osobowości negatywnie reagują nawet na drobne zmiany. Osoby mające szerokie zainteresowania i cele łatwiej rezygnują z przyzwyczajeń, a ograniczenie sprawności fizycznej rekompensują sobie studiami, pracą twórczą lub społeczną. Pacjenci, których zadania i potrzeby są wąskie adaptują się znacznie trudniej, często załamują się pod wpływem choroby, tracą sens i cel życia, przez co stają się podatni na nałogi. Chorym należy pomóc przez ukazanie im innego celu, możliwego do zrealizowania przy ich stanie zdrowia.
Potrzeby psychospołeczne pacjenta należy zaspokajać przez rehabilitacje leczniczą, zawodową i społeczną oraz przez wprowadzenie oprócz leczenia farmakologicznego pomocy pedagogicznej i psychologicznej.
Każdy człowiek jest zdolny przystosować się do zmieniających się warunków (otoczenia) dzięki swoistym mechanizmom adaptacyjnym. W przypadku występowania choroby lub niepełnosprawności procesy adaptacyjne ulegają zaburzeniu. Zmieniają się warunki, a człowiek nie jest w stanie sam zaspokoić potrzeb psychicznych, społecznych, ekonomicznych itp. Występują wówczas stany zwane frustracjami, na które człowiek reaguje mechanizmami obronnymi.
Frustracja to przykry stan uczuciowy przeżywany przez człowieka, którego dążenie do zaspokajania potrzeb jest zablokowane. Człowiek sfrustrowany czuje się pokrzywdzony, gdyż został pozbawiony czegoś, co mu się należy. Próg frustracji nie jest jednakowy dla wszystkich (u jednych jest wyższy, a u innych niższy). Zależy m.in. od stanu systemu nerwowego osobnika, od wartości dobra itp.
Mechanizmy obronne w sytuacjach frustracyjnych uaktywniają się i dzielimy je na:
pozytywne: racjonalizacja, kompensacja, transformacja,
negatywne: agresja, ucieczka, projekcja, rezygnacja, represja, regresja ,
Mechanizmy pozytywne:
a) racjonalizacja- obiektywizm w ocenie własnego życia, docenianie tego co się osiada.
Sfrustrowanym osobom należy pomóc w racjonalizacji poprzez:
- wyrażanie emocji w słowach
- wyjaśnianie rzeczywistych faktów- perwersja
- nie należy wyśmiewać tych osób
- wzbudzanie w chorym zainteresowanie czymś innym, innym celem życie
b) kompensacja- przejmowanie funkcji utraconego narządu przez inne narządy
Dzielimy ją na:
- fizjologiczną- uaktywnianie elementów rozsianych danego narządu
- fizjologiczna w charakterze korowym- zastępowanie utraconych funkcji zwłaszcza zmysłowych przez współdziałanie pozostałych zmysłów
- społeczną- utracenie roli społecznej przez chorobę lub kalectwo, przejście na emeryturę i ustalenie nowej pozycji społecznej
Niekiedy pojawia się hiperkompensacja- jest to zjawisko polegające na tym, że chory stawia sobie często cele nie osiągalne i należy go umiejętnie na inny cel nakierować. Wnikliwie porozmawiać i doradzić coś innego.
c) transformacja- polega na zmianie celu życia, który jest nie realny do osiągnięcia przez kalectwo, na cel realny.
Mechanizmy negatywne:
agresja- objawia się przez opór lub negatywizm. Opór można spotkać u alkoholików, bo chociaż oddziałuje się na nich to oni nie zmieniają swojego zachowanie.
Rodzaj agresji to autoagresja – wyrażana przez zadawanie sobie bólu, cierpienia
ucieczka- to przykład samoobrony unikanie ludzi, z którymi m się nie powiodło lub miejsc gdzie doznali przykrości
projekcja- za swoje nie powodzenia obwinia się innych ludzi
rezygnacja- człowiek staje się bierny, apatyczny, bez chęci do działania i rezygnuje z zamierzonych celów
regresja- obniżanie poziomu intelektualnego, społecznego, czy kulturowego
represja- osoby starają się i chcą zapomnieć o tym co im dolega co je boli spychają to do podświadomości i przez to staje się to źródłem nerwicy.
WPŁYW CHOROBY I NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI RUCHOWEJ NA STAN PSYCHICZNY DZIECKA
Zmiany w narządzie ruch mogą być:
-ruch zniekształcony
ruch utrudniony
ruch całkowicie wykluczony
W tym wypadku unieruchomieniem rozwoju fiz.i psych. Jest unieruchomienie które jest większe lub mniejsze ale zawsze dotkliwe i pociągające za konsekwencje życiowe.
Dzieci takie często dużo czasu spędzają w szpitalu. Bardzo ważny jest przebieg hospitalizacji i pierwsze zetknięcie ze szpitalem.
Uboczne objawy hospitalizacji to:
-zaburzenia przystosowania do życia w warunkach szpitala
zaburzenia stanu psych. głównie nastroju
zwiększona podatność na sugestię
Wśród dzieci chorych unieruchomionych w wyniku zmian w obrębie narządu ruchu wyróżniamy 2 grupy:
-unieruchomione okresowo w skutekniesprawności którejś kończyny
unieruchomione trwale w konsekwencji choroby np. Porażenia
Ich sytuacja w obydwu przypadkach jest różna co pociąga za sobą różne konsekwencje psych.
dzieci z pierwszej grupy zdają sobie sprawę z okresowości swego cierpienia co pozwala im z mniejszym lękiem patrzeć w przyszłość
dzieci z drugiej grupy cierpią i prubują przystosować się do swojej sytuacji.
Dzieci takie mają zupełnie inne warunkim rozwojowe, które są wybitnie niekorzystne, nie dopuszczające do normalnego kształtowania się psychiki.
Choroba i pobyt w szpitalu jest źródłem licznych niekorzystnych bodźców i reakcji uczuciowych związanych z koniecznością przebudowy wytworzonych i utrwalonych stereotypów dynamicznych.
SKUTKI UNIERUCHOMIENIA:
A) związane z niezaspokojoną potrzebą ruchu:
izolacja od świata, odcięcie od bezpośredniego kontaktu ze środowiskiem
pozbawienie możności obserwacji i osobistych doświadczeń
ubustwo wrażeń, spostrzeżeń i języka
B) związane z moonotonią życia i osamotnieniem
głębsze i bardziej długotrwałe przeżywanie radości, smutku, nadzieji
skrytość i powściągliwość w uzewnętrznianiu uczuć
cechy te pogłębiają nadpobudliwość u takiego dziecka
C) nerwowość. Jej objawy to:
poczucie miejszej wartości
skłonność do smutku, zniechęcenia
nadpobudliwość ( krzyk, płacz, zmienność nastroju)
duża męczliwość
skłonność do czujnego lekkiego snu
nagłę zwyżki ciepłoty ciała
D)uformowanie się postawy egocentrycznej
E)zły wpływ na rozwój umysłowy
u dzieci młodzszych można często zaobserwować opóźnienie w rozwoju umysłowym
u dzieci starszych może być inaczej ponieważ kompensujęc sobie słabość fizyczną uzyskują często wybitne wyniki w nauce.
NAUCZANIE W SZKOLE SZPITALNEJ
Każde dziecko powinno przejść stopniowo wszystkie etapy rozwoju fizycznego, otrzymać odpowiednie wykształcenie, chodzi tu o równe szanse wobec edukacji dzieci zdrowych i chorych. Dziecko upośledzone fizycznie także ma przecież prawo do pełnego udziału w otaczającym życiu. Upośledzenie może hamować rozwój, ograniczyć możliwości, ale nie czyni go nie zdolnym i zasadniczo odmiennym od rówieśników.Dlatego lekarze przez liczne wnioski zachęcają do organizowania szkół w szpitalach i także na oddziałach obserwacyjnych, gdzie czas pobytu dziecka jest bardzo krótki.Szkoła szpitalna ma trochę inne zadanie. Ma przede wszystkim pomagać chorym dzieciom wracać do zdrowia. Główny cel to cel leczniczy, czyli szkoła ma przygotować do zadań, jakie czekają dziecko po wyzdrowieniu. Z dziećmi, których stan zdrowia na to pozwala realizuje się program nauczania. Każdy taki plan pracy pedagogicznej w szpitalu zwraca uwagę na potrzeby poszczególnych pacjentów, czyli ważne jest indywidualne podejście. Taka opieka pedagogiczna niesie dla tych dzieci nadzieje na szybki powrót do zdrowia. Gdy po przybyciu do szpitala dziecko dowiaduje się, że szpital to nie tylko miejsce bólu i cierpienia, ale niesie za sobą także perspektywe nauki to przynosi ulgę. Gdy dziecko dobrze się uczyło, często w szpitalu narzeka, że i tu musi się uczyć, że nie może spędzać czasu według własnych upodobań np. tylko i wyłącznie na odpoczynku, w takiej sytuacji nauczyciel nie może ingerować, zmuszać, lecz odczekać.Te dzieci, które miały niepowodzenia okazuje się często, że wkładają maksimum zapału i pilności. Dzieci zaniedbane często uciekają z lekcji.W szpitalu ścisła współpraca pedagoga i pielęgniarki pozwala określić indywidualny plan dydaktyczno- wychowawczy(to wspólne zadanie personelu leczącego i nauczającego). Ważne jest ustalenie ile od dziecka można wymagać a nie sam zasób wiedzy. Pedagog leczniczy obejmuje swą opieką wszystkie dzieci w wieku szkolnym. I w zależności od wydolności wysiłkowej zachodzi konieczność stosowania różnych form terapi wychowawczej. Ważna jest tu rola pedagoga to, by sprawił, aby dzieci zdobyły zaufaniue do własnych sił i możliwości. Sprzyja temu zrozumienie ucznia i atmosfera życzliwości. Nie można zastraszać ucznia, który zwykle silnie reaguje na zły stopień. Także treść lekcji powinna być przyjemna, atrakcyjna tak, by podczas niej dziecko zapominało o chorobie. Nie jest tu wcale najważniejszą sprawą realizowanie materiału, lecz faktyczna pomoc w leczeniu poprzez zainteresowanie, by uczeń nie czuł się przemęczony, obciążony.
Oprócz pomocy w leczeniu rola szkoły jest jeszcze taka, by stworzyć warunki własnej aktywności w zdobywaniu wiedzy. Metody nauczania w zakładzie lleczniczym są takie jak program i metody nauczania dla dzieci zdrowych, lecz dodatkowo uwzględnia się warunki leczenia i wydolności dziecka chorego.
CHOROBY
Dzieci z padaczką.
Padaczka jest choroba z którą zawsze wiązały się jakieś przesądy i fałszywe przekonania. Padaczka uważana była za chorobę nieczysta, dziedziczna i nieuleczalną. Wiele osób do dziś uważa padaczkę za chorobę psychiczną a osoby na nią chore za niezdolne do pracy i niebezpieczne dla otoczenia. Dlatego tez często rodzice takich dzieci ukrywają ten fakt przed innymi.
Jak powstaje napad padaczkowy?
Napad powstaje w wyniku nieprawidłowych wyładowań bioelektrycznych w komórkach nerwowych mózgu.
Przyczyny
W przypadku dzieci chorych na padaczkę przyczyn uszkodzenia mózgu należy doszukiwać się w okresie płodowym, okołopłodowym lub w pierwszych latach życia.
Do wystąpienia stanu padaczkowego może także doprowadzić nagłe odstawienie leków przeciwpadaczkowych, zatrucie lekami lub innymi środkami chemicznymi, zakażenia przebiegające z wysoka temperaturą a zwłaszcza schorzenia wirusowe.
Jak przebiega duży napad padaczkowy?
Zaczyna się nagła utratą świadomości i silnym napięciem wszystkich mięśni. Chory czasem wydaje krzyk, traci równowagę i upada, ma zatrzymane oddychanie, może przegryźć sobie język, wskutek niedotlenienia staje się bladosiny. Po kilku lub kilkunastu sekundach pojawiają się rytmiczne drgawki. W czasie napadu dochodzi do nadmiernego wydzielenia śliny, niekiedy oddania moczu. Po ustąpieniu drgawek chory jest w śpiączce, nie reaguje na bodźce. Po około 2-3 min odzyskuje świadomość. Bezpośrednio po napadzie może odczuwać ból głowy, osłabienie, bóle mięśni i senność.
Zdarza się że napady występują seriami jeden po drugim co 5-10min i miedzy tymi napadami chory nie odzyskuje świadomości. Jest to stan padaczkowy- może on trwać kilka godzin a nawet dni. Dziecko w stanie padaczkowym wymaga natychmiastowej hospitalizacji, już w domu przed przewiezieniem do szpitala lekarz powinien podać dziecku specjalny lek.
Oprócz napadów dużych występują także napady:
-małe- chory nie traci świadomości
-ruchowe- drgawki kończyn
zmysłowe- doznania zmysłowe
wegetatywne- ostre bóle brzucha
mieszane
Dziecko z padaczką wymaga uregulowanego trybu życia, spokojnej atmosfery w domu i serdecznego podejścia otoczenia. Dziecko powinno uczyć się tak jak inne zdrowe dzieci systematyczności, obowiązkowości i samodzielnego podejmowania decyzji. Powinno być natomiast chronione przed stresami i nadmiernym wysiłkiem fizycznym ale tez powinno być aktywne bo to hamuje napady i poprawia samopoczucie.
Jak zachować się w czasie napadu?
-zachować spokój
-chronić chorego przed doznaniem obrażeń fizycznych , należy złagodzić upadek
-pod głowę podkładamy miękki przedmiot i jeśli chory ma otwarte usta wkładamy mu miedzy zęby np. chustkę do nosa
- po ustaniu drgawek ułożyć dziecko na boku aby mogła odpływać nadmiernie wydzielająca się ślina, by zapobiec zachłyśnięciu
Hemofilia
Jest to choroba uwarunkowana genetycznie i sprzężona z płcią. Gen wywołujący hemofilię znajduje się w 1 z dwóch chromosomów X. Choroba ta przenoszona jest przez nosicielki, lecz chorują przeważnie mężczyźni. Kobiety w skrajnych przypadkach, gdy jej ojciec jest chory a matka jest nosicielką.
Ojciec nigdy nie przenosi choroby na syna, ale córka staje się nosicielką.
Kobiety mogą przekazywać „ukryty” gen przez kilka pokoleń, ujawnia się on dopiero gdy mężczyzna zachoruje.
Choroba ta przejawia się w już dzieciństwie zwiększoną skłonnością do krwawień.
Czym jest spowodowana?
Niedoborem jednego z dwóch osoczowych czynników krzepnięcia krwi:
-hemofilia A- czynnik białkowy VIII - występuje 1 przypadek na 5tys. kobiet
-hemofilia B- czynnik białkowy IX- występuje 1 przypadek na 20tys. kobiet
Czynniki to białka osocza krwi, ich obecność i odpowiednia ilość jest niezbędna do krzepnięcia krwi.
Choroba pojawia się tym wczesniej im wyższy stopień niedoboru.
Objawy
- łatwe nabywanie siniaków bez większych urazów,
- nadmierne przedłużone krwawienia poinfekcyjne,
- krwawe wylewy przy zastrzykach domięśniowych (czasami też przy szczepieniach).
Wstąpienie objawów zależy od stopnia nasilenia choroby.
Hemofilia ma 3 postacie:
- ciężka- objawia się nawracającymi wylewami krwi do stawów, prowadzącymi do z
zniekształceń,
- umiarkowana- ciężkie krwawienia przy urazach, usuwaniu zębów i po zabiegach
chirurgicznych,
- łagodna- nie występują krwawienia bez poważnego uszkodzenia tkanek. Krwawienia występują po skaleczeniu, zabiegu chirurgicznym lub usunięciu zęba. Czasami występuja urazowe krwiaki po upadku czy stłuczeniu.
jakimkolwiek urazem, stąd mało się rusza a to powoduje wew. napięcie, objawiające się natręctwami ruchowymi oraz tikami.
Cukrzyca
Cukrzyca młodzieńcza to choroba powstała w następstwie niedoboru lub zupełnego braku insuliny w organizmie dziecka, co powoduje bardzo poważne zaburzenia przemiany węglowodanowej, prowadzące do nadmiernego stężenia we krwi glukozy i wydalenia jej nadmiaru z moczu. Praprzyczyną cukrzycy jest zniszczenie komórek „B” w trzustce.
- utrata na wadze, nadmierne pragnienie, zaburzenia apetytu, odczuwanie bólów brzucha, nudności, wymioty, senność lub bezsenność, częste oddawanie moczu.
Ważną zasadą jest osiąganie i utrzymanie równego poziomu cukru we krwi, gdyż zachwianie równowagi cukru we krwi może być skutkować:
- przecukrzeniem (hiperglikemia),
- niedocukrzeniem (hipoglikemia).
Przyczyny hiper- i hipoglikemii
-wziecie zbyt duzej lub zbyt małej ilości insuliny,
- przejedzenie się lub wstrzymanie od jedzenia,
-nadmierny wysiłek fizyczny,
- silne przeżycia (stres),
- zmiana miejsca wstrzyknięcia insuliny.
Hiperglikemia...
Vrisea