Uniwersytet Jagielloński
Instytut Psychologii

„Psychologia poznawcza”

Wykład 10
Myślenie i rozumowanie

Jarosław Orzechowski

Myślenie – pytania

Czy tylko ludzie myślą?

Jak myślimy, czyli co się dzieje w naszych umysłach w trakcie myślenia? Jakie są poszczególne kroki czy etapy w myśleniu?

Czy rozwiązywanie problemów zawsze wymaga myślenia?

W jaki sposób myślenie zależy od tego nad czym myślimy? Czy myślenie o niebieskich migdałach jest myśleniem i czy zasadniczo różni się od myślenia w trakcie rozwiązywania zadania matematycznego?

Czym jest myślenie twórcze? Czy jest wyłącznie przywilejem jednostek wybitnie uzdolnionych, czy też niekoniecznie?

Dlaczego popełniamy systematyczne błędy w rozumowaniu czy podejmowaniu decyzji? Jakie są to błędy?

Myślenie – definicja

Myślenie to złożona aktywność wysokiego rzędu, która wypełnia luki w posiadanych danych
                                                                                    Bartlett, 1958

Myślenie to proces przeszukiwania przestrzeni problemu
                                                                                    Newel i Simon, 1972

Myślenie to wychodzenie poza dostarczone informacje
                                                                                    Bruner, 1978

Myślenie to proces łączenia elementów poznawczej reprezentacji świata (obrazów, pojęć lub sądów) w dłuższe ciągi. Tak utworzony ciąg zastępuje realne, obserwowalne zachowanie w rzeczywistym świecie fizycznym lub społecznym, uwalniając nas od konieczności ponoszenia natychmiastowych skutków własnych działań.

                                                                                                  NOS

Myślenie - funkcje

Funkcje myślenia

·         modelowanie rzeczywistości

·         umysł jest modelem rzeczywistości

·         myślenie jest narzędziem modelowania

·         symulowanie zachodzących w niej wydarzeń

·         rozwiązywanie problemów

Myślenie – rodzaje (Nęcka, 1997)

Myślenie – rodzaje

Myślenie – rodzaje

Myślenie - struktura

Myślenie - metapoznanie

Teorie poznawcze (np. Sternberg, 1990; Jausovec, 1994)

·         piętro operacji myślowych

·         piętro metapoznania: decyzje, monitorowanie i kontrola procesu myślenia (przebiegu operacji)

Matakomponenty (Sternberg, 1995) są to procesy wykonawcze wyższego rzędu (higher-order executive procesess) wykorzystywane w planowaniu, monitorowaniu i podejmowaniu decyzji w trakcie wykonywania zadania poznawczego.

Matakomponenty (Sternberg, 1985):

1. Decyzja co do istoty problemu, który należy rozwiązać. 

Resnick i Glaser, 1976, inteligencja a zdolność uczenia się w warunkach braku albo niekompletnej instrukcji.

Sternberg, 1982, osoby bardziej inteligentne szybciej i skuteczniej oswajają nowość.

2. Selekcja komponentów niższego rzędu.

Sternberg, 1979, błędy w rozumowaniu wymagającym ujmowania związków logicznych polegają na błędnym kodowaniu tych związków

3. Selekcja sposobu reprezentowania albo organizowania informacji

Sternberg i Weil, 1980, wybór określonej reprezentacji (werbalnej, przestrzennej lub werbalno-przestrzennej) w sylogizmach (linear-syllogism task) zależy od poziomu werbalnych i przestrzennych zdolności

4. Selekcja strategii kombinowania komponentów niższego rzędu

Sternberg, 1981, planowanie lokalne lub globalne wpływa na wynik w zadaniach wymagających rozumowania

Decyzja odnośnie do alokacji zasobów uwagi

Sternberg, 1980, skrócenie czasu na poszukiwanie rozwiązania w sylogizmach o 1 sek. (zwiększenie wymagań co do zasobów uwagi) powoduje zwiększenie poziomu błędów z 1% do 7%.

6. Monitorowanie rozwiązania

Quinton & Fellows, 1975, doświadczenie w rozwiązywaniu problemu powiązane z monitorowaniem przebiegu procesu powoduje uświadomienie sobie najlepszych strategii

7. Wrażliwość na zewnętrzne sprzężenie zwrotne

Przykład: Korygowanie błędów językowych (gramatyka, wymowa)

Myślenie – struktura (Kozielecki, 1997)

Myślenie

Carraher, Carraher i Schliemanna (1985), „codzienna” arytmetyka

Zadania izomorficzne, ale różnie reprezentowane

§         abstrakcyjne równanie matematyczne,

§         realistyczne zadanie tekstowe

§         transakcja kupna-sprzedaży

Wyniki:

§         w przypadku abstrakcyjnej formy zadania poprawność wykonania wyniosła 37%, kiedy było to zadanie tekstowe – 74% , a gdy przybrało postać transakcji kupna-sprzedaży – 96%.

Myślenie a rozumowanie

Rozumowanie jest procesem formułowania wniosku w oparciu o przesłanki, czyli z wykorzystaniem uprzednio nabytej lub powszechnie dostępnej wiedzy.

Rozumowanie formalne

Przesłanki są dane explicite

Rozumowanie nieformalne

Przesłanki są domyślne, ukryte

Rodzaje rozumowań

Dedukcyjne

Od ogółu do szczegółu

Indukcyjne

Od szczegółu do ogółu

Abdukcyjne

szczegół à prawo ogólne à szczegół

Przez analogię

Od szczegółu do szczegółu

Dedukcja

Sylogizm

Przesłanki:

1. Jan jest starszy od Stefana

2. Stefan jest młodszy od Kazia

Kto jest najstarszy?

Wniosek: …

Sylogizm

Cole i in. (1971) – badania wśród Kpelle z Liberii

Zadanie:

Flumo i Yakpalo zawsze razem piją sok trzcinowy.

Flumo pije sok trzcinowy.

Czy Yakpalo pije sok trzcinowy?

Przykłady odpowiedzi:

„W dniu, w którym Flamo pił sok trzcinowy, Yakpalo nie było w wiosce”,

„Yakpalo tutaj teraz nie ma. Dlaczego nie pójdziesz do niego i sam go nie spytasz?”.

Anegdota głosi, że kiedy eksperymentator chciał przejść do kolejnego pytania, jeden z badanych zapytał:

„Chwila, chcesz wiedzieć czy Yakpalo pije sok trzcinowy, czy nie chcesz?”.

Błędy w rozumowaniu dedukcyjnym

Błąd „atmosfery” (Woodworth i Sells, 1935)

§         Wszystkie A są B

§         Wszystkie C są B

§         Wniosek: wszystkie A są C

§         Niektórzy ludzie są leniwi

§         Niektóre mrówki są leniwe

§         Wniosek: niektórzy ludzie są mrówkami

Błąd atmosfery - 51-72% wszystkich błędów

Błąd inwersji terminów w przesłankach (Chapman i Chapman, 1959)

§         Wszystkie A są B

§         Wniosek: Wszystkie B są A

(to, że „wszyscy kawalerzy są mężczyznami” nie jest tożsame z tym, że „wszyscy mężczyźni są kawalerami”)

§         Wszyscy ludzie mają układ nerwowy

§         Mam układ nerwowy

§         Wniosek: jestem człowiekiem

(myśli rozwielitka)

Zgodność treści wniosku z wiedzą potoczną

Żaden ssak nie może oddychać pod wodą

Niektórzy ludzie, posługując się akwalungiem, oddychają pod wodą

więc

Niektórzy ludzie nie są ssakami.

Powyższy wniosek jest prawidłowy w świetle reguł logiki, ale nie jest zgodny z prawdą.

Potwierdzenie następnika i zaprzeczenie poprzednika

Jeśli nie zrobię badań, to nie napiszę magisterki w terminie

§         Nie zrobiłem badań. Wniosek: nie napisałem magisterki

§         Zrobiłem badania. Wniosek: napisałem magisterkę w terminie

§         Nie napisałem magisterki w terminie. Wniosek: nie zrobiłem badań

§         Napisałem magisterkę. Wniosek: zrobiłem badania

Rozumowanie poprawne

Jeśli A to B

§         A

§         Więc B              (modus ponens)

Jeśli A to B

§         Nie B

§         Więc nie A              (modus tollens)

Zadanie Wasona

Zadanie Wasona

metaanaliza: Oaksford i Chater, 1994

„A”? 89%

„7”? 62%

„4”? 25%

„D”  16%

Zadanie Wasona - wersja realistyczna

Griggs i Cox (1982)

Wyobraź sobie, że jesteś policjantem na służbie. Twoja praca polega na kontroli respektowania obowiązujących norm. Karty leżące przed tobą zawierają informacje o czterech osobach siedzących przy stole. Na jednej stronie karty podany jest wiek osoby, a na drugiej stronie – co dana osoba pije. Obowiązująca reguła jest następująca: Jeżeli osoba pije piwo, to musi mieć ukończone 18 lat. Wskaż kartę albo karty, które koniecznie musisz odwrócić, aby ustalić, czy reguła została naruszona.

à efekt materiału tematycznego

Cosmindes (1989)

Mężczyźni pewnego plemienia w dniu ożenku oznaczani byli specjalnym tatuażem i otrzymywali dostęp do części wyspy, w której rosło ziele cassava (afrodyzjak). Reguła społeczna brzmiała wiec następująco:

„Jeżeli ktoś je ziele cassava, to ma na twarzy tatuaż”.

Okazało się, że pochwycono czterech mężczyzn, podejrzanych o nielegalne używanie cassavy. Pierwszy kręcił się w okolicy, w której rośnie ziele, a drugi w zupełnie innej części wyspy. O obu nie wiadomo, czy mają tatuaż. Kolejna dwójka pochwycona została z jakimś zielem (nie wiadomo jakim), ale tylko jeden z nich ma tatuaż.

à mechanizm wykrywania oszustów

Wpływ wiedzy na rozumowanie

Evans, Barston i Pollard (1983)

(1) Żadne papierosy nie są tanie. Niektóre używki są tanie. Zatem, niektóre używki nie są papierosami

(2) Żadne używki nie są tanie. Niektóre papierosy są tanie. Zatem, niektóre papierosy nie są używkami

(3) Żadne używki nie są tanie. Niektóre papierosy są tanie. Zatem, niektóre używki nie są papierosami

(4) Żadne papierosy nie są tanie. Niektóre używki są tanie. Zatem, niektóre papierosy nie są używkami

(1)  logicznie uprawniony i prawdziwy,

(2)  uprawniony, ale fałszywy,

(3)  nieuprawniony, ale prawdziwy

(4)  nieuprawniony i fałszywy.

Wyniki badań:

(1) i (3) – 92%

(2) – 46%

(4) - 8 %

Błędy w rozumowaniu indukcyjnym

Wnioskowanie indukcyjne rozszerza naszą wiedzę w obliczu niepewności (Holyoak i Nisbett, 1988)...

...lecz wnioski formułowane na podstawie zawodnych heurystyk rozumowania charakteryzują się wysokim ryzykiem błędu.

•                    Heurystyka to nieformalna, spekulatywna, uproszczona, albo skrótowa metoda wyciągania wniosków i podejmowania decyzji, charakteryzująca się pewnym ryzykiem zawodności.

Kahneman i Tversky, 1971

Heurystyka reprezentatywności

•          Zdarzenia bardziej reprezentatywne dla danego zbioru są oceniane jako częstsze, albo bardziej prawdopodobne

•          Np. prawdopodobieństwo kolejności urodzin DCDCDC jest oceniane jako większe niż DCCCCD (przez ponad 80% badanych).

•          Złudzenie gracza

Heurystyka dostępności

•         Zdarzenia łatwiej dostępne poznawczo są oceniane jako częstsze, albo bardziej prawdopodobne

•         Np. szybkie szacowanie wartości iloczynów 8X7X6X5X4X3X2X1 jest różne od oszacowania wartości iloczynu 1X2X3X4X5X6X7X8 (średnio: 2250 do 512, a w rzeczywistości wynosi on 40320)

Heurystyka zakotwiczenia

•          Zmiana oszacowań nieznanych wartości w zależności od danych wyjściowych

•          Np. Ile krajów afrykańskich należy do ONZ? - mniej czy więcej niż 10% albo 25%. W pierwszym przypadku badani szacowali, że krajów tych jest 25% a w drugim 65%.

•          Inny przykład:

1. W najsłabszym okresie w ciągu ostatnich pięciu lat indeks WIG nie przekroczył 15 tys. punktów (maj/czerwiec 2003). Jak myślisz, czy na przełomie maja i czerwca 1997 indeks WIG był wyższy, czy niższy niż 15 tys. punktów

2. W najlepszym okresie indeks WIG przekroczył 66 tys. punktów (maj/czerwiec 2007). Jak myślisz, czy na przełomie maja i czerwca 1997 indeks WIG był wyższy, czy niższy niż 15 tys. punktów?

Wgląd wsteczny

•          Przecenianie możliwości wystąpienia zdarzeń post factum, więc już po ich wystąpieniu

•          Np. „Wiedziałem, że on w końcu ją rzuci. To było jasne jak słońce”

Heurystyka symulacji

•          Podejmowanie działań na podstawie umysłowego scenariusza w którym przewiduje się ich konsekwencje

Wnioski:

•                     Rozumowanie indukcyjne jest zawodne nie tylko ze swojej natury, ale głównie z powodu zawodnych heurystyk stosowanych przez ludzi

•                     Błędy w rozumowaniu nie wynikają z niskiej inteligencji, lecz z ich uniwersalizmu, czyli tego, że są wspólne większości ludzi i nieprzypadkowe (Necka, 1996)

Zadanie

Samuraj, stoczywszy zaciętą walkę, został pojmany przez wrogów. W czasie potyczki wykazał się tak wielką walecznością, że na dowód uznania pozwolono mu wybrać rodzaj śmierci.

Powiedziano mu mianowicie:

„Możesz powiedzieć tylko jedną myśl. Jeśli będzie to prawda, zostaniesz ścięty. Jeśli powiesz kłamstwo, powiesimy cię.”

Samuraj powiedział jedno zdanie i wpuszczono go wolno. Co takiego powiedział ten dzielny i mądry wojownik?

…

10