teoria roznice.doc

Teoria temperamentu PEN- Biologiczna teoria temperamentu PEN Hansa Eysencka zalicza się do czynnikowych teorii osobowości. Zakłada biologiczne podłoże temperamentu i uniwersalność cech temperamentalnych. Osobowość powstaje i rozwija się przez funkcjonalne współdziałanie czterech sfer: sfery poznawczej (inteligencja), woluntarnej (charakter), afektywnej (temperament) i somatycznej (konstytucja ciała). Przez osobowość Eysenck rozumie względnie trwałą organizację charakteru, temperamentu, inteligencji oraz konstytucji fizycznej, która determinuje specyficzny sposób przystosowania do otoczenia. Temperament to sposób wyrażania emocji, jest częścią składową charakteru, czyli systemu świadomych dążeń w zachowaniu.

Struktura osobowości składa się z trzech niezależnych czynników:

·         Psychotyczności

·         Ekstrawersji

·         Neurotyczności.

Każdy z tych czynników jest krańcem kontinuum. Biegunem przeciwnym do ekstrawersji jest introwersja, przeciwieństwo neurotyczności to równowaga emocjonalna. Psychotyczność, która została najpóźniej wprowadzona do teorii, na jednym biegunie stanowi o patologii psychicznej, na drugim o uspołecznieniu. Pojęcie ekstrawersji-introwersji Eysenck zapożyczył od Junga, który zupełnie inaczej rozumiał te wymiary osobowości. Wymiary teorii PEN są możliwe do badania kwestionariuszem EPQ-R (Eysenck, Eysenck i Barrett), znormalizowanym dla uczniów szkół ponadpodstawowych, studentów i osób dorosłych. Autorami polskiej adaptacji są Piotr Brzozowski, Radosław Drwal.

Style poznawcze - pojęcie odnoszące się do stałych wymiarów psychiki, odpowiadające różnicom indywidualnym w spostrzeganiu, myśleniu i uczeniu się, w organizowaniu i przetwarzaniu informacji. Najczęściej wymieniane to:

·         zależność/niezależność od pola - wyodrębniona jako pierwsza przez Hermana Witkina określa zdeterminowanie spostrzegania przez pole percepcyjne. Osoby zależne od pola mają trudność z wyodrębnianiem z tła obiektów. Narzędziem do badania tego wymiaru jest Test Ukrytych Figur.

·         fragmentaryczne/całościowe wyrażanie wielkości pola informacji

·         inkluzywna/ekskluzywna konceptualizacja

·         zróżnicowanie pojęciowe (zakres ekwiwalentności)

·         integrowanie/rozdzielanie struktur pojęciowych

·         tolerancja na nierealistyczne doświadczenia

·         zaostrzanie/wygładzanie percepcji

·         zakres skanningu uwagi

·         refleksyjność/impulsywność

·         sztywność/giętkość kontroli

·         wewnętrzne/zewnętrzne umiejscowienie kontroli - wymiar związany ze społeczną percepcją

·         styl orientacji w upływie czasu

Poszukiwanie doznań (ang. Sensation Seeking) - pojęcie wprowadzone przez Marvina Zuckermana oznaczające poszukiwanie zróżnicowanych, nowych, złożonych i intensywnych wrażeń i doświadczeń oraz gotowość do podejmowania ryzyka fizycznego, społecznego, prawnego i finansowego w celu dostarczenia sobie tego typu doświadczeń.

Marvin Zuckerman (1979) wyróżnił 4 czynniki wchodzące w skład poszukiwania doznań:

·         poszukiwanie przygód i grozy (ang. thrill and adventure seeking) - chęć do podejmowania ryzykownych działań fizycznych takich jak sporty ekstremalne;

·         poszukiwanie przeżyć (ang. experience seeking) - poszukiwanie nowych bodźców w takich rodzajach aktywności jak nieplanowane podróże, szukanie towarzystwa ludzi wybitnych, sięganie po narkotyki;

·         rozhamowanie (ang. disinhibition) - skłonność do zachowań nieakceptowanych społecznie takich jak nadmierne picie alkoholu, przelotne związki seksualne, hazard, hulaszczy tryb życia;

·         podatność na nudę (ang. boredom susceptibility) - awersja do rutynowych zajęć.

Z badań wynika, że poszukiwanie doznań jest silniej zaznaczone u mężczyzn, niż u kobiet oraz że słabnie z wiekiem. Daitzman i Zuckerman (1980) wykazali również, że osoby, które uzyskują wysokie wyniki w skali Rozhamowania mają wyższy poziom testosteronu, estradiolu i estronu, niż osoby, które uzyskują niskie wyniki w tej skali. Według Zuckermana osoby z tendencją do poszukiwania doznań mają stały, niski poziom aktywności układów katecholaminowych - CSA (ang. catecholamine systems activity) i poszukują bodźców, które zwiększają ich aktywność (mają wyższy optymalny poziom aktywności CSA). Osoby unikające silnych doznań mają natomiast podwyższony poziom CSA i zachowują się tak, aby jego poziom obniżyć.

I. Pawłow zajmował się także działalnością układu nerwowego jako całości. Na podstawie swoich badań określił cztery rodzaje układu nerwowego jako fizjologiczną podstawę typologii temperamentów Hipokratesa-Galena. Kryteriami służącymi wyodrębnianiu tych rodzajów były: siła układu nerwowego, jego zrównoważenie oraz siła procesów pobudzania/hamowania. Wyróżnił:

·         Melancholika - o słabym układzie nerwowym

·         Choleryka - charakteryzującego się silnym układem nerwowym i brakiem równowagi między procesami pobudzania i hamowania

·         Flegmatyka - z silnym układem nerwowym, charakteryzującego się równowagą między słabymi procesami hamowania i pobudzania

·         Sangwinika - mającego silny układ nerwowy, charakteryzujący się równowagą między silnie zaznaczającymi się procesami hamowania i pobudzenia.

Ten podział został wykorzystany do badania temperamentu ludzi za pomocą kwestionariusza PTS (Pavlovian Temperament Survey) autorstwa Jana Strelaua.

Regulacyjna teoria temperamentu, RTT to koncepcja temperamentu polskiego psychologa Jana Strelaua, stanowiąca kontynuację badań nad temperamentem Pawłowa.

W koncepcji tej temperament jest pojęciem dwuwymiarowym - na poziomie energetycznym i czasowym. Na poziomie energetycznym temperament charakteryzują cztery cechy: aktywność, reaktywność, wrażliwość sensoryczna oraz wytrzymałość.

·         Aktywność (AK), w teorii Strelaua, jest rozumiana jako tendencja do zachowań o wysokiej wartości stymulacyjnej (dostarczających wysokiej stymulacji zewnętrznej).

·         Reaktywność emocjonalna (RE) to tendencja do intensywnego reagowania na bodźce, wywołujące emocje, czyli wrażliwość (↑ RE) lub odporność (↓ RE) emocjonalna. Poziom reaktywności warunkuje styl działania jednostki, czyli typowy sposób wykonywania czynności.

·         Wrażliwość sensoryczna (WS) to zdolność reagowania na bodźce o niskiej wartości sensorycznej

·         Wytrzymałość (WT) to zdolność adekwatnego reagowania na bodźce długotrwałe lub silnie stymulujące

Pojęcia te wywodzą się z pojęcia siły procesu pobudzenia Pawłowa.

W wymiarze czasowym temperament można opisać następującymi cechami:

·         żwawość (ŻW) to tendencja do szybkiego reagowania, utrzymywania wysokiego tempa aktywności oraz łatwej zmiany reakcji,

·         perseweratywność (PE) to tendencja do kontynuowania zachowań po zaprzestaniu stymulacji.

Strelau wyróżnił dwa style działania:

·         Wspomagający - taki styl charakteryzuje osoby wysokoreaktywne; przeważają u nich czynności pomocnicze nad zasadniczymi, przy wysokiej stymulacji spada ich efektywność działania, preferują zachowania o niskiej wartości stymulacyjnej, a w sytuacjach szczególnej mobilizacji organizmu ponoszą wysokie koszty psychofizyczne.

·         Prostolinijny - to styl charakteryzujący osoby niskoreaktywne; u których występuje równowaga czynności zasadniczych i pomocniczych (bądź przewaga tych pierwszych), efektywność działania takich osób spada przy niskiej stymulacji; przy pozbawieniu możliwości podwyższenia poziomu stymulacji, preferują zatem zachowania o wysokiej wartości stymulacyjnej.