Wielkie odkrycia geograficzne.pdf

Z badaƒ historyków

Wielkie odkrycia

geograficzne

Odkrycia geograficzne nie tylko

poszerzy∏y horyzonty ówczesnej

cywilizacji, ale i wywar∏y

zasadniczy wp∏yw na narodziny

pot´g.

oraz przyprawy korzenne: pieprz, szafran,

goêdziki, cynamon, ga∏k´ muszkato∏owà i im-

bir. Z racji swych w∏aÊciwoÊci konserwujà-

cych, leczniczych i smakowych cieszy∏y si´ one

nadal wielkim powodzeniem wÊród elit, a ich

ceny niezmiennie utrzymywa∏y si´ na bardzo

wysokim poziomie.

Wobec niemo˝noÊci utworzenia nowego

làdowego traktu handlowego, (wy∏àczywszy

nie do koƒca udanà wypraw´ kupca rosyj-

skiego Afanasija Nikitina do Indii w latach

1466–1472), pozostawa∏o odnalezienie szla-

ku morskiego do Indii i Chin.

Kolejna przes∏anka wielkich odkryç wià-

za∏a si´ z wyczerpywaniem si´ europejskich

zasobów kruszców szlachetnych oraz ich sta-

∏ym odp∏ywem do Azji, przez co poszukiwa-

nie nowych êróde∏ z∏ota i srebra sta∏o si´ po-

wa˝nym problemem dla Europejczyków.

Nowsze badania wskazujà z kolei na kry-

zys gospodarczy póênego Êredniowiecza, ja-

ko na najwa˝niejszà przyczyn´ europejskiej

ekspansji zamorskiej.

■

ANDRZEJ KARPI¡SKI

I. GENEZA WIELKICH ODKRYå

Przyczyny arcywa˝nego zjawiska jakim

by∏y oceaniczne podró˝e Europejczyków,

które doprowadzi∏y do poszerzenia ich hory-

zontu geograficznego oraz stworzenie

pierwszych nowo˝ytnych imperiów kolonial-

nych, sà z∏o˝one i do dziÊ budzà o˝ywionà

dyskusj´ wÊród historyków 1 .

TradycjonaliÊci zwracajà uwag´ na opa-

nowanie w XIV–XV w. tzw. handlu lewan-

tyƒskiego przez Turków Osmaƒskich, co

w konsekwencji zmusi∏o europejskich kup-

ców do poszukiwaƒ innych mo˝liwoÊci do-

tarcia na Ârodkowy Daleki Wschód.

Wspomniany szlak handlowy by∏ przez ca-

∏e Êredniowiecze bardzo istotny dla Europy;

tà w∏aÊnie drogà sprowadzano na Stary Kon-

tynent m.in. drogocenne tkaniny wschodnie

Królestwo ksi´dza Jana

W genezie wielkich odkryç du˝e znacze-

nie mia∏y równie˝ wzgl´dy ideologiczne,

1 Tematyka wielkich odkryç geograficznych nie jest przedmiotem zbyt wielu polskich monografii i s∏owników.

Pisali o nich m.in.: J. Babicz, W. Walczak, Zarys historii odkryç geograficznych, Warszawa 1979; R. Badowski,

Odkrywanie Êwiata. Polacy na szeÊciu kontynentach , Warszawa 2001; Z. D∏ugosz, Historia odkryç geograficz-

nych i poznania Ziemi , Warszawa 2001; J. Kieniewicz, Portugalczycy w Azji XV-XX wiek, Wroc∏aw 1976; M.

Ma∏owist, Europa i jej ekspansja XIX-XVII w., Warszawa 1993; ten˝e, Konkwistadorzy portugalscy, Warsza-

wa 1976; M. i W. Mickiewiczowie, S∏ownik odkrywców i zdobywców. Ameryka ¸aciƒska, Poznaƒ 1996; Z.

Skrok, Odkrywcy oceanów, Gdaƒsk 1990

136

WiadomoÊci Historyczne

Z badaƒ historyków

Fot. 1. Marco Polo

nie kierunków geograficznych oraz szeroko-

Êci i d∏ugoÊci geograficznej punktu, w którym

aktualnie znajdowa∏ si´ statek. Przystosowa-

nie portugalskiej karaweli do pokonywania

du˝ych akwenów pozwoli∏o Europejczykom

opuÊciç wewn´trzne morza (Âródziemne,

Ba∏tyckie) i tereny przybrze˝ne Starego

Kontynentu.

Zmodernizowana karawela posiada∏a

lepsze o˝aglowanie (obok ˝agli prostokàt-

nych tak˝e trójkàtne: fok i kliwry) umo˝li-

wiajàce wykorzystywanie wiatru ze wszyst-

kich kierunków, wi´kszà wypornoÊç (oko∏o

80–120 ton), podwy˝szone burty i g∏adsze

poszycie kad∏uba. Zabraç do kilkudziesi´ciu

ludzi oraz ˝ywnoÊç dla nich na kilka miesi´-

cy; posiada∏a te˝ dzia∏a burtowe zabezpie-

czajàce przed napadem.

zw∏aszcza ch´ç szerzenia wiary chrzeÊcijaƒ-

skiej wÊród pogaƒskich ludów oraz poszuki-

wanie tzw. królestwa ksi´dza Jana. Informa-

cje o tym, i˝ gdzieÊ w Azji lub Afryce istnieje

pot´˝ne, teokratyczne paƒstwo chrzeÊcijaƒ-

skie (tzw. królestwo ksi´dza Jana) pojawi∏y

si´ w Europie ju˝ w XII w, zaÊ trwajàce par´

wieków poszukiwania tego kraju (ostatecz-

nie zlokalizowanego na terenie dzisiejszej

Etiopii) zwiàzane by∏y z nadziejà znalezienia

sojusznika do walki ze zwyci´skim na Bli-

skim Wschodzie islamem.

W indywidualnych przypadkach motywa-

cja udzia∏u w ryzykownych wyprawach wyni-

ka∏a z ch´ci prze˝ycia ekscytujàcej przygody,

ciekawoÊci nieznanego Êwiata czy zdobycia

s∏awy wielkiego odkrywcy.

Inspiratorzy wypraw

WÊród organizatorów wczesnonowo˝yt-

nych podró˝y na plan pierwszy wysuwajà si´

zamo˝ni entuzjaÊci typu ksi´cia portugal-

skiego Henryka ˚eglarza (1394–1460), któ-

rzy gotowi byli dla realizacji tego celu po-

Êwi´ciç ca∏y swój majàtek.

Ich Êladami podà˝yli niebawem co ambit-

niejsi monarchowie europejscy, poczàwszy

od w∏adców Portugalii: Alfonsa V Afrykaƒ-

skiego (1438–1481), Jana II Doskona∏ego

(1481–1495) i Manuela I Szcz´Êliwego

(1495–1521), przez Królów Katolickich: Iza-

bel´ Kastylijskà (1474–1504) i Ferdynanda

V Aragoƒskiego (1474–1516), a˝ do cesarza

Karola V (1519–1556), monarchy francu-

skiego Franciszka I (1515–1547) i w∏adajàcej

Anglià El˝biety I (1558–1603).

Zyski, jakie przynosi∏y dalekie wyprawy

oÊmieli∏y w koƒcu tak˝e kupców, którzy ∏à-

czàc si´ przewa˝nie w kompanie handlowe

równie˝ w∏àczyli si´ w eksploracj´ nowood-

krytych krain.

Nowe przyrzàdy nawigacyjne

Wa˝nymi czynnikami, które spowodowa-

∏y, i˝ omawiane podró˝e rozpocz´∏y si´ do-

piero w poczàtkach XV w. by∏o upowszech-

nienie si´ wÊród europejskich ˝eglarzy

nowych przyrzàdów nawigacyjnych oraz

skonstruowanie odpowiedniego dla oce-

anicznych wypraw okr´tu.

ZnajomoÊç ig∏y magnetycznej, kwadran-

tu, astrolabium i tzw. laski Êw. Jakuba (prze-

j´tej od Arabów) umo˝liwi∏a wtedy okreÊle-

Czynniki hamujàce

Istnia∏o jednak szereg czynników, które

mog∏y opóêniç lub uniemo˝liwiç przygotowy-

wane wyprawy w nieznane. Nale˝a∏y do nich

m.in. obawy zwiàzane z jeszcze Êrednio-

wiecznymi wyobra˝eniami, w Êwietle których

3/2005

137

Z badaƒ historyków

WidzieliÊmy, jak rzucano trupy do wody, po

trzy-cztery naraz. Przewa˝nie umierali bez

˝adnej pomocy, oddajàc ostatnie tchnienie

gdzieÊ w kàcie, a szczury wy˝era∏y im oczy

i ogryza∏y stopy.

[...] Nikt nie chcia∏ si´ wyrzec choçby na-

parstka wody, ˝eby uratowaç ˝ycie drugie-

mu, ani ojciec synowi, ani brat bratu, ka˝dy

myÊla∏ tylko o sobie, widzàc w wodzie jedyny

sposób ocalenia ˝ycia. [...] Ze wszystkich

stron dochodzi∏y krzyki ludzi n´kanych pra-

gnieniem, g∏odem i bólem, przeklinajàcych

godzin´, w której weszli na pok∏ad” 2 .

Fot. 2. Legendarni ludzie

I. NARODZINY PORTUGALSKIEGO

IMPERIUM

mo˝liwoÊç pokonania dalekich mórz wyda-

wa∏a si´ nierealna (istnienie tzw. Morza

CiemnoÊci, przekonanie o górze magnetycz-

nej p∏ywajàcej po oceanach, która mia∏a wy-

ciàgaç wszystkie cz´Êci metalowe z okr´tów,

wiara w to, ˝e na równiku temperatura wody

jest w stanie wrzenia itp).

Obawiano si´ tak˝e spotkania z niezna-

nymi ludami: cyklopami, olbrzymami i inny-

mi postaciami o nieludzkich kszta∏tach. Do

tego dodaç mo˝na rzeczywiste trudnoÊci

i niebezpieczeƒstwa wynikajàce z organizacji

ówczesnych zamorskich peregrynacji.

Oto jak swe prze˝ycia opisa∏ w 1601 r.

francuski ˝eglarz i podró˝nik Jean Mocquet:

„Chorowa∏em na t´ strasznà i niebezpiecznà

chorob´ lovende, którà Portugalczycy nazy-

wajà berber, a Holendrzy scorbut. Wszystkie

moje dziàs∏a zacz´∏y ropieç, wydzielajàc

czarnà i cuchnàcà krew. Stawy w kolanach

tak mi popuch∏y, ˝e nie by∏em w stanie wy-

prostowaç nóg. Biodra i golenie posinia∏y

i zacz´∏y gangrenowaç.

By∏em zmuszony codziennie no˝em naci-

naç cia∏o, ˝eby daç ujÊcie tej czarnej i zepsu-

tej krwi. [...] Ka˝dego dnia wielu ludzi z na-

szej za∏ogi umiera∏o na t´ chorob´.

Poczàtek wielkich odkryç geograficznych

wià˝e si´ z dzia∏alnoÊcià wspomnianego ju˝

Henryka ˚eglarza. Po zdobyciu na Maurach

Ceuty w 1415 r. oraz przej´ciu majàtku jed-

nego z portugalskich zakonów rycerskich

rozpoczà∏ on organizowanie wypraw wzd∏u˝

zachodniego wybrze˝a Afryki.

Ich celem mia∏o byç dotarcie do „króle-

stwa ksi´dza Jana”, kontynuacja rekonquisty

na afrykaƒskim kontynencie, z dotarciem do

êróde∏ z∏ota i nawracanie na chrzeÊcijaƒstwo

pogaƒskich ludów.

Afryka

Do swej misji ksià˝´ Henryk przygotowa∏

si´ bardzo starannie, organizujàc m.in. spe-

cjalnà szko∏´ ˝eglarskà kierowanà przez Ge-

nueƒczyków, uchodzàcych wtedy za najlep-

szych ˝eglarzy Europy. Poczàwszy od lat

dwudziestych XV w. (a˝ do 1460 r.) dwie lub

trzy wyprawy opuszcza∏y co roku przylàdek

Êw. Wincentego i kierowa∏y si´ w stron´

Czarnego Làdu.

Po dotarciu do Wysp Kanaryjskich (któ-

re ostatecznie zosta∏y jednak przy Hiszpa-

nii), odkryciu Madery i Wysp Azorskich

przyszed∏ czas na pokonanie przez Portugal-

2 Wybór tekstów êród∏owych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów , opracowa∏a Me-

lania Sobaƒska – Bondaruk i Stanis∏aw Bogus∏aw Lenart, Warszawa 1997, s.48-49.

138

WiadomoÊci Historyczne

Z badaƒ historyków

czyków rejonu przylàdka Bojador w Maroku,

który na antycznych i Êredniowiecznych ma-

pach wyznacza∏ koniec ekumeny. Dokona∏

tego (po dziewi´ciu wczeÊniejszych, nieuda-

nych wyprawach) Gil Eannes (Gilianesz)

w 1434 r.

Op∏yni´cie Bojadoru przyspieszy∏o op∏y-

wanie Zachodniej Afryki: w 1436 r. Alfonso

Goncalves Baldaya dotar∏ do zatoki Rio de

Oro, zaÊ w latach 1441–1442 Nuno Tristao

odkry∏ przylàdek Bon i wybrze˝a dzisiejszej

Sahary Zachodniej. Ten ostatni ˝eglarz,

sprzedajàc kilku schwytanych Murzynów

w Lizbonie, sta∏ si´ te˝ pierwszym nowo˝yt-

nym handlarzem niewolników.

Senegal i Przylàdek Zielony

W rok póêniej Portugalczycy za∏o˝yli swà

pierwszà umocnionà placówk´ handlowà na

wyspie Arguin i dotarli do ujÊcia rzeki Sene-

gal, zaÊ w 1444 r. Dionizy Dias odkry∏ Przy-

làdek Zielony. Wydarzenia te tak opisa∏ ich

uczestnik, wenecjanin Alvise da Ca’da Mo-

sto: „GdyÊmy ju˝ min´li Przylàdek Bia∏y, nie

tracàc go z oczu p∏yn´liÊmy dalej, zawsze za

dnia, a˝ dotarliÊmy do rzeki Senegal, która

jest pierwszà po tej stronie wybrze˝a rzekà

krainy Murzynów.

Fot. 4. Vasco da Gama

Jest to d∏uga rzeka, szeroka w ujÊciu na

ponad mil´, doÊç g∏´boka; nieco dalej ma ona

drugie ujÊcie, a poÊrodku wysp´, tak ˝e wlewa

si´ do morza dwiema odnogami, a na ka˝dej

z nich sà rafy i mielizny, si´gajàce w morze na

szerokoÊç mili [...] i dalej – przylàdek ten zwie

si´ Zielonym, poniewa˝ kiedy jego portugal-

scy odkrywcy ujrzeli go po raz pierwszy, a by-

∏o to mniej wi´cej na rok przed tym, nim ja

sam wyruszy∏em w tamte strony, taki w∏aÊnie

im si´ wyda∏: ca∏y zielony od wielkich drzew,

które przez okràg∏y rok nie tracà liÊci. Dlate-

go nazwali go Zielonym Przylàdkiem; podob-

nie Przylàdek Bia∏y [...] otrzyma∏ swà nazw´

od bieli pokrywajàcego go piasku.

Zielony Przylàdek jest bardzo ∏adny, gó-

ruje nad okolicznym terenem, na samym cy-

plu wybrzusza si´ tworzàc dwa wzniesienia

i wrzyna si´ daleko w morze” 3 .

W nast´pnych latach Portugalczycy osià-

gn´li ujÊcie rzeki Gambii (tu w walce z kra-

jowcami zginà∏ Nuno Tristao), wybrze˝a Sier-

ra Leone oraz Wyspy Zielonego Przylàdka.

3 Alvise ca Ca’da Mosto, Podró˝e do Afryki , prze∏o˝y-

∏a Joanna Szymanowska, wst´pem i przypisami opa-

trzy∏ Micha∏ Tymowski, Gdaƒsk 1994, s.28-29, 52.

Fot. 3. Henryk ˚eglarz

3/2005

139

Z badaƒ historyków

Nawet Êmierç Henryka ˚eglarza nie zaha-

mowa∏a dalszej penetracji Zachodniej Afry-

ki.

ciç do kraju. „Bartolomeo Diaz i jego za∏oga

nazwali przylàdek Tormentoso (Przylàdek

Burz – przyp. aut.) – pisa∏ o tym odkryciu pi-

sarz i historyk portugalski Juan Barros – ze

wzgl´du na niebezpieczeƒstwa i burze

<<tormentos>>, na jakie si´ natkn´li

w czasie wymijania go; jednak˝e król Dom

Joao [Jan II Doskona∏y – przyp. aut.] nada∏

mu, po ich powrocie do królestwa, s∏awniej-

szà nazw´ Cabo da Boa Esperanca (Przylà-

dek Dobrej Nadziei – przyp. aut.), jako ˝e

przylàdek ów zapowiada∏ od-

krycie Indii, tak bardzo upra-

gnionych i od tak wielu lat po-

szukiwanych” 4 .

W 1461 r. Pedro da Cintra wp∏ynà∏ do Za-

toki Gwinejskiej, zaÊ w latach siedemdziesià-

tych XV w. odkryto kolejno tzw. Wybrze˝a

Towarowe nad Zatokà Gwinejskà (Wybrze˝e

Pieprzowe, Z∏ote Wybrze˝e (dzisiejsza Gha-

na), Wybrze˝e Niewolnicze (dzisiejsza Nige-

ria), Wybrze˝e KoÊci S∏oniowej), rozpocz´to

kolonizacj´ Wysp Êw. Tomasza

i Ksià˝´cej oraz przekroczono

równik i dotarto do Gabonu

(Ruiz de Sequeira – 1472 r.).

Zmniejszanie liczby wy-

praw w latach siedemdziesià-

tych XV w., spowodowane

m.in. niech´tnym stosunkiem

doƒ starzejàcego si´ Alfonsa

V Afrykaƒskiego, przerwa∏o wstàpienie na

tron Jana II Doskona∏ego. Ju˝ w 1482 r. zor-

ganizowa∏ on nowà ekspedycj´ pod dowódz-

twem Diego Cao, która doprowadzi∏a do od-

krycia ujÊcia rzeki Kongo oraz osiàgni´cia 13

stopnia 30 minut szerokoÊci geograficznej

po∏udniowej.

Ten sam odkrywca sta∏ na czele kolejnej

wyprawy w latach 1484–1486; w jej trakcie

zbadano wybrze˝y Angoli i Namibii, a˝ do 22

stopnia szerokoÊci geograficznej po∏udniowej.

Poniewa˝ w tym samym czasie Portugal-

czycy uzyskali pewne informacje o istnieniu

chrzeÊcijaƒskiego królestwa we wschodniej

Afryce, w 1487 r. zorganizowano dwie ekspe-

dycje, majàce na celu dotarcie do tego paƒ-

stwa.

Indie

W tym samym czasie Pedro

de Covilhao i Alfonso de Paiva

udali si´ z misjà wywiadowczà na

Bliski i Daleki Wschód. W trakcie swej wy-

prawy Covilhao przeby∏ Ocean Indyjski, od-

wiedzi∏ Kalikat i Goa w Indiach, spenetrowa∏

wschodnie wybrze˝a Afryki oraz dotar∏ do

Etiopii. Zosta∏ tam jednak zatrzymany i jako

honorowy goÊç–jeniec przebywa∏ w tym kra-

ju do Êmierci w 1520 r.

Covilhao zdo∏a∏ przes∏aç do Portugalii

raporty o ˝egludze na Oceanie Indyjskim

i odkryciu „królestwa ksi´dza Jana”; leg∏y

one u podstaw zaplanowania kolejnej wypra-

wy w kierunku Indii w 1497 r. D∏ugi okres

zw∏oki, jaki dzieli∏ jà do wyprawy Diaza wy-

nika∏ z wysokiej op∏acalnoÊci handlu afry-

kaƒskiego (z∏oto, koÊç s∏oniowa, niewolnicy)

oraz du˝ych kosztów zwiàzanych z organiza-

cjà dalekomorskich podró˝y.

Poszukiwanie tajemniczego królestwa

Na czele pierwszej z nich sta∏ Bartolo-

meo Diaz, który w latach 1487–1488 spene-

trowa∏ ponad 2000 km po∏udniowo-zachod-

niego wybrze˝a Czarnego Làdu, odkry∏

zatoki Êw. Heleny i Algoa oraz dotar∏ do po-

∏udniowego cypla Afryki.

Dalszà podró˝ uniemo˝liwi∏ Diazowi

bunt za∏ogi, pragnàcej jak najszybciej powró-

Vasco da Gama

Ostatecznie jednak, m.in. wskutek od-

kryç Kolumba i zasad zawartego z Hiszpanià

traktatu w Tordesillas (czerwiec 1494 r.),

który pozwala∏ Portugalczykom organizowaç

zamorskie wyprawy jedynie na wschód od 50

po∏udnika d∏ugoÊci geograficznej wschodniej

– ekspedycj´ takà zaplanowano. Na jej czele

Wiek XVI-XVIII w êród∏ach... , s.27.

140

WiadomoÊci Historyczne

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: