Wykład I. Temat wykładu - Historia Gospodarcza jako przedmiot studiów

Historia Gospodarcza – jest nauką zajmującą się badaniem wszelkich przejawów działalności gospodarczej człowieka i społeczeństw w przeszłości oraz związanych z nią zjawisk i procesów.

Historia gospodarcza jest nauką społeczną leżącą na pograniczu nauk historycznych i ekonomicznych, stanowiąc integralną część obu tych dyscyplin. Jej przedmiot badań jest identyczny z przedmiotem badań ekonomii.

Historia gospodarcza jest nauką interdyscyplinarną i często odwołuje się do innych dyscyplin naukowych takich jak:

· Ekonomia

· Historia doktryn ekonomicznych i politycznych

· Historia polityczna

· Historia prawa

· Demografia historyczna

· Historia nauki i techniki

· Socjologia

· Psychologia społeczna

· Historia kościoła

· Historia sztuki

Przedmiot wykładu – Powstanie i funkcjonowanie kapitalistycznej gospodarki rynkowej w epoce industrialnej.(od XVI do XX wieku)

Zakres badań Historii Gospodarczej

1. Geneza i dzieje systemów gospodarczych (feudalizm, kapitalizm, socjalizm)
2. Dzieje poszczególnych działów gospodarki (rolnictwo, przemysł, handel, instytucje gospodarcze itd.)
3. Stosunki społeczne powstające na tle ekonomicznym (chłopi, szlachta, rzemieślnicy, kupcy, robotnicy, klasa średnia
4. Procesy tworzenia i wielkość dochodu społecznego, czyli: rozmiar sił wytwórczych (osadnictwo, rolnictwo, siła robocza); / wydajność pracy (w tym postęp techniczny); / ruch dochodu społecznego (obrót towarowy); / rozwój wszelkiego rodzaju usług (np. transportu);
5. Procesy podziału dochodu społecznego, czyli: dynamika i struktura zaludnienia (demografia historyczna); / struktura własności środków produkcji; / rozwój gospodarki rynkowej (ceny, rynek); / wpływ podziału dochodu społecznego na rozwój gospodarczy.

Główne pytania badawcze dotyczące rozwoju gospodarczego.
Od czasów Adama Smitha badacze (historycy gospodarczy i ekonomiści) próbują dać odpowiedź na wiele pytań dotyczących rozwoju gospodarczego świata.
 

1. Jaka jest "natura i przyczyna bogactwa narodów"? Jak osiąga się dobrobyt w skali kraju czy kontynentu?
2. Dlaczego istnieje i z biegiem czasu pogłębia się dysproporcja między bogatymi i biednymi krajami?
3. Dlaczego w pewnym okresie (przełom XVIII i XIX w.) doszło do wyłonienia się w zachodniej Europie i w Ameryce Północnej takiej grupy bogatych?
4. Czy istnieje gotowa recepta na rozwój gospodarczy i osiągnięcie dobrobytu przez biedne kraje i regiony? (Ekonomiści)

Ekonomiści rozróżniają pojęcie wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego. Wzrost oznacza przyrosty globalnej produkcji dóbr i usług i bywa mierzony wielkością produktu narodowego (GNP) na 1 mieszkańca (per capita). Rozwój ekonomiczny jest pojęciem szerszym i oznacza poza wzrostem również trwałe zmiany strukturalne w gospodarce (np. przejście od modelu gospodarki rolnej do przemysłowej).

Historia gospodarcza bada rozwój gospodarczy, gdyż interesują ją wszystkie jego czynniki, a mianowicie: ludność, zasoby (naturalne i kapitałowe), przemiany w zakresie systemu gospodarczego (feudalizm, kapitalizm), organizacji pracy (postęp techniczny) i instytucji społecznych (państwo, struktury społeczne, ideologia, religia, system edukacji).

Według Josepha Schumpetera:

Zasadnicze pola analizy ekonomicznej to: historia gospodarcza, statystyka, teoria ekonomii i socjologia ekonomiczna.

„Chciałbym to natychmiast zadeklarować, że gdybym od nowa rozpoczynał karierę ekonomisty i powiedziano by mi, że mogę studiować tylko jedno z pól analizy ekonomicznej, wybrałbym historię gospodarczą”

Ponieważ:

- przedmiot badań ekonomii jest określony historycznie (nie zrozumiemy teraźniejszości bez poznania jej genezy)

- analiza historyczna jest najlepszą metodą zrozumienia jak ekonomiczne i nieekonomiczne zjawiska są ze sobą powiązane

- większość zasadniczych błędów popełnianych w analizie ekonomicznej wynika z braku doświadczenia w studiach historycznych

Przełomowe znaczenie epoki industrialnej

Istota zmian w epoce industrialnej – stworzenie systemu ciągłego wzrostu gospodarczego zwanego kapitalizmem i przejście od nędzy do dobrobytu. W tym m.in.:

- ukształtowanie się i funkcjonowanie mechanizmu bezustannego odkrywania i wprowadzania w życie innowacji w sferze wytwórczości, transportu i rynku przyczyniających się do wzrostu gospodarczego

- ucieczka przed głodem (rewolucja agrarna)

- ucieczka przed chorobami (nowoczesna medycyna)

- ucieczka przed śmiercią (wydłużenie życia)

- ucieczka przed myśleniem magicznym i analfabetyzmem (rozwój nauki i oświaty)

Kapitalistyczna gospodarka rynkowa

System społeczno – gospodarczy oparty na prywatnej własności, wolności osobistej i swobodzie zawierania umów, w którym procesy gospodarcze są regulowane w dominującym stopniu przez rynki: dóbr, usług, pracy i kapitałowy.

Najważniejszą cechą odróżniającą kapitalizm od innych systemów społeczno – gospodarczych jest zdolność do ciągłego generowania i upowszechniania zmian (innowacji) we wszystkich sferach życia gospodarczego, społecznego i politycznego; zdolność do samomodernizacji (tj. umiejętność przezwyciężania tzw.: „wąskich gardeł”)

Ponadto w kapitalistycznej gospodarce rynkowej

- dominują: własność prywatna, Wolność osobista i wolność zawierania umów - stosunki osobiste (feudalizm) zostają zastąpione przez stosunki rzeczowe (interesy) oparte o zasadę wolności zawierania umów
- działalność gospodarcza ma charakter ciągły i służy osiągnięciu zysku a nie tylko zaspokojeniu potrzeb
- wszelka działalność gospodarcza zostaje podporządkowana kalkulacji pieniężnej, wszelkie składniki kosztów i zysków wyraża się w porównywalnej jednostce miary - w pieniądzu
- racjonalizm – gospodarka odrywa się od tradycji – cenę „sprawiedliwą” zastępuje cena rynkowa
- siła robocza staje się towarem który jest oferowany i kupowany na rynku
- W epoce industrialnej kapitalizm jest ściśle związany z maszynowym sposobem produkcji i fabryką jako metodą organizacji produkcji
- upowszechnia się produkcja towarów na sprzedaż za pieniądze, dla nieznanego z góry odbiorcy

Narodziny kapitalizmu były ściśle związane z:

• Stopniowym poszerzaniem sfery wolności osobistej i gospodarczej
• Rozwojem poza rolniczych gałęzi gospodarki
• Kumulacją kapitału i poszukiwaniem coraz bardziej dochodowych lokat
• Przełomem umysłowym i religijnym
• Rozwojem techniki
 

Wykład II. Temat wykładu - Cud Europy

1. Cud Europy

A - zapóźnienie cywilizacyjne Europy

B – podłoże zmian

- własność, przedsiębiorczość, konkurencja, stosunki umowne

- rola miast – „miejskie powietrze czyni wolnym”

- rola morza (ludzie, statki, techniki nawigacji) w dziejach Europy

- klimat i warunki naturalne

- rozbicie polityczne i związana z tym rywalizacja

- rodzina nuklearna i zasada primogenitury

- twórcza adaptacja obcych wynalazków (proch, druk) i rozwój własnych (koło wodne, soczewki, zegar mechaniczny), postępująca otwartość na zmiany

- uniwersytety i narodziny europejskiego racjonalizmu

C - przyczyny zmian

- kryzys feudalizmu (gospodarka, kościół, państwo) – system się wyczerpał

- rozwój poza rolniczych dziedzin gospodarki – handel, bankowość, wytwórczość poza cechowa - popyt na towary ze wschodu

- przełom umysłowy związany z adaptacją wiedzy zaczerpniętej od arabów lub za ich pośrednictwem, renesansem i reformacją

- odkrycia geograficzne – skutek rozwoju nowych dziedzin gospodarki i przełomu umysłowego

- poszukiwanie zysku i sukcesu za życia a nie tylko bezpieczeństwa

Wykład III. Temat wykładu - Czynniki stanowiące podstawę kapitalistycznej gospodarki rynkowej

Czynniki stanowiące podstawę kapitalistycznej gospodarki rynkowej

- czynniki prawno – ustrojowe

- powstanie i upowszechnianie się stanu wolności osobistej i wolności gospodarczej (wolne miasta, Holandia, Anglia, USA, Francja itd.) – powstanie niezależnej sfery gospodarczej i klasy przedsiębiorców

- państwo w służbie obywateli (monarchia konstytucyjna, republika – cel: ochrona życia, wolności i własności)

- nowe formy prawno -organizacyjne prowadzenia dział. gospodarczej

- świeckie prawo gospodarcze ( np. Kodeks Cywilny, prawo patentowe)

- czynniki gospodarcze

- systematyczne działania zmierzające do osiągnięcia zysku

- stałe poszukiwanie inwestycji przynoszących największy zysk (od lichwy i handlu towarami luksusowymi do produkcji masowej) - Kumulacja kapitału

- popyt na dobra i usługi wyższego rzędu (w zależności od epoki: korzenie, żelazo, bawełna, kolej, chemia, samochód, elektronika)

- stopniowa dereglamentacja życia gospodarczego – wolny rynek

- konkurencja, elastyczność, różnorodność i innowacyjność w sferze produkcji i dystrybucji – poszerzanie rynku (innowacje: poprzez:

o rozwój handlu i odkrywanie nowych bogactw,

o obniżanie kosztów produkcji,

o wprowadzanie nowych produktów)

- stałe zwiększanie podaży energii (woda, wiatr, kopaliny, e. jądrowa)

- stały spadek znaczenia rolnictwa na rzecz innych działów produkcji i usług

- czynniki kulturowe

- indywidualizm i głód sukcesu Europejczyków

- likwidacja barier religijnych w życiu społecznym i gospodarczym

- racjonalizm i świecki światopogląd

- oświata, rozwój nauki i techniki (instytucjonalizacja postępu)

- społeczna otwartość na zmiany – przezwyciężanie oporów przed „nowym”

- czynniki społeczno – demograficzne

- wzrost liczby ludności

- migracje i urbanizacja

- emancypacja niższych warstw społecznych i mobilność społeczna

Wolność – Własność – Przedsiębiorczość – Konkurencja – Zysk

Od XVI do końca XIX wieku, w warunkach wolności gospodarczej i konkurencji, ukształtował się i zaczął funkcjonować mechanizm bezustannego odkrywania i wprowadzanie w życie innowacji przyczyniających się do wzrostu gospodarki, poprzez stałe poszerzanie rynku i doskonalenie procesów produkcji i dystrybucji towarów i usług.

Wykład IV. Temat wykładu- Teorie cykliczne funkcjonowania kapitalistycznej gospodarki rynkowej

Cykle koniunkturalne

1. Teorie postępu (Zaratustra, chrześcijaństwo, determinizm historyczny)

2. Teorie cykliczne (cykl przyrodniczy, religia Egiptu, filozofia grecka)

3. Darwinizm Gospodarczy

Teoria cykli koniunkturalnych

Clement Juglar (1862) 9 – 10 lat

Joseph Kitchin (1923) 40 miesięcy

Nikołaj Kondratiew (1925) 50 – 60 lat

Simon Kuznets (1930) 18 lat

Teoria cykli strukturalnych

Joseph Schumpeter 50 – 60 lat (każdy nowy cykl to nowa odmienna struktura technologiczna)

Budowa cyklu

Wzrost W-I / Prosperita P-II / Recesja R-III / Depresja D-IV

Cykle koniunkturalne N.Kondratiewa

I Cykl 1790 - 1815 - 1850

II Cykl 1850 - 1870 - 1896

III Cykl 1896 - 1922 - 1940 (1945)

IV Cykl 1945 - 1970 - ?

Charakterystyka cykli

- w każdym występują innowacje bazowe, które pojawiają się na początku cyklu

- każdy kolejny cykl rozpoczyna się z wyższego poziomu niż poprzedni – dziedziczy dorobek materialny i technologiczny

- w kolejnych cyklach amplituda wzrostów i spadków maleje (cykl ulega spłaszczeniu – działalność państwa), okresy wzrostu i prosperity wydłużają się a recesji i depresji ulegają skróceniu

Zjawiska zachodzące w kolejnych fazach cyklu koniunkturalnego

I faza - wzrost

innowacje bazowe. stanowią podstawę rozwoju nowych gałęzi gospodarki i zmieniają funkcjonowanie już istniejących → umożliwia to kreowanie i zaspokajanie popytu na nowe dobra oraz popytu na stare dobra produkowane w nowy sposób

II faza - prosperita

dostępne moce produkcyjne są w· pełni wykorzystane co (przy rosnącym popycie) skłania do ich rozbudowy → dalej powoduje to rozbudowę przemysłu dóbr inwestycyjnych - inwestycje pierwszego i drugiego rodzaju są możliwe dzięki mobilizacji prywatnego kapitału i innych czynników produkcji (ludzie, surowce, transport) → produkcja rośnie i poszerza się rynek → wzrasta zatrudnienie (bezrobocie maleje lub całkiem zanika) → rosną płace → wzrasta konsumpcja (popyt) indywidualna → gospodarka osiąga szczyt prosperity
 

III faza - recesja

boom inwestycyjny prowadzi do nadmiernej rozbudowy mocy produkcyjnych (problem spóźnionych inwestycji - przegrzanie gospodarki), →wielkie inwestycje produkcyjne wymagają dużego kapitału → dostępność kredytu pogarsza się i staje się on coraz droższy → banki podnoszą oprocentowanie kredytów i depozytów co prowadzi do wzrostu poziomu oszczędzania wśród ludności → zmniejsza się rynkowy obieg pieniądza → dalszy wzrost mocy produkcyjnych prowadzi do braku rąk do pracy, surowców i koniecznych usług (transport, budownictwo) → płace oraz ceny surowców i usług rosną → opłacalność inwestycji zaczyna maleć → dążenie do poprawy opłacalności prowadzi do wzrostu cen wyrobów gotowych, które rosną szybciej niż płace → konsumpcja prywatna zaczyna maleć, a produkcja w wyniku uruchamiania kolejnych zakładów, cały czas rośnie →moce produkcyjne występują w nadmiarze - pojawia się nadprodukcja → trudności ze spłatą kredytów → rozpoczyna się redukowanie mocy produkcyjnych i zmniejszanie inwestycji (szczególnie uderza to w przemysł dóbr inwestycyjnych i budownictwo) → maleje popyt inwestycyjny → zmienia się nastawienie przedsiębiorców i inwestorów do gospodarki - w związku z brakiem dziedzin rokujących zyski w miejsce inwestowania pojawia się oszczędzanie ("ciężkie czasy") -spada produkcja, rośnie bezrobocie, maleją płace i popyt konsumpcyjny -rozpoczyna się depresja

IV faza - depresja

ogólny spadek popytu prowadzi do masowej nadprodukcji → liczne bankructwa → spadek produkcji i szybki wzrost bezrobocia → problemy sektora produkcyjnego powodują problemy sektora usług (złe długi, brak zamówień) → pozostałe w ruchu moce produkcyjne są wykorzystywane częściowo → pieniądz jest oszczędzany a nie reinwestowany → ponieważ bezrobocie jest wysokie a płace niskie nie pojawiają się znaczniejsze impulsy popytowe (powsżechne ograniczanie konsumpcji) → kryzys się pogłębia → w tej sytuacji· pojawiają się nowe innowacje bazowe prowadzące do poszerzenia rynku i ożywienia gospodarki (innowacje pojawiają się bo: potrzeba jest matką wynalazków, spada ryzyko niepowodzenia w związku z ogólnym spadkiem kosztów, przedsiębiorcy kapitalistyczni byli skłonni do ryzyka i drastycznego ograniczania bieżącej konsumpcji w imię przyszłych zysków)

Wykład V. Temat wykładu - Demografia historyczna

I. Ludność a gospodarka

1. Dzieje zaludnienia świata

2. Rola człowieka w gospodarce

 - człowiek - podmiot i przedmiot gospodarowania

* producent dóbr

* konsument dóbr

- liczebność i jakość populacji - czynniki wpływające na rozwój gospodarczy

* liczebność populacji a wzrost gospodarczy – problem zaspokojenia popytu na siłę roboczą i dostatecznej liczby konsumentów

* jakość populacji – średnia długość życia, małżeńskość i dzietność, poziom wykształcenia i poziom mobilności

- wzrost gospodarczy jest możliwy wtedy, gdy liczba ludności przyrasta wolniej niż dochód narodowy

3. Człowiek jako producent

 - idei (innowacji) - (obszary analizy: popyt na innowacje oraz tło polityczne i kulturowe powstawania innowacji)

 - dóbr (obszar analizy: popyt na dobra, liczba i jakość siły roboczej, jej struktura wg płci, wieku, wykształcenia, mobilności przestrzennej i społecznej

4. Człowiek jako konsument

 - idei (obszary analizy: idee, sposób recepcji, zasięg, oddziaływanie i skutki)

 - dóbr (obszary analizy: liczba konsumentów, poziom konsumpcji, zróżnicowanie w czasie i przestrzeni, czynniki wywołujące zmiany w stylu i poziomie
konsumpcji –  ekonomiczne, kulturowe i socjotechniczne.

II Procesy demograficzne w krajach wysoko rozwiniętych (XVIII – XX w.) - Fazy przejścia demograficznego

I faza – naturalny proces reprodukcji / społeczeństwo preindustrialne (rolnicze) / wysoki poziom urodzeń i zgonów / współczynnik dzietności ok. 6 dzieci na kobietę / długość życia nie przekracza 45 lat

II faza - zmniejszanie się umieralności (rewolucje agrarna, przemysłowa i naukowa) przy utrzymywaniu się rodności na tradycyjnym bardzo wysokim poziomie / współczynnik dzietności wynosi 4,5-6,0 dzieci na l kobietę / przeciętna długość trwania życia zawiera się w granicach 45-65 lat / zmiany obyczajów i świadomości przebiegają znacznie wolniej, dlatego natężenie urodzeń utrzymuje się na takim samym poziomie, jak w fazie poprzedniej.

III faza - szybkie obniżenie się poziomu rodności i coraz wolniejsze umieralności / na przełomie fazy drugiej i trzeciej obserwujemy sytuację, w której przyrost naturalny osiąga najwyższy poziom (eksplozja demograficzna) / współczynnik dzietności wynosi 3,0-4,5 dziecka na l kobietę /i przeciętną długością życia 55-65 lat.

IV faza - poziom natężenia urodzeń zbliża się do poziomu umieralności na niskim poziomie ( wysoki poziom wiedzy medycznej, ogólny dobrobyt), współczynnik dzietności poniżej 3 dzieci na l kobietę / przeciętna długość trwania życia powyżej 65 lat./ możliwa stabilizacja procesu reprodukcji na niskim poziomie przyrostu naturalnego lub natężenie urodzeń będzie przyjmowało wartości mniejsze niż natężenie zgonów (ujemny przyrost naturalny - ostatnia sytuacja jest określana czasami mianem V fazy lub drugiego przejścia demograficznego).

...