Hrycak - Historia Ukrainy 1772 - 1999.doc

Jarosław Hrycak

HISTORIA UKRAINY

1772-1999

Narodziny nowoczesnego narodu

Seria wydawnicza: Dzieje krajów Europy Srodkowo-Wschodniej

Dotychczas ukazały się:

Hanna Dylągowa Historia Polski 1795-1990

Jarosław Hrycak Historia Ukrainy 1772-1999

Natalia Jakowenko

Historia Ukrainy od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku

W przygotowaniu:

Jerzy Kłoczowski Historia Polski do końca XV wieku

Andrzej Sulima Kamiński Historia Rzeczypospolitej w XVI-XV111 wieku

Hienadź Sahanowicz Historia Białorusi do końca XVIII wieku

Zachar Szybieka Historia Białorusi w XDf-XX wieku

Adomas Butrimas Historia Litwy do końca XVIII wieku

Antanas Kulakauskas Historia Litwy w XIX-XX wieku

Jarosław Hrycak

HISTORIA UKRAINY

1772-1999

Narodziny nowoczesnego narodu

przełożyła: Katarzyna Kotyńska

Pamięci Witolda Aulicha

Tytuł oryginału Istońja Ukrajiny: 1772-1999. Narodzennijb modemoji naciji.

Redakcja i opracowanie indeksu Hubert Łaszkiewicz

Projekt okładki i stron tytułowych. Agata Pieńkowska

Opracowanie map Jarosław Hrycak

Wykonanie map Maria Juran

Korekta Maria Łaszkiewicz

Redakcja techniczna i skład „Werset"

© tłumaczenie Katarzyna Kotyńska

© Instytut Europy Środkowo-Wschodmej, Lublin 2000

© Jarosław Hrycak

Praca wydana dzięki finansowemu wsparciu:

Fundacji Lanckorońskich Komitetu Badań Naukowych Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Realizacja projektu napisania prac dotyczących dziejów narodów Europy Środkowo-Wschodmej

była możliwa dzięki wsparciu

National Endowrnent for Democracy

Institutc for Democracy m Eastcrn Europę

Fundacji im Stefana Batorego Kasy im Józefa Mianowskicgo - Fundacji Popierania Nauki

ISBN 83-85854-50-9

Instytut Europy Środkowo-Wschodmej ul. M. Cune-Skłodowskiej 58/1

20-029 Lublin

tel./fax (48 81) 533-85-88

e-mail' curopasw@platon.man.lublm.pl

Druk. Agencja .Wschód" tel (4881)743-69-66

Wstęp Redakcji. Historia Białorusi, Litwy, Polski i Ukrainy

Inicjatywa równoległego opracowania historii czterech krajów zro­dziła się na zjeździe w Rzymie wiosną 1990 roku. Postanowiliśmy, że auto­rzy i komitet redakcyjny podejmą bliską współpracę, aby w możliwie naj­większym stopniu uwzględnić różne punkty widzenia, zawsze w szerokiej perspektywie porównawczej. W czasie licznych spotkań zespołu autorów i redaktorów, w bardzo szczerej, przyjacielskiej atmosferze, staraliśmy się zrozumieć różne stanowiska i możliwości ujęcia danego tematu, sporu -w bardzo trudnej przecież historii naszego długiego i niekiedy jakże bli­skiego obcowania czterech narodów. Na takie spory i różne ujęcia dziejów natrafialiśmy na każdym kroku. W centrum naszych zainteresowań starali­śmy się umieszczać społeczeństwa, ludzi i ich prawa, doświadczenia oby­watelskie na wszystkich szczeblach życia społecznego.

Celem nie było przy tym ujednolicenie poglądów. Każdy z autorów i redaktorów zachowywał swój punkt widzenia. Poszczególne ujęcia wyras­tały z tradycji historiograficznych czterech krajów, podejmując zarazem niejednokrotnie polemikę z nimi i dając nowe propozycje, rozwiązania, hipotezy. Zakładamy, że publikacja wjęzykach tych krajowa także kongre­sowych, w każdym z czterech krajów, naszych prób syntez, pozwoli po pierwsze, na lepsze zrozumienie najbliższych sąsiadów, co często jest naj­trudniejsze - a po drugie - wywoła poważną debatę naukową wokół na­szych dziejów, potraktowanych -jakchcielibyśmy- nowocześnie, porów­nawczo, z szerszym oddechem europejskim przy równoczesnym zrozu­mieniu swoistości losów i kultur. Bliskajest nam wizja pewnej wspólnoty losów Europy Środkowo-Wschodniej jako części Europy. Mamy nadzieję, że nasza wspólna praca obejmie w przyszłości cały region i przyczyni się do lepszego, bardziej prawdziwego spojrzenia na całość dziejów Europy.

6              _____________wstęp___________________

Historię każdego z czterech krajów przedstawiamy w dwóch lub w trzech tomach. Przewidujemy także osobny tom wspólnego atlasu oraz tom z podstawowymi tekstami źródłowymi, dotyczącymi tak całego ob­szaru, jak i jednego kraju-państwa.

Anatol Hryckiewicz (Mińsk)

Jarosław Isajewycz (Lwów)

Andrzej Sulima Kamiński (Waszyngton)

Jerzy Kłoczowski (Lublin)

Juozas Turnelis (Wilno)

Ukraińcy 0 Ukrainie - dla Polaków

Oto po raz pierwszy ukazuje się w języku polskim większa praca syntetyczna o dziejach Ukrainy i Ukraińców, napisana przez historyków ukraińskich. Szkoda, ze taka inicjatywa podjęta została dopiero teraz, ale lepiej późno niż wcale. Udowadniać aktualność obecnego dwutomowe­go zarysu narodowej historii Ukraińców nie ma chyba potrzeby. Ukraina i Polska sąsiadują ze sobą „od urodzenia" — od powstania pierwszych swo­ich państw, z górą tysiąc lat temu. Jak to zwykle między sąsiadami, losy obu narodów przeplatały się, cechowałyje wzajemne powiązania i wpły­wy (pozytywne i nie), jak również nieporozumienia i tragiczne konflikty. Dopiero po odzyskaniu przez państwo polskie pełnej suwerenności i po zmartwychwstaniu państwa ukraińskiego otwarły się możliwości współ­pracy Polaków i Ukraińców jak wolnych z wolnymi i - co jeszcze waż­niejsze -jak równych z równymi. Rządy, elity polityczne, intelektualiści po obu stronach granicy, najwybitniejsi politycy i politolodzy innych sympatyzujących z nami krajów nie wątpią, że współpraca Ukrainy i Pol­ski jest i będzie ważnym czynnikiem stabilności Europy.

Dla aktywizacji tej współpracy konieczne jest wzajemne poznawa­nie się, przezwyciężanie urazów, pozbywanie się błędnych - a nawet i nie całkiem błędnych - stereotypów, żywiących się egoizmami narodowymi, a jeszcze bardziej nieświadomością, ignorowaniem i faktów, i swoich wła­snych interesów. A ruch w tym kierunku jest możliwy tylko na podsta­wie rzetelnego stosunku do faktów, uzmysłowienia sobie prawdziwych, a nie urojonych racji każdej ze stron.

Dla podjęcia w tym celu współpracy historyków polskich i ukraiń­skich przełomowe znaczenie miała inicjatywa Federacji Instytutów Europy Srodkowo-Wschodniej i należących do niej Instytutów: polskiego (Lublin) i ukraińskiego (Lwów - Kijów) - opracowania syntezy dziejów Białorusi, Litwy, Polski, Ukrainy (później, jak Pan Bóg da, także innych krajów regio­nu) i wydania ich wjęzykach każdego z tych krajów. Zorganizowane przez te

wstęp

Instytuty i umiejętnie kierowane przez prezesa Federacji, profesora Jerzego Kloczowskiego konferencje, sympozja, spotkania autorów i redaktorów umożliwiły w wielu przypadkach zbliżenie poglądów, a wwłększości innych przypadków zrozumienie prawa do istnienia koncepcji różnych od własnych.

Do opracowania syntezy dziejów Ukrainy lwowski Instytut Europy Srodkowo-Wschodniej zaprosił dwoje wybitnych historyków młodszego pokolenia - do części pierwszej (od zarania dziejów do końcaXVIII wieku) Natalię Jakowenko1, do części drugiej (wieki XIX i XX) Jarosława Hryca-ka2. Publikacja w latach 1996 - 97 wersji ukraińskiej tych syntez stała się wydarzeniem w humanistyce ukraińskiej. Uczciwie streszczając poprzed­nie interpretacje ukraińskich dziejów narodowych, autorzy pokusili się o za­sadniczo nową ich wizję, opartą na własnych badaniach i przemyśleniach. Przy czym każde z nich zaprezentowało nieco odmienny kierunek badań.

Natalia Jakowenko zwróciła uwagę szczególnie na studium mental­ności osób i grup, uwarunkowań modelów ich działania. Próbowała poka­zać przyczyny zmian ocen wartościujących, stosunek do władzy, do „swo­ich" i „obcych". Jarosław Hrycakjuż w tytule zaznaczył, że głównym celem jego dociekań będzie sposób kształtowania się wXDCiXXw. nowoczesne­go narodu ukraińskiego. Oczywiście jeden i drugi kierunek badań wzajem­nie się uzupełniają i warunkują. Oboje autorzy i w deklaracjach, i w rzeczy samej kategorycznie odcinają się od „patriotycznej mitologii". Natalia Ja­kowenko stwierdza wręcz, że „heroiczno-patriotyczne" przykłady mają prawo do istnienia w służących celom wychowawczym popularnych lek­turach, ale nie w tekstach naukowych. Zdaniem autora obecnej przedmo­wy nie warto jednak ani pogłębiać przepaści między wydawnictwami „wy­chowawczymi" i „ściśle naukowymi" (gdzież jest granica naukowo­ści ?), ani zbyt daleko posuwać się w demaskowaniu narodowych mitolo­gii. A w każdym razie byłoby celowe pokazać czytelnikom z sąsiedniego kraju - co zresztą w pewnej mierze jest realizowane przez obydwoje auto­rów syntezy - nie tylko genezę, ale i kulturotwórczą rolę mitów, budują­cych tożsamość narodową. Nie walczyć z mitami innych narodów, ale wydobywać ich aspekty pozytywne, a nawet uczyć wzajemnej wyrozumia­łości wobec bliźnich - taka postawa jest chyba dzisiaj bardziej właściwa. Obydwoje autorzy programowo unikają przemilczania faktów „niewygod-

1 Profesor Akademii Kijowsko-Mohylańskiej, pracownik Ukraińskiej Narodowej Akademii Nauk w Kijowie, Prezes Towarzystwa Badaczy Europy Srodkowo-Wschodniej.

2 Profesor Narodowego Uniwersytetu im. Iwana Franki we Lwowie i Dyrektor
Instytutu Badań Historycznych tegoż Uniwersytetu.              •    ., .            -     n

___________wstęp___________________9

nych" (ba, nawet czasemje celowo uwypuklają), bardzo starają się nie upięk­szać narodowej tradycji. To chyba wzbudzi zaufanie czytelników poza Ukrainą, chociaż może czasem gniewać lub martwić wychowanych na innej lekturze czytelników krajowych (ukraińskich). Mimo świadomego niekiedy odcinania się od etnocentrycznego punktu widzenia, samym li tylko bogactwem przytoczonych faktów autorzy udowodnili ciągłość hi­storii Ukraińców, którzy przetrwali i skutecznie przeciwstawili się potęż­nym siłom, odmawiającym im prawa do istnienia. Wbrew przekonaniu panslawistów i tych, którzy nieświadomie przyjmują ich interpretację dzie­jów, przyjęcie przez dawnych „Rusinów" nazwy „Ukraińcy" wcale nie ozna­czało przerwy w ciągłości rozwoju tej wspólnoty3. Państwo wschodnio-słowiańskie ze stolicą w Kijowie (nazwane Rusią Kijowską dopiero przez późniejszych historyków) powstało najpierw w wyniku konsolidacji części plemion protoukraińskich (Polanie, Siewierzanie, Drewlanie); weszły w je­go skład także spokrewnione z nimi plemiona (Dulebowie, Ulicze, Tywer-cy, ewentualnie wschodni Chorwaci) oraz te, które można nazwać proto-białoruskimi i protorosyjskimi, nie utraciwszy odrębności na szczeblu ję­zyka mówionego i kultury ludowej - natomiast kultura elit stała się częścią zintegrowanego w dużym stopniu obszaru kulturowego Słowiańszczyzny Prawosławnej. Wypadało to tutaj podkreślić, bo i do polskich podręczni­ków trafiła obowiązująca w ZSRR wersja o powstaniu narodu ukraińskiego w wyniku dezintegracji „narodowości staroruskiej"4. Dodać należy, że w okresie, kiedy ziemie ukraińskie stały się częściami kilku różnych państw (Wielkie Księstwo Litewskie, Królestwo Polskie, Węgry, Cesarstwo Turec­kie i jego wasale), właśnie na szczeblu kultury ludowej zachowała się wspól­nota kulturowa podzielonych granicami państwowymi dzielnic. Jeżeli od­rębność wspólnoty etnicznej i narodu jest wynikiem współwystępowania tradycji i innowacji, to należałoby dowartościować nie tylko inicjatywy elit, ale i tradycjonalizm dołów społecznych. Prawdopodobnie i w kształtowaniu się zalążków suigeneris społeczeństwa obywatelskiego odegrały istotną rol...