tytuł: "Psychologia dziecka"autor: Gary Haithśrodowiskiem: PrologW ciągu kilku minionych dziesięcioleci przedmiot zainteresowań psychologii rozwojowej znacznie się zmieniał. Do lat 60. dyscyplina ta koncentrowała się głównie na opisowym charakteryzowaniu rozwoju w poszczególnych okresach życia dziecka. Myślenie i badania psychologów rozwojowych były ukierunkowane koncepcjami Freuda i neofreudowskimi, a potem teorią Piageta. W latach 60., wraz z nasileniem się zainteresowań społecznymi i środowiskowymi wyznacznikami rozwoju, wyłoniła się nowa perspektywa, uwzględniająca procesy społecznego uczenia się. Do podstawowych typów uczenia się na drodze wzmacniania, karania i różnicowania Albert Bandura dodał uczenie się obserwacyjne, co zwróciło uwagę teoretyków na oddziaływania socjalizacyjne, jakim podlega dziecko w swoim środowisku. Duch czasu lat 70. odsunął w cień podejścia enwironmentalistyczne i zapoczątkował w psychologii rozwojowej tzw. rewolucję poznawczą. Do teorii Piageta dołączyły modele przetwarzania informacji jako alternatywne sposoby wyjaśniania poznania, a badania nad poznawaniem społecznym zaczęły łamać bariery tradycyjnie oddzielające dwie dziedziny rozwoju: rozwój poznawczy i rozwój społeczny.W latach 80. dokonał się w teorii rozwoju jeszcze jeden ważny zwrot. Inspirowana głównie przez prace Urie Bronfenbrennera, psychologia rozwojowa zaczęła coraz wyraźniej przyjmować podejście systemowe. Dziecko przestano traktować jako biernego odbiorcę wpływów otoczenia, dostrzegając, że jest ono aktywnym wytwórcą tych wpływów. Od samego początku niemowlę angażuje się w transakcyjną wymianę ze swoim opiekunem, w trakcie której każda ze stron reguluje zachowanie drugiej. Gdy dziecko staje się nieco starsze, jego rozwój wchodzi w istotne interakcje z różnymi środowiskami, w jakich przebiega; najważniejszymi są system rodzinny i środowisko szkolne. Rozwój poznawczy także odzwierciedla tę systemową wymianę; dowodem akceptacji tej tezy jest gwałtowny wzrost popularności społeczno-kulturowego modelu rozwoju stworzonego przez Lwa Wygotskiego.Z czasem zmieniały się też podręczniki psychologii dziecka. Gdy dyscyplina ta opierała się na podejściu opisowym, normą było budowanie podręczników w sposób chronologiczny, dobrze pozwalający śledzić przebieg rozwoju dziecka. W miarę jak psychologia rozwojowa stawała się nauką ścisłą i empiryczną, coraz częściej zaczęły się pojawiać podręczniki ustrukturalizowane tematycznie, koncentrujące się na teoriach I badaniach naukowych.Niestety, podręczniki psychologii rozwojowej nie dotrzymują kroku współczesnej tendencji do ujęć systemowych. Niektórzy odpowiedzieli na nią, po prostu dodając na końcu książek rozdziały poświęcone rodzinie czy szkole. Rozwiązanie takie jest niezręczne. W tematycznie ustrukturalizowanych książkach poszczególne rozdziały dotyczą aspektów rozwoju dziecka (takich, jak fizyczne wzrastanie, język, moralność itd.), które w badaniach są zwykle zmiennymi zależnymi. Natomiast odrębne rozdziały poświęcone oddziaływaniom środowiskowym opisują wyznaczniki rozwoju człowieka reprezentujące zmienne niezależne. Co najważniejsze, omówienie tych oddziaływań pojawia się zbyt późno. Czynniki tkwiące w rodzinie czy szkole należy uwzględniać przy rozważaniu odpowiednich aspektów rozwoju. Jeśli chcemy na przykład wiedzieć, jak wielkość rodziny czy klasy szkolnej wpływa na inteligencję, dane na ten temat powinniśmy znaleźć w rozdziale dotyczącym inteligencji, a nie w rozdziałach o rodzinie czy szkole, zamieszczonych na końcu książki. Pewnym sposobem poradzenia sobie z tym problemem jest wybieranie odpowiednich fragmentów materiału z późniejszych rozdziałów i wstawianie ich we właściwe miejsca. Robi tak wielu wykładowców; jednak jest to również niewygodne i niesatysfakcjonujące rozwiązanie.Lepiej jest od razu integrować dane dotyczące rodziny, szkoły i innych wpływów środowiskowych z resztą treści zawartych w podręczniku. Pozwala to na kolejne studiowanie, w porządku tematycznym, rozwoju w poszczególnych zakresach z uwzględnieniem całego bogactwa zmiennych, które nań wpływają. Tak właśnie jest w naszym podręczniku.Zaczynamy od wprowadzenia ekologicznego punktu widzenia w rozdz. 2., w którym omawiamy też główne teorie dominujące dziś w psychologii rozwojowej. Każdy następny rozdział zawiera część Rozwój a środowisko, przedstawiającą jakiś specyficzny przykład zastosowania podejścia systemowego do danego aspektu rozwoju. W rozdziale 3. (Metody badań) opisujemy badania Glena Eldera nad biegiem życia. W rozdziale 4. (Genetyka) prezentujemy proponowany przez Sandrę Scarr model wyboru niszy, wyjaśniający interakcję genów ze środowiskiem. W rozdziale 9. (Rozwój poznawczy) przedstawiamy klasyczne już badania Ceci i Bronfenbrennera. W rozdziale 16. {Stosunki z rówieśnikami) zajmujemy się sieciami społecznymi dziecka ocenianymi za pomocą techniki Spacer po Okolicy, stworzonej przez Brendę Bryant. W niektórych wstawkach także rozważamy interakcyjne wpływy środowiska, zajmując się na przykład dwujęzycznością (wstawka 11-3), związkiem między praktykami wychowawczymi rodziców a stosowanymi przez nich stylami nauczania (wstawka 14-2) i pytaniem, czy szkoła faworyzuje chłopców (wstawka 15-2). Tego rodzaju dane wplatamy w cały tekst, omawiając specyficzne wpływy (np. klasy społecznej, rasy, kultury) dosłownie w każdym rozdziale.W efekcie powstał podręcznik przeznaczony na lata 90.,. nie tylko wiernie obrazujący dyscyplinę, lecz także organizujący materiał w najbardziej przydatny wykładowcom sposób. Mamy nadzieję, że Czytelnicy podzielą tę opinię.O autorach:ROSS VASTA jest profesorem psychologii na Uniwersytecie Stanu Nowy York w Brockport. Dyplom ukończenia college'u uzyskał w Darmouth w roku 1969, a stopień doktorski z zakresu psychologii klinicznej i rozwojowej - w roku 1974 na Uniwersytecie Stanu Nowy York w Stony Brook. Gościł na Uniwersytecie Kalifornijskim i Uniwersytecie Północnej Karoliny w Chapel Hill. W roku 1987 zdobył nagrodę za wybitne osiągnięcia w dziedzinie nauczania. Jego wcześniejsze książki to Studying Children: An Introduction to Research Methods (Badanie dziecka: wprowadzenie do metod badawczych) i Strategies and Techniques of Child Study (Strategie i techniki badania dziecka). Jest obecnie redaktorem rocznika Annals of Child Development. Zajmuje się zarówno badaniami podstawowymi, jak stosowanymi, dotyczącymi m.in. fizycznych nadużyć wobec dziecka oraz międzypłciowego zróżnicowania zdolności przestrzennych.MARSHALL M. HAITH jest profesorem psychologii na Uniwersytecie Denver i w Instytucie Badań Naukowych nad Zdrowiem Psychicznym. Ukończył w 1959 roku Uniwersytet Missouri, a w 1964 zrobił doktorat na Uniwersytecie Kalifornijskim w Los Angeles. Pracował na Uniwersytecie Yale, a potem na Uniwersytecie Harwardzkim oraz uniwersytetachw Genewie i Paryżu. Jest autorem prac Day Care and Intervention Programs for Infants under Two Years of Age (Programy opieki i działań interwencyjnych wobec niemowląt) i Rules that Babies Look by The Organization of Newborn Visual Activity (Organizacja aktywności wzrokowej u noworodka). Wspólnie z J.J. Camposem był redaktorem 2. tomu Podręcznika psychologii dziecka P.H. Mussena. Jego zainteresowania badawcze dotyczą m.in. spostrzegania i kształtowania się oczekiwań w okresie wczesnego niemowlęctwa oraz rozwoju zdolności do przetwarzania informacji.SCOTT A. MILLER jest profesorem psychologii na Uniwersytecie Floryda. Po skończeniu w 1966 roku Uniwersytetu Stanfordzkiego wstąpił do Instytutu Rozwoju Dziecka na Uniwersytecie Minnesota, gdzie w 1971 roku otrzymał stopień doktora. Pracę rozpoczynał na Uniwersytecie Michigan. Jest autorem książki Developmental Research Methods (Metody badań rozwojowych i współautorem (z Johnem Flavellem i Patrycją Miller) pracy Cognitive Development (Rozwój poznawczy), wyd. 3. Prowadzi badania nad rozwojem procesów poznawczych, interesując się zwłaszcza pracami Piageta, rozumieniem przez dzieci konieczności logicznej oraz przekonaniami rodziców na temat dzieci. PrzedmowaPisząc Psychologię dziecka, chcieliśmy pomóc wykładowcom maksymalnie usprawnić uczenie się studentów oraz przedstawić wierny i wyczerpujący obraz dyscypliny, jaką jest współczesna psychologia rozwojowa. Mamy nadzieję, że osiągnęliśmy te cele i że udało się nam to zrobić w nowy i interesujący sposób. Choć wiele spośród przedstawionych tu treści zorganizowaliśmy tak, jak można by tego oczekiwać po tematycznie ustrukturalizowanym podręczniku psychologii dziecka, nie wahaliśmy się burzyć tradycyjnych schematów tam, gdzie były potrzebne ulepszenia i zmiany. Pozwolimy sobie pokrótce przedstawić Czytelnikowi przyświecające nam idee, które stanowią o odmienności tej książki w stosunku do innych podręczników.UKIERUNKOWANIE NA DANE NAUKOWEPsychologię dziecka traktujemy w tym podręczniku jako naukę przyrodniczą i wobec tego prezentujemy w sposób odzwierciedlający jej naukową podbudowę. Oprócz tego, że jeden rozdział (3.) w całości poświęciliśmy metodom badawczym, także w innych miejscach książki wielokrotnie omawiamy szczegółowe kwestie metodologiczne, np. porównując w rozdz. 4. różne modele badań nad rolą czynników genetycznych w rozwoju czy opisując w rozdz. 14. podejście Susan Harter do oceny poczucia własnej wartości.Oczywiście nie każdy, kto interesuje się dzieckiem, przyjmuje naukowy punkt widzenia. Niemniej jednak współczesna psychologia ma swe korzenie w eksperymentalnych laboratoriach Wilhelma Wundta i Williama Jamesa; próbujemy więc pokazać, co pozostało z tego dziedzictwa w metodach, jakie stosują współcześni badacze do rozstrzygania aktualnych problemów rozwojowych.KONCENTRACJA NA AKTUALNYCH PROBLEMACHWiedza z zakresu psychologii rozwojowej narasta w oszałamiającym tempie. Konieczność utrzymania objętości podręcznika w określonych granicach zmusza do
dokonywania trudnych wyborów. Zdecydowaliśmy się przedstawić obecny stan dyscypliny, koncentrując się na najnowszych problemach i wynikach badań. Musieliśmy więc czasem rezygnować z przedstawiania treści tradycyjnie uwzględnianych w podręcznikach psychologii rozwojowej, np. z interpretacji psychoanalitycznych każdego omawianego tematu. Tło historyczne dyscypliny, w tym wkład Freuda, przedstawiliśmy w rozdz. 1., dalej już kładąc nacisk na współczesne modele i aktualne kontrowersje, jak psychoteratologia, rola działania w percepcji, społeczno-kulturowy model inteligencji stworzony przez Wygotskiego czy rola temperamentu w powstawaniu przywiązania dziecka do matki.Te podstawowe badania klasyczne, które każdy, kto studiuje rozwój dziecka, powinien - naszym zdaniem - znać, ale które niełatwo było dopasować do omawianych przez nas tematów, przedstawiamy w specjalnie wyodrębnionych fragmentach, zatytułowanych Badania klasyczne.UWZGLĘDNIANIE WPŁYWÓW ŚRODOWISKOWYCHW wielu tematycznie ustrukturalizowanych podręcznikach omówienie oddziaływań rodziny i szkoły znajduje się w odrębnych rozdziałach, zamieszczanych na końcu książki. W Psychologii dziecka nie traktujemy tych kwestii osobno, lecz uwzględniamy je przy omawianiu poszczególnych tematów, koncentrując się tym samym raczej na przedmiocie oddziaływań aniżeli na charakteryzowaniu ich jako takich. Każdy rozdział, z wyjątkiem 1., zawiera ponadto część zatytułowaną Rozwój a środowisko, przedstawiającą jakiś szczególnie wymowny przykład roli czynników środowiskowych w rozwoju człowieka. Nieco więcej informacji na ten temat znajduje się w Prologu.WIELOSTRONNOŚĆ UJĘĆ TEORETYCZNYCHZamiast akcentować jakąś jedną orientację teoretyczną, w naszej książce przedstawiamy psychologię dziecka z trzech różnych, przyjmowanych współcześnie perspektyw, charakterystycznych dla: modeli poznawczo-rozwojowych, teorii uczenia się oraz podejścia etologicznego. Podstawowe dla tych nurtów teoretycznych założenia omawiamy w rozdz. 2. Potem większość rozdziałów składających się na części III i IV rozpoczynamy od wskazania, co każda z trzech grup koncepcji ma do powiedzenia na omawiany temat, a następnie prezentujemy wyniki badań i ich zastosowania. Umożliwia to studentowi odpowiednią strukturalizację poznawczą przyswajanych treści i w konsekwencji ułatwia ich interpretację, porównywanie i krytyczną analizę. Na przykład w rozdz. 13., dotyczącym rozwoju moralnego, zaczynamy od przedstawienia stadialnych teorii rozumowania moralnego proponowanych przez Piageta i Kohlberga, po czym analizujemy współczesne badania zmierzające do sprawdzenia trafności tych modeli i określenia ich zasięgu.W rozdziale 2. pokazujemy też ekologiczną koncepcję rozwoju człowieka Urie Bronfenbrennera, która łączy w sobie pewne elementy trzech pozostałych podejść. Orientacja ta przewija się w książce we wspomnianych wcześniej fragmentach Rozwój a środowisko. Podkreślamy w nich transakcyjny charakter procesów rozwojowych, m.in. ponownie zwracając uwagę na współczesne prace nawiązujące do tradycji badawczej zapoczątkowanej przez Lwa Wygotskiego.ORGANIZACJA MATERIAŁU16 rozdziałów tego podręcznika ustrukturalizowano tematycznie i zgrupowano w cztery części. Część I przedstawia ogólne podstawy dyscypliny, omawiając historię, teorię i metody badawcze. Kwestie te, w związku z ukierunkowaniem podręcznika na dane o charakterze naukowym, rozważane są dość szczegółowo. Część II koncentruje się na rozwoju biologicznym i fizycznym, uwzględniając takie tematy: genetyka, rozwój prenatalny, narodziny, wzrastanie i rozwój ruchowy. Część III dotyczy rozwoju wrażeń i spostrzeżeń, procesów poznawczych oraz nabywania języka. W części IV opisujemy rozwój społeczny i rozwój osobowości, w tym: rozwój emocjonalny, procesy przywiązania, rozumowanie moralne, zachowania prospołeczne i antyspołeczne, system Ja, rozwój ról płciowych i relacje międzyrówieśnicze.Treści w obrębie poszczególnych rozdziałów części III i IV są zorganizowane zgodnie z porządkiem rozwojowym. Omawiając kolejne tematy - takie jak język, role związane z płcią itd. - zaczynamy od okresu noworodkowego, następnie opisujemy dalszy rozwój, aż do wieku dorastania. Pomaga to Czytelnikowi dostrzec ciągłość rozwoju w poszczególnych zakresach i zrozumieć interakcje zachodzące między procesami biologicznymi i wpływami środowiskowymi.WALORY DYDAKTYCZNEW naszych staraniach o kompletność i aktualność przedstawianej wiedzy nie zapomnieliśmy, że piszemy podręcznik, którego odbiorcami będą m.in. początkujący studenci. Użyliśmy w naszej książce specjalnych środków, by ułatwić nauczenie się materiału.Czytelność i prostota Dużo trudu włożyliśmy w to, by nasz podręcznik był interesujący i przystępny dla czytających go studentów. Mamy nadzieję, że dzięki lekkości stylu oraz jasności, z jaką zostały przedstawione poszczególne pojęcia i wzajemne relacje między nimi, studenci będą w stanie zrozumieć ścisły materiał.Ponadto, by nie przytłoczyć Czytelników długimi i nudnymi omówieniami wyników badań, najpierw zdecydowaliśmy, które pojęcia i zasady student powinien sobie przyswoić, a następnie starannie dobraliśmy ilustrujące je dane empiryczne i przykłady z życia codziennego. Sądzimy, że dzięki temu stworzyliśmy książkę, która przedstawia istotę i problemy psychologii rozwojowej w sposób prosty i skuteczny.Wstawki W podręczniku wprowadzamy trzy typy wstawek. Wspomniane wcześniej Badania klasyczne to omówienia badań, które jeśli nawet we współczesnych rozważaniach nie odgrywają już ważniejszej roli, to mają trwałą wartość historyczną (np. badania Hartshorne'a i Maya nad charakterem moralnym czy Arnolda Gesella nad rozwojem ruchowym bliźniąt). W Rozszerzeniach przedstawiamy intrygujące wyniki badań i ciekawe metody badawcze, np. badania nad słyszeniem przez płód (rozdz. 7.) i naśladowaniem u noworodków (rozdz. 8.) czy technikę Niemowlę X (rozdz. 15.). W Zastosowaniach opisujemy techniki przeznaczone dla rodziców, wychowawców czy terapeutów działających w warunkach naturalnych, takie jak uczenie dzieci samoinstruktażu przy wykonywaniu zadań matematycznych (rozdz. 14.) lub wykorzystywanie rówieśników jako terapeutów (rozdz. 16).Bieżący słownik Szczególnie ważne dla Czytelnika terminy zostały w tekście specjalnie wyróżnione, a ich definicje są ponadto zamieszczone na marginesach odpowiednich stron, a także na końcu książki, co ułatwia przeglądanie materiału.Cząstkowe streszczenia Oprócz znajdujących się na końcu każdego rozdziału Podsumowań pojawiają się też streszczenia głównych części poszczególnych rozdziałów. Zachęca to studentów do zatrzymywania się i refleksji nad tym, co przeczytali, a także ułatwia przechodzenie do następnych fragmentów.PODZIĘKOWANIAWiele osób pomogło nam w przygotowaniu tej książki. Szczególną wdzięczność winniśmy przede wszystkim naszemu redaktorowi, Beverly Peavler, której rady, wsparcie i energia miały istotne znaczenie dla realizacji naszych zamierzeń. Specjalne podziękowania należą się też Pat Miller za cenny wkład wniesiony do wielu fragmentów podręcznika, Steviemu Ceci za udostępnienie nam nie opublikowanej jeszcze wersji jego najnowszej książki oraz Harriet Rheingold za inspirujące i motywujące dyskusje dotyczące licznych kwestii.W wielu sprawach, dużych i małych, pomagały nam nasze sekretarki - Kathie McCleary, Nancy Pleiman, Stacie Trexel i Cecile Chapman. Różnego rodzaju pomoc techniczną otrzymaliśmy też od wielu innych osób, wśród których byli: Susan Recktenwald, Gary Haith, Greg Larson, Teresa Frith, Gail Goodman, Elisabeth Cunningham, Denise Arehart i Darlene DeMarie-Dreblow.Chcemy też podziękować wszystkim wymienionym niżej recenzentom za uwagi i sugestie, które w znacznej mierze uwzględniliśmy w tekście.Brian P. Ackerman, University of Delaware Dan Bellack, College of CharlestonDana Birnbaum, University of MaineFredda Blanchard-Fields, Louisiana State University Cathryn L. Booth, University of Washington Theodore N. Bosack, Providence CollegeHarriet BuddBruce D. Carter, Syracuse University Stephen J. Ceci, Cornell UniversityBeverly B. Eckhardt, Albuquerque Technical Institute Beverly I. Fagot, University of Oregon-Eugene Katherine W. Gibbs, University of California-Riverside Terry R. Greene, Franklin i Marshall CollegeWilliam S. Hall, University of Maryland at College Park Erika Hoff-Ginsburg, University of Wisconsin-Parkside Marsha Ironsmith, East Carolina UniversityJane Jakoubek, Luther CollegeBoaz Kahana, Cleveland State University Marguerite D. Kermis, Canisius CollegeBarbara Manning, University of Nebraska-Omaha John C. Masters, Vanderbilt UniversityRobert G. McGinnis, Ancilla College Richard Metzger, Mercer University Barbara E. Moely, Tulane UniversityErnst L. Moerk, California State University-Fresno Harvey A. Pines, Canisius CollegeD. Dean Richards, University of California-Los Angeles William L. Roberts, York UniversityFrederick M. Schwantes, Northern Illinois University Harriet Shaklee, University of lowa-lowa City Cecilia Shore, Miami UniversityRobert S. Siegler, Carnegie Mellon UniversityThomas R. Sommerkamp, Central Missouri State College Debra Cowart Steckler, Mary Washington College Katherine Van Giffen, California State University-Long Beach Diane N. Villwock, Moorehead State UniversityAmye Warren-Leubecker, University of Tennessee at ChattanoogaAlastair Younger, University of OttawaROSS VASTA MARSHALL M. HAITHSCOTT A. MILLERCZĘŚĆ 1.Podstawy naukiRozdział 1Wprowadzenie i ogólna perspektywaPSYCHOLOGIA ROZWOJOWA Dlaczego badania dzieci? StreszczenieHISTORYCZNE POGLĄDY NA DZIECIŃSTWO Starożytna Grecja i RzymŚredniowiecze Renesans Reformacja Dualistyczny model KartezjuszaStreszczeniePIERWSI TEORETYCY John Locke (1632-1704)Jan Jakub Rousseau (1712-1778) Karol Darwin (1809-1882) StreszczeniePIONIERZY PSYCHOLOGII
DZIECKA G. Stanley Hall (1846-1924) John B. Watson (1878-1958) Zygmunt Freud (1856-1939) Arnold Gesell (1880-1961)...
romanox