Jerzy Święch
Literatura polska w latach II wojny światowej
Trzy okupacje: niemiecka, bardzo represyjna; sowiecka, nastawiona na stworzenie organizacji lojalnych współpracowników, w tym także literatów; litewska – kilkumiesięczna okupacja Wileńszczyzny przez Litwę na przełomie 1939/40. Kraj podzielony pomiędzy okupantów. Życie kulturalne wyglądało rozmaicie w zależności od regionu.
Generalna Gubernia
Okupanci dążyli do zlikwidowania wszelkich przejawów życia kulturalnego. Każdy druk w języku polskim musiał być zaaprobowany przez cenzurę. Zlikwidowano niezależną prasę, w ich miejsce stworzono kolaboranckie gadzinówki, np. „Nowy Kurier Warszawski”. Kultura wyższa dostępna była jedynie dla Niemców, Polakom pozostawiono tanią rozrywkę w postaci podrzędnych kabaretów. Nie działały teatry, biblioteki, uczelnie. Wprowadzono „indeks ksiąg zakazanych”. Oficjalne Polnische Verlag publikowało polskojęzyczne powieści niskich lotów, istnieją przypuszczenia, że fabrykowali je polscy literaci pod pseudonimami. Generalnie ludzie kultury poza paroma wyjątkami (krytyk Jan Emil Skiwski) nie poszli na współpracę z Niemcami.
Sytuacja pisarzy
Pisarze i artyści ginęli w masowych egzekucjach. Zlikwidowano literackie instytucje, związki, stowarzyszenia. Umierają pisarze starszego pokolenia (Berent, Przesmycki, Przerwa-Tetmajer, Boy). Najważniejszym zjawiskiem debiut młodego pokolenia (Baczyński, Gajcy), które też zresztą zostanie solidnie przetrzebione (Baczyński, Gajcy, Zuzanna Ginczanka). Sytuacja materialna pisarzy opłakana – Maria Dąbrowska zarabia na życie sprzedając papierosy. Nakłady literatury podziemnej niskie (debiut Baczyńskiego 100 sztuk), honoraria niewielkie.
Życie kulturalne i umysłowe
Rozmaite ośrodki polityczne Polski podziemnej publikowały własne pisma. Najważniejszy „Biuletyn Informacyjny” wydawany przez Biuro Informacji i Propagandy AK. Warszawa była centrum kulturalnym państwa podziemnego (650 pism na ogólną liczbę 1500 w całej Polsce, połowa podziemnych drukarni z 400 w kraju). Poza Warszawą istotnym ośrodkiem był Kraków (środowisko skupione wokół wydawnictwa „Czytelnik” i jego szefa, Ignacego Fika, a także wokół wywodzącego się ze środowiska UJ „Miesięcznika Literackiego”) oraz Lublin (ukształtowało się tu młode pokolenie poetów – Julia Hartwig, Anna Kamieńska, Zygmunt Kałużyński). Z kolei na wsi działacze przedwojennego Stronnictwa Ludowego ( w czasie wojny kryptonim „Roch”) wydają prasę, w której pewną część poświęcono również zagadnieniom kulturalnym.
Ziemie wcielone do Rzeszy
Wielkopolska zintegrowana z Rzeszą. Aresztowania inteligencji, wysiedlenia do GG. Zamknięty uniwersytet w Poznaniu funkcjonował w podziemnej Warszawie jako Uniwersytet Ziem Zachodnich. Środowiska literackie Pomorza, Warmii, Śląska zostały rozbite.
Lwów
Sowieci planowali, by Lwów stal się miejscem, w którym nastąpi integracja środowisk polskich, ukraińskich, rosyjskich i żydowskich pracujących nad modelem kultury radzieckiej. W 1939 przybyło tu sporo uchodźców z GG: Boy, Maria Dąbrowska, Adam Ważyk, Julian Przyboś. Rosjanie zesłali na Syberię część działaczy i pisarzy lewicowych (Broniewski, Wat, Peiper). Powstaje współpracujący z nowymi władzami Związek Pisarzy Radzieckich Ukrainy (Wanda Wasilewska, Boy, Jerzy Putrament, Przyboś, Ważyk, Jastrun, Lec i in.). Życie kulturalne zostało zindoktrynowane przez Sowietów. Zreorganizowano na wzór radziecki szkolnictwo. Z komunistyczną propagandówką „Czerwony Sztandar” współpracują m.in. Wat, Ważyk, Lec, Boy. W styczniu 1941 powstają „Nowe Widnokręgi” (Wasilewska, Boy, Przyboś, Putrament), szermuje hasłami braterstwa pomiędzy narodami, odcina się od państwowości polskiej, krytykuje rządy sanacji. Władze wykorzystywały propagandowo polskie rocznice, np. 85-lecie śmierci Mickiewicza uczczono wielką akademią we Lwowie. Przewartościowanie tradycji częstym chwytem propagandy. Od 1941 polaryzacja środowiska polskiego w ZSRR – jedni skłaniali się ku współpracy, inni pozostawali lojalni wobec rządu RP na uchodźstwie.
Wilno
Schronienie uciekinierów po Wrześniu. Władze litewskie udzielały pisarzom wsparcia materialnego, piętnowano antypolskie ekscesy. Od listopada 39 wychodzi „Kurier Wileński”. Współpracuje z nim min. Miłosz, krytykuje na jego łamach państwo półtotalitarne, jakim wg niego była przedwojenna Polska. Pozytywnie ocenia katastrofizm jako prąd literacki. W 1940 Litwa zostaje anektowana przez ZSRR. Pismo „Prawda Wileńska” jest organem komunistów, skupiają się wokół niego również literaci. Generalnie jednak – masowa i brutalna komunistyczna indoktrynacja. Z prasą sowiecką współpracują Leopold Tyrmand, Mieczysław Jastrun. Z chwilą wejścia Niemców życie kulturalne zeszło do podziemia.
Ruch umysłowo-kulturalny w podziemiu
Zawód pisarza uległ upolitycznieniu. Nie do końca rozwiązany konflikt pomiędzy postulatem swobodnej twórczości a imperatywem zaangażowania.
W kręgu inteligencji katolickiej (Unia)
Ruch powstały ze scalenia w 1940 środowisk chrześcijańskich krytycznych wobec sanacji. Główny działacz Jerzy Braun, krytyk, prozaik, poeta. Jednostka koordynująca działania w zakresie kultury – Unia Kultury (tu m.in. Karol Bunsch). Działał tu Instytut Wydawniczy. W rozmaitych komórkach pracowali idole Godynia, czyli Kazimierz Nitsch i Lehr-Spławiński. Jednym z organów prasowych Unii była „Kultura Jutra” (1942-43), bardzo chrześcijańska i nacjonalistyczna. Ukazywały się tu wiersze Tadeusza Gajcego, Anny Świrszczyńskiej, także recenzje tomików. Podsumowano także negatywnie bilans literatury dwudziestolecia.
W Krakowie Unia cieszyła się popularnością. Miejscowi działacze założyli w 1942 „Miesięcznik Literacki” (Wojciech Żukrowski, Jerzy Turowicz, Juliusz Kydryński, także eseje Kazimierza Wyki, np. o Gajcym).
Na okopach prometeizmu („Nurt”)
1943 –44 – ukazuje się pismo „Nurt”. Wydawcą Obóz Polski Walczącej, przedwojenni zwolennicy rządów sanacji. Szefem „Nurtu” Ferdynand Goetel, głównym redaktorem Wilam Horzyca. Widzą siebie jako spadkobierców romantycznej tradycji, również bardzo chrześcijańscy. Broni zdobyczy dwudziestolecia. Z przerażeniem obserwuje „bolszewizację” pisarzy polskich pisarzy na wschodzie. Sowiecką polityką kulturalną uważa za niebezpieczniejszą niż nazistowską propagandę. Wszelka twórczość programowo zrywająca z przeszłością – przegrywa. Patos, ciągoty mesjanistyczne.
Pokolenie dramatyczne („Sztuka i Naród”)
16 numerów od kwietnia 1942 do lipca 44. Grupa „SiN” programowo nawiązywała do przedwojennego Obozu Narodowo-Radykalnego „Falanga” – takie coś jak Młodzież Wszechpolska. Głównymi działaczami Bolesław Piasecki, Bronisław Kopczyński. Marzenia o Polsce mocarstwowej, nacjonalizm, szowinizm, antysemityzm. Krytyka 20-lecia i „zniewieściałych” skamandrytów, „kapitulanckiej” inteligencji. Kult siły.
„Panowie intelektualiści”
W 1943 Bogdan Suchodoloski wydaje książkę Skąd i dokąd idziemy? Popularyzującą zagadnienia współczesnej kultury i sztuki. Starał się obiektywnie zreferować stan rzeczy, dążył do „złotego środka”. Oberwało mu się od młodzieży – zarzucano mu pacyfizm, obojętność, dystans – to najpoważniejsze oskarżenia. To tej grupy zaliczano również Miłosza – analizuje on stereotypy dotyczące duszy ludzkiej. W Legendzie wyspy spiera się z Defoe, że człowiek jest z natury dobry – wręcz przeciwnie, cywilizacja stanowi bagaż od którego nie sposób uciec. W Legendzie miasta-potwora analizuje Balzakowskie naturalistyczne spojrzenie na człowieka. Partnerem Miłosza w tych dociekaniach Tadeusz Kroński, autor dzieła Faszyzm a tradycja europejska.
Wojna i hedonizm („Kuźnia” i „Dźwigary”)
Kolejne odpryski przedwojennych ONR-owców. Faszyści i antysemici. Tu publikował Roman Bratny. Piętnują hedonizm 20-lecia. Atak na formalistyczne eksperymenty w poezji. Nacisk na siłę słowa, krytyka wszelkiej estetyzacji.
Humanizm socjalistyczny („Droga” i „Płomienie”)
Środowiska skupiające młodzież o poglądach lewicowych. Debiutował tutaj Jan Józef Szczepański, sympatyzowali Tadeusz Borowski, K.K. Baczyński. Dwudziestolecie kojarzy się z komercjalizacją i dewaluacją życia i sztuki. W „Płomieniach” podkreślano istotność humanizacji warunków pracy, prowadzono dialog z katolicyzmem. Generalnie – środowiska umiarkowane.
Środowiska komunistyczne
Przedwojenni komuniści zdziesiątkowani. Ich miejsce zajmuje desant z ZSRR pod postacią Polskiej Partii Robotniczej. Izolowani na scenie politycznej.
POEZJA
Wydawnictwa podziemne
Utwory pisane pod pseudonimami. Duża popularność okolicznościowej twórczości patriotycznej. Najpopularniejsi autorzy z emigracji: Wierzyński, Slonimski, Tuwim; dopiero potem krajowi. Najważniejszym środkiem przekazu antologie (pierwsza Antologia poezji współczesnej „Narcyza Kwiatka” z 1941 – tu słynny Alarm Słonimskiego, wiersze poświęcone obronie Polski, masowym egzekucjom itd.). W 1942 w Warszawie szczególnie ważny zbiór: Pieśń niepodległa w nakładzie 1600 egz. Wybór ułożył Miłosz, wśród poetów Staff, Jerzy Zagórski, Anna Świrszczyńska, K.K. Baczyński. Brali niej udział przedstawiciele 4 pokoleń (Staff, skamandryci – np. Tuwim, Broniewski, katastrofiści i najmłodszy Baczyński). Próba stworzenia antologii poezji czystej.
Dwa nurty poetyckie żywotne: awangarda krakowska (Przyboś) oraz katastrofizm (Czechowicz, Żagaryści). Ze Skamandrytów w kraju został Iwaszkiewicz – przestał pisać; wielka popularność Przybosia, patron wojennych debiutów (Baczyński). Tradycja tyrtejska miała kluczową rolę, transformacja nowoczesnych poetyk, przewartościowanie środków artystycznych. Przekonanie o nieadekwatności obecnego języka (Jastrun Nagie Fakty).
Klasycyzm Staffa był szkołą wewnętrznej dyscypliny – dążenie do ładu, przywrócenia harmonii (kilkanaście wierszy w antologiach), podobne kilka wierszy Iwaszkiewicza, bardziej pesymistyczne. Mieczysław Jastrun współpracował z władzą radziecką, pisze wiersze okolicznościowe, przemawia jako jednostka i jako zbiorowość, aluzje do przeżyć osobistych, opisy męczeństwa Żydów
Poezja jako ocalenie (Czesław Miłosz)
Pierwsze lata wojny – kontynuacja dotychczasowej poetyki Miłosza (klasycyzm, wizjonerstwo, baśniowość- W malignie 1939 – odzwierciedlenie szoku, tęsknota za Arkadią). W antologii Pieśń niepodległa początek wewnętrznego dialogu Miłosza: z jednej strony zbiorowy punkt widzenia, aktualne tematy (ojczyzna, naród), z drugiej wcielenie prywatne. 1943 – przełom, powstaje Świat. Poema naiwne. Rozwiązanie dylematu „ja – my” poprzez ironię (za Eliotem: zdolność autora do przybierania skóry różnych ludzi). W tym samym czasie cykl Głosy biednych ludzi – publicystyczne monologi, ostentacyjna przyziemność, koszmar wojny, ilustracja kryzysu tradycyjnych wartości, wyraz rozczarowania intelektualisty dziedzictwem kulturalnym.
Jerzy Zagórski – zaledwie kilkanaście wierszy.
Aleksander Rymkiewicz – dwa poematy (Siedem dni) – połączenie rożnych elementów: wrześniowego reportażu, religijnej dyskusji, basni.
Tu także twórczość Jerzego Kamila Weintrauba – przyjaciel Baczyńskiego, analogie do jego twórczości, fascynacja Rilkem (Orfeusz w lesie). Ostatni katastrofista, proroczy wizjoner, poszukuje sensu historii. Ginie w 1943.
Józef Stachowski – wizja baśniowo-fantastyczna, przypomina Czechowicza, dziejowy pesymizm, średniowieczny sztafaż. Człowiek samotny i słaby pozbawiony oparcia. Ginie w 1944.
Przyboś i poeci krakowscy: początek wojny – pobyt we Lwowie, od 1942 – w rodzinnej Gwoźnicy. Odcisnął piętno na poezji wojennej, kilka konspiracyjnych wydań. Pierwsza książka na terenach wyzwolonych przez Rosjan – Póki my żyjemy 1944. Kondensacja obrazu, kronikarstwo, dynamika, eliptyczność, symultanizm, zespolenie perspektywy świadka i uczestnika. Przełamanie schematów martyrologicznych. Cykl gwoźnicki – przejmujące bukoliki, oswajanie przyrody, świat jako stężona energia, wolność wyobraźni. W kręgu Przybosia młodzi krakowscy poeci (Adam Włodek, Ignacy Fik)
Awangarda warszawska: brak wielkich poetów: Andrzej Trzebiński, Wacław Bojarski, Zdzisław Stroiński – pod wpływem awangardy krakowskiej; nieufność wobec standartowych ujęć, tematów okupacji i męczeństwa. Epigonem Przybosia jest Roman Bratny (metaforyka, kumulacja wydarzeń).
K.k. Baczyński, Tadeusz Gajcy, Tadeusz Borowski – jednolita postawa wywiedziona z doświadczeń przedwojennych katastrofistów.
Baczyński – największy talent i rozgłos, 1942 – Wiersze wybrane, kilkanaście innych wierszy w antologiach. W krótkim czasie w poezji Baczyńskiego dokonała się artystyczna ewolucja postawy wobec rzeczywistości. 39-41 – wczesny etap pod wpływem Czechowicza – kontrast miedzy sielanką dzieciństwa a katastrofą; 1941 – zwrot, dialog poety ze społeczeństwem w imię ocalenia go przed groźbą defetyzmu, duchowa odnowa społeczeństwa, poeta jako duchowy przywódca narodu. Pesymistyczna filozofia dziejów, ale też dążenie człowieka do samodoskonalenia. Język wyjątkowo zmetaforyzowany; dwa style – intelektualno-dyskursywny (patronem Norwid), drugi – wizjonersko-symboliczny (odwołania do baśni, legendy, mitu). Sfery religii i erotyki wyznaczają kierunek poszukiwań. Religia wtajemniczeniem w prawa historii, wbrew pesymizmowi wierzy, że z katastrofy świat wyjdzie odnowiony. Zginął w powstaniu.
Gajcy – inny typ osobowości, dzieliły ich także przekonania, przystąpienie do grupy „sztuki i narodu”. Większa wszechstronność niż Baczyński (proza, poezja, farsa Misterium niedzielne, dramat Homer i Orchidea). Dorobek poetycki niewielki: poemat Widma 1943 (luźna sekwencja widzeń, wizja apokalipsy, obraz powszechnego rozpasania, symbolika biblijna, nagromadzenie grozy, niesamowitości; wątek bohatera przypominającego Gustawa Konrada Mickiewicza, łączenie sacrum i profanum, barokowość), Grom powszechny 1944 (zafascynowanie śmiercią, relacja żywych ze światem umarłych, bogata wizja zaświatów. Poezja zmetaforyzowana, język-szyfr, ton żalu i melancholii za utraconym dzieciństwem, rozpacz po stracie bliskich).
Borowski – trzy fazy biografii. 1939-43 lewicujący klub młodzieży warszawskiej; 43-45 Oświęcim; 45-46 obozy przesiedleńców. 1942: wieloczęściowy poemat Gdziekolwiek ziemia, katastroficzna tradycja, 10 części, heksametr, apokaliptyczna sceneria, świat z pogranicza jawy i snu, laicki heroizm w buncie przeciw anonimowym potęgom oraz absurdowi świata. Wiersze obozowe Borowskiego powstałe w Oświęcimiu przepadły. Po uwolnieniu – 1945 – tomik Imiona nurtu – odraza do świata, hedonistycznej żądzy życia, niejasne pragnienie powrotu do kraju, brak satysfakcji zwycięzcy i radości ocalonego, nieufność wobec idealizmu.
Proza mniej eksponowana – pisanie do szuflady. Oficjalnie w niemieckim wydawnictwie polskim ukazywały się książki popularne, pod okupacja sowiecka rozwijała się literatura tendencyjna. Spośród powieści do szuflady kilkanaście dotyczy dwudziestoletnia (Węzły życia Nałkowskiej – krytyka rządów sanacji, ukazanie nacjonalizmu; Stefan Kisielewski Sprzysiężenie – skomplikowana intryga psychologiczna, hamletyzujący inteligent odnajduje sens życia w walce z okupantem) pisarze starszej generacji niekiedy pisali na tematy współczesne. W okupacyjnych opowiadaniach Jerzego Andrzejewskiego przewija się watek wierności i zdrady (Apel). Andrzejewski fanatykiem czystości moralnej. Autor ucieleśniony zwykle w osobach narratorów patrzył na rzeczywistość z demaskatorskim dystansem (Kukułka, satyra na konspiracyjna stolice, wymieszanie cwaniactwa z bohaterstwem). J. Iwaszkiewicz ucieka w powieści historyczne: wybitne Bitwa na równinie Sedgemoor, Matka Joanna od aniołów – przekonanie o daremności walki człowieka z historia. Stara cegielnia i Ikar – dowód zainteresowania ujęciem realistycznym w opozycji do legendy heroicznej, brak patosu i pozy.
W okowach tendencji
Adolf Rudnicki – reportaże z kampanii wrześniowej. Jerzy Putrament – temat września podejmowany w opowiadaniach. Oskarżenia dowódców o brak kompetencji. Wanda Wasilewska – proza propagandowo-agitacyjna (Płomień na bagnach, Tęcza). Oskarżenia pańskiej polski. Frazeologia publicystyczna, uproszczenia psychologiczne, typowy okaz powieści socrealistycznej. Środowisko lwowskie to poligon doświadczalny literatury realizmu socjalistycznego.
Reportaż oraz proza – gł. temat walki podziemnej (Aleksander Kamiński Kamienie na szaniec) – problemy szeroko dyskutowane (czy element przygody i ryzyka nie przysłania właściwych celów). Tu szczególnie charakterystycznie próby prozy Gajcego i Baczyńskiego, to aneks do ich poezji, pozbawiony samodzielnej wartości, bohaterowie Gajcego i Baczyńskiego są rozjątrzonym sumieniem, spustoszeni walką. Kolejny nurt prozy wolny od komplikacji wewnętrznych, sensacyjny. Tu opowiadania Witolda Zalewskiego i Romana Bratnego: brak miejsca na lek, opozycja wobec inteligentów i mięczaków, demaskatorska pasja Bratnego. Bohater Bratnego nie wierzy w szczerość swojej roli, demonstruje pogardę dla cywilów, posmak taniej sensacyjności i upadek wszelkich autorytetów
Nowele Baczyńskiego: Sprzęty, Zwierzęta pana Joachima. Spojrzenie na okupacje od strony nonsensownych zbiegów okoliczności, zachwianej logiki zdarzeń, wszechobecna rola przypadku. Proza surrealistyczna: Daleka północ Alfreda Rogalskiego – odrealnienie bieżących wydarzeń przez transpozycje ich w scenerię surrealistyczną.
Wojciech Żukrowski (Pozdrowienie anielskie 42, Łaska 43, Kantata 43) nawiązuje do przedwojennej powieści katolickiej, wyraz sprzecznych uczuć w obliczu zła. Nurt katolickiej refleksji na temat cierpienia, łaski, ofiar w twórczości Zofii Kossak. Tu zbiór relacji z obozów koncentracyjnych W piekle 42. Kossak jawnie przyznawała racje mesjanistom: Polska przeznaczona na to by realizować królestwo boże na ziemi. W podobnym duchu komentarze na temat świadectw obozowych.
Zawartość niektórych dzienników wykracza poza suchy zapis (notatki Irzykowskiego, Dąbrowskiej, Iwaszkiewicza). Nałkowska w dziennikach szuka normalności, próbuje ogarnąć chaos, pogrąża się w lekturach. Kazimierz Wyka obserwuje absurdy życia codziennego na prowincji, jest wrogiem stereotypów, nie bohaterstwo lecz spryt się liczy.
Wszystkie zamknięto. Zezwolenia jedynie na kabarety, teatrzyki rozrywkowe. Cieszyły się powodzeniem. Uchwała ZASP zabraniała aktorom występu w nich. 2 nurty życia teatralnego: oficjalny i podziemny. Powstaje tajna rada teatralna: pomoc materialna pracownikom teatru, konkursy na sztuki, przekłady, szkolenia autorów, liczne grono autorów współpracuje z TRT.
W Krakowie Tadeusz Kantor zakłada teatr niezależny, składa się z aktorów niezawodowych, radykalne odejście od realizmu, synteza różnych środków ekspresji, zniesienie przedziału między widownią a sceną; wystawiono Balladynę oraz Powrót Odysa Wyspiańskiego. Na innych zasadach działał teatr słowa, teatr rapsodyczny Mieczysława Kotlarczyka. Repertuar rodzimy, romantyczny, neoromantyczny, tu aktywny Karol Wojtyła.
Utwory dramatyczne, jakie wtedy powstały zostały z nielicznymi wyjątkami prawie zupełnie zapomniane po wojnie. Korzystano z sztafażu historycznego (Przędziwo Jolanty Jana Dobraczyńskiego, Masław Jerzego Zawieyskiego). Tu także propagandówka Wandy Wasilewskiej Opowieść o Bartoszu Głowackim.
Dramat religijny: Jerzy Zawieyski Mąż doskonały, Karola Wojtyły Hiob i Jeremiasz (a la Wesele)
Kostium antyczny – próby parafrazy wątków mitologicznych. Ludwik Hieronim Morstin: Penelopa, Anna Świrszczyńska Orfeusz (jedna z najlepszych sztuk tego czasu, opowieść o aktorze filmowym, który pragnie przynieść ludziom wyzwolenie od strachu przed śmiercią; nowoczesne środki teatralne, ranga uniwersalnej przypowieści). Tu także T. Gajcy: Homer i Orchidea.
Nurt groteski – Jerzy Andrzejewski, Jezry Zagórski, farsa Święto Winkelrida, aluzje do aktualnych wydarzeń, Kanikuła Zygmunta Kałużyńskiego.
Szkoła Witkacego – duża popularność Witkacego wśród młodzieży, deformacja rzeczywistości, odrzucenie mimesis miały znaczenie dla debiutantów próbujący zneutralizować tragizm wojny. Atrakcyjna rewolucyjność. Andrzej Trzebiński Aby podnieść różę, Ewa Pohoska Schyłek Amonitów.
Język złożony z aluzji, przemilczeń. Niedopowiedzeń; poczucie niewystarczalności środków wyrazu; uwaga piszących kierowała się ku obszarom zniewolenia słowa, analizowano zafałszowanie obrazu świata; wspólne cechy języka: eufemiczność, mówienie pozornie na inny temat, symbolizm, operowanie kategoria milczenia, niedopowiedzenia, mówienie w imieniu innych. Obozy koncentracyjne wytworzyły własny rodzaj działalności; archiwum: 627 pieśni, 2300 wierszy. 3 główne tematy: rzeczywistość obozowa, tęsknota, wizja przyszłości.
...
homczak