199805_opornosc_na_antybiotyki.pdf

Opornoæ na antybiotyki

Ð wyzwanie koÄca XX wieku

Niektrych zakaýeÄ bakteryjnych nie da si« wyleczy ýadnym ze znanych

antybiotykw. Z opornoæci poradzimy sobie tylko wtedy, gdy spo¸eczeÄstwo

zrozumie, ýe leki te dzia¸aj zarwno na ãz¸eÓ, jak i na ãdobreÓ bakterie

Stuart B. Levy

czego lekarze obawiali si« od

dawna. W rýnych miejscach

na æwiecie trzej pacjenci zainfekowani

Staphylococcus aureus (gronkowcem z¸o-

cistym) cz«sto powodujcym æmiertelne

zakaýenia s¸abo reagowali na leczenie

wankomycyn Ð antybiotykiem, ktry

dotd by¸ w podobnych przypadkach

niezawodny. Na szcz«æcie wyst«puj-

ce u nich gronkowce nadal by¸y wraýli-

we na inne leki, dlatego teý kuracja

zakoÄczy¸a si« pomyælnie. Jednak poja-

wienie si« S. aureus niewraýliwego na

wankomycyn« jest bardzo niepokojce,

gdyý wiele szczepw tego gatunku bak-

terii juý nie poddaje si« dzia¸aniu takýe

innych antybiotykw. Powstanie form

opornych na wankomycyn« oznacza, ýe

wkrtce b«dziemy mieli do czynienia z

bakteriami niepodatnymi na leczenie

ýadnym ze znanych antybiotykw.

Tak wi«c juý nied¸ugo S. aureus , g¸w-

ny sprawca infekcji szpitalnych, moýe

przeistoczy si« w zabjc« nie do po-

wstrzymania.

Groba bezradnoæci medycyny wo-

bec S. aureus wywo¸ujcego nieuleczal-

ne zakaýenia, a takýe wzrastajca opor-

noæ innych bakterii na niegdyæ

skuteczne antybiotyki sp«dza sen z po-

wiek ludziom, ktrzy zajmuj si« pro-

blemami zdrowia publicznego na ca¸ym

æwiecie. Antybiotyki od momentu ich

rozpowszechnienia w latach czterdzie-

stych sta¸y si« cudownymi lekami Ð

ãmagicznymi pociskamiÓ zdolnymi do

wybirczego niszczenia bakterii, nie wy-

rzdzajcymi przy tym zbyt duýych

szkd w komrkach pacjentw. Nieste-

ty z kaýdym dziesi«cioleciem coraz po-

wszechniejsze staj si« bakterie, ktre

toleruj nie tylko jeden, lecz wiele rý-

nych antybiotykw (szczepy wieloopor-

ne), sprawiajc tym samym coraz wi«k-

sze k¸opoty w leczeniu.

Co wi«cej, szczepy co najmniej trzech

gatunkw bakterii zdolnych do wywo-

¸ywania chorb zagraýajcych ýyciu ( En-

terococcus faecalis , Mycobacterium tuber-

culosis i Pseudomonas aeruginosa ) juý

wymykaj si« dzia¸aniu wszystkich anty-

biotykw dost«pnych w arsenale klini-

cystw, ktry liczy ponad 100 lekw. W

krajach uprzemys¸owionych, gdzie wcze-

æniej odnotowano obniýenie æmiertelno-

æci, w przypadku niektrych chorb za-

kanych (takich jak grulica) zacz«to

obserwowa wzrost liczby zgonw, m.in.

z powodu pojawiajcej si« opornoæci mi-

kroorganizmw na antybiotyki.

W jaki sposb doprowadziliæmy do

tej trudnej i wciý pogarszajcej si« sy-

Staphylococcus aureus

Powoduje posocznic«,

zakaýenia przyranne i zapalenie

p¸uc; w pewnych szpitalach

ponad 60% szczepw jest oporne

na metycylin«, niektre s

niewraýliwe na wszystkie

antybiotyki (S/P, lata pi«dziesite)

Acinetobacter sp.

Powoduje posocznic«

u pacjentw z os¸abion

odpornoæci

(S, lata dziewi«dziesite)

Enterococcus faecalis

Powoduje posocznic« i infekcje

uk¸adu moczowego oraz

zakaýenia przyranne u pacjentw

z os¸abion odpornoæci;

zakaýenia wywo¸ywane przez

niektre szczepy wielooporne

s nieuleczalne

(S, lata osiemdziesite)

Neisseria gonorrhoeae

Powoduje rzeýczk«; opornoæ

szczepw na wiele lekw

ogranicza terapi« g¸wnie

do cefalosporyn

(P, lata siedemdziesite)

Haemophilus

influenzae

Powoduje zapalenie p¸uc, infekcje

uszu i zapalenie opon mzgowych

Ð szczeglnie u dzieci. Obecnie

moýna zapobiega wywo¸ywanym

przez te bakterie infekcjom

dzi«ki szczepionkom

(P, lata siedemdziesite)

32 å WIAT N AUKI Maj 1998

W ubieg¸ym roku nastpi¸o to,

tuacji? Odpowiedzialnych jest za to kil-

ka powizanych ze sob procesw.

Przeanalizowanie ich prowadzi do

wniosku, ýe przedsi«wzi«cie pewnych

dzia¸aÄ pomog¸oby ograniczy wzrasta-

jc wciý opornoæ mikroorganizmw

na antybiotyki, gdyby tylko poszczegl-

ni ludzie, przedsi«biorstwa i rzdy na

ca¸ym æwiecie chcieli si« tego podj.

Przede wszystkim powinniæmy

uæwiadomi sobie, ýe bakterie s na-

turalnym i niezb«dnym elementem

ýycia na Ziemi. Te mikroskopijne or-

ganizmy jednokomrkowe wyst«puj

licznie zarwno na powierzchni mate-

rii nieoýywionej, jak i na organizmach

ýywych, a æciælej na tych cz«æciach ich

cia¸a, ktre kontaktuj si« ze æwiatem

zewn«trznym, a wi«c na skrze, b¸o-

nach æluzowych i wyæci¸ce przewodu

pokarmowego. Wi«kszoæ z nich jest

nieszkodliwa. W rzeczywistoæci cz«sto

chroni nas przed chorobami, gdyý kon-

kurujc z bakteriami patogennymi,

ograniczaj ich namnaýanie. Bakterie

chorobotwrcze, chociaý stanowi

mniejszoæ, mog si« szybko namnoýy

(do wielu milionw komrek) i spowo-

dowa uszkodzenie tkanek lub w inny

sposb wywo¸a choroby. Ich nieszko-

dliwi ãkonkurenciÓ s wi«c naszymi

sprzymierzeÄcami w walce z opornymi

na antybiotyki patogenami.

Ludzie powinni zrozumie, ýe anty-

biotyki, chociaý potrzebne do leczenia

infekcji bakteryjnych, wywieraj w pew-

nych warunkach bardzo niekorzystny

wp¸yw na ekologi« mikroorganizmw.

Powoduj d¸ugotrwa¸e zmiany w sk¸a-

dzie jakoæciowym i iloæciowym mikro-

flory, a takýe wymieszanie szczepw

bakterii opornych i wraýliwych na te le-

ki nie tylko u pacjenta, lecz rwnieý

w ca¸ym ærodowisku. Dlatego powinny

by stosowane tylko wtedy, gdy jest to

naprawd« konieczne. Podawanie ich

w przypadku infekcji wirusowych, na

ktre nie dzia¸aj, jest bezcelowe.

æmierci wskutek jego dzia¸ania i szyb-

ko si« namnoý.

Patogeny oporne na antybiotyki nie

s jednak bardziej zjadliwe niý ich wraý-

liwe formy: taka sama ich liczba potra-

fi wywo¸a chorob«. Trudniej jednak

zniszczy formy oporne. Stosujc wi«k-

sze dawki leku, moýemy wyeliminowa

te bakterie, ktre tylko w pewnym stop-

niu utraci¸y wraýliwoæ na antybiotyk.

Formy ca¸kowicie oporne wymagaj za-

stosowania innych terapii.

Aby zrozumie, dlaczego geny opor-

noæci umoýliwiaj bakteriom przeýycie

kuracji antybiotykowej, naleýy zastano-

wi si«, czym s w istocie antybiotyki

i w jaki sposb niszcz mikroorgani-

zmy. Zwizki te okreæla si« jako natu-

ralne substancje, tj. wytwarzane przez

ýywe organizmy, ktre hamuj wzrost

lub namnaýanie bakterii bd teý je za-

bijaj. W praktyce jednak wi«kszoæ do-

st«pnych w sprzedaýy antybiotykw to

zwizki zmodyfikowane chemicznie

w warunkach laboratoryjnych w celu

zwi«kszenia ich skutecznoæci lub zakre-

su dzia¸ania. W artykule b«d« uýywa¸

terminu antybiotyki rwnieý na okre-

ælenie ca¸kowicie syntetycznych lekw,

takich jak chinolony i sulfonamidy, kt-

re w¸aæciwie naleý do wi«kszej grupy

lekw przeciwbakteryjnych.

Niezaleýnie od tego, jak zdefiniuje-

my te zwizki, hamuj one wzrost bak-

terii, dajc tym samym uk¸adowi odpor-

Antybiotyki i ich dzia¸anie

Wiele czynnikw wp¸ywa na to, ýe

bakteria wyst«pujca u danego cz¸owie-

ka lub w danej spo¸ecznoæci staje si« nie-

wraýliwa na antybiotyki. Dwa najistot-

niejsze to rozprzestrzenianie si« genw

opornoæci (dzi«ki ktrym powstaj bia¸-

ka chronice bakteri« przed dzia¸aniem

antybiotykw) i zbyt cz«ste stosowanie

tych lekw. Jeýeli we wsplnej dla danej

spo¸ecznoæci florze bakteryjnej nie ma

genw warunkujcych opornoæ na

okreælony antybiotyk, to lek ten moýe

skutecznie zwalcza infekcje wywo¸a-

ne przez kaýdy z wyst«pujcych tam

gatunkw mikroorganizmw. Nato-

miast jeýeli w mikroflorze obecne s ge-

ny opornoæci na dany lek, a ludzie zaýy-

waj go stale, to pojawi si« niebez-

pieczne bakterie zdolne do unikania

TA GALERIA ãBAKTERII PRZEST¢PCîWÓ przedstawia pewne gatunki, wærd ktrych wyst«puj formy oporne na wiele an-

tybiotykw; leczenie infekcji przez nie wywo¸anych jest szczeglnie trudne i kosztowne. Pewne szczepy (czerwona czcionka) nie s juý

wraýliwe na ýaden ze znanych antybiotykw; wywo¸ywane przez nie zakaýenia s nieuleczalne. Niektre bakterie powoduj g¸wnie

infekcje szpitalne (S) lub pozaszpitalne (P), inne s sprawcami obu typw zakaýeÄ. W nawiasach podano, kiedy opornoæ po raz pierw-

szy sta¸a si« powaýnym problemem w leczeniu chorych. Widoczne na zdj«ciach spod mikroskopu bakterie przedstawiono w duýym po-

wi«kszeniu i w nienaturalnych kolorach.

Mycobacterium

tuberculosis

Powoduje grulic«;

choroby wywo¸ywane

przez szczepy

wielooporne s nieuleczalne

(S/P, lata siedemdziesite)

Escherichia coli

Powoduje infekcje uk¸adu

moczowego, posocznic«, biegunki

i niewydolnoæ nerek;

niektre szczepy wywo¸ujce

zakaýenia drg

moczowych s wielooporne

(S/P, lata szeædziesite)

Pseudomonas

aeruginosa

Powoduje posocznic« i zapalenie

p¸uc, szczeglnie u ludzi

z mukowiscydoz lub os¸abion

odpornoæci; niektre infekcje

wywo¸ane przez szczepy

wielooporne s nieuleczalne

(S/P, lata szeædziesite)

Shigella dysenteriae

Powoduje dyzenteri« (krwaw

biegunk«); szczepy oporne

wywo¸uj epidemie, a pewne

z nich mog by leczone tylko

bardzo drogimi fluorochinolonami,

ktre s cz«sto niedost«pne

w krajach rozwijajcych si«

(P, lata szeædziesite)

Streptococcus

pneumoniae

Powoduje posocznic«,

zakaýenia ucha ærodkowego,

zapalenie p¸uc

i zapalenie opon mzgowych

(P, lata siedemdziesite)

å WIAT N AUKI Maj 1998 33

NIEWRAûLIWOå NA ANTYBIOTYKI bakterie zawdzi«czaj genom

opornoæci. Mog one na przyk¸ad kodowa pompy, ktre wyrzucaj an-

tybiotyk z komrki (a) . Dzi«ki tym genom mog teý powstawa enzymy,

ktre degraduj antybiotyk (b) albo chemicznie go zmieniaj, a zatem in-

aktywuj (c) . Geny opornoæci znajduj si« w chromosomie bakteryjnym lub

cz«æciej na ma¸ych kolistych czsteczkach DNA zwanych plazmidami.

Niektre z tych genw zosta¸y odziedziczone, inne pojawiaj si« dzi«ki

przypadkowym mutacjom w bakteryjnym DNA albo zostaj przej«te od

innych mikroorganizmw.

GENY

OPORNOåCI

NA ANTYBIOTYKI

POMPA

WYRZUJCAJCA

ANTYBIOTYK

ENZYM

DEGRADUJCY

ANTYBIOTYK

noæciowemu gospodarza szans« na

zwalczenie pozosta¸ych zarazkw. An-

tybiotyki ograniczaj namnaýanie si«

bakterii, wnikajc do ich wn«trza i za-

trzymujc syntez« sk¸adnikw niezb«d-

nych do tworzenia nowych komrek.

Na przyk¸ad tetracyklina wiýe si« z

bakteryjnymi rybosomami (struktu-

rami wewntrzkomrkowymi, na kt-

rych powstaj nowe bia¸ka) i w ten spo-

sb uniemoýliwia syntez« bia¸ek; peni-

cylina i wankomycyna hamuj syntez«

bakteryjnej æciany komrkowej.*

Niektre geny opornoæci chroni mi-

kroorganizm przed zniszczeniem, ko-

dujc enzymy degradujce antybiotyki

lub inaktywujce je wskutek chemicz-

nej modyfikacji. Mikroorganizmy mo-

g teý eliminowa ãfurtkiÓ, przez ktre

antybiotyk dostaje si« do ich wn«trza,

lub wytworzy pompy

wyrzucajce te leki poza

æcian« komrkow bak-

terii, zanim dotr do swo-

jego wewntrzkomrko-

wego celu. Opornoæ

komrki moýe teý wyni-

ka z modyfikacji czste-

czek, z ktrymi zwykle

wiý si« antybiotyki lub

z zastpienia ich innymi.

Takie zmiany polegaj

wi«c na usuwaniu doce-

lowych miejsc dzia¸ania antybiotyku

w komrkach bakteryjnych.

PLAZMID

ANTYBIOTYK

KOMîRKA

BAKTERYJNA

ENZYM

MODYFIKUJCY

ANTYBIOTYK

CHROMOSOM

komrek macierzystych. W innych przy-

padkach mutacje genetyczne, ¸atwo

ujawniajce si« u bakterii, mog spon-

tanicznie doprowadzi do powstania

nowej cechy opornoæci lub wzmocni

juý istniejc. Cz«sto bakterie uzysku-

j zdolnoæ obrony przed antybioty-

Przekazywanie opornoæci

Bakterie zdobywaj geny opornoæci

w rýny sposb. Wiele dziedziczy je od

Antybakteryjna mania: nowe zagroýenie

wanymi lekami antybakteryjnymi.

Stosowanie innych ærodkw, ktre ha-

muj wzrost bakterii lub je zabijaj, ale

z powodu toksycznoæci nie nadaj si« do

uýytku wewn«trznego, rwnieý roænie

w zawrotnym tempie. Te tzw. ærodki de-

zynfekujce i antyseptyki wykorzystywa-

ne s do odkaýania skry, a takýe rý-

nych przedmiotw.

Pierwotnie wi«kszoæ ærodkw prze-

ciwbakteryjnych by¸a uýywana jedynie

w szpitalach; dodawano je do myde¸,

a takýe stosowano do odkaýania odzie-

ýy chirurgicznej, by ograniczy rozwj in-

fekcji. Od pewnego czasu substancje te (w tym triclocarbon, tric-

losan i czwartorz«dowe zwizki amonowe jak benzalkonium)

wchodz jednak w sk¸ad myde¸, emulsji kosmetycznych i detergen-

tw s¸uýcych do zmywania naczyÄ, a wi«c produktw codzien-

nego uýytku. Korzysta si« z nich teý w produkcji zabawek, krze-

se¸ek dla dzieci, wyæci¸ek do materacw i desek do krojenia.

Nie ma dowodw na to, ýe dodanie takich ærodkw antybakte-

ryjnych do przedmiotw uýywanych w domach chroni przed in-

fekcjami. Jest oczywiste natomiast, ýe pojawianie si« na rynku

coraz nowszych produktw zawierajcych je wzbudza ýywe

zainteresowanie spo¸eczeÄstwa.

Podobnie jak antybiotyki, inne ærodki przeciwbakteryjne mog

wp¸ywa na mieszan populacj« bakterii Ð zabijaj bakterie wraý-

liwe i jednoczeænie u¸atwiaj wzrost szczepom opornym. Wærd

niewraýliwych szczepw s bowiem i takie, ktre wczeæniej by¸y

niezdolne do ekspansji, a teraz dobrze rozwijaj si« dzi«ki znisz-

czeniu konkurujcych z nimi mikroorganizmw wraýliwych. Je-

stem szczeglnie zaniepokojony t w¸aænie grup intruzw Ð je-

æli da im si« szans« namnoýenia, niektre z nich mog sta si« no-

wymi czynnikami chorobotwrczymi.

Potencjalne naduýywanie ærodkw antybakteryjnych w gospo-

darstwie domowym jest niepokojce takýe z innego powodu. Ge-

ny, ktre warunkuj opornoæ na ærodki przeciwbakteryjne, s

czasami niesione na plazmidach (kolistych czsteczkach DNA),

ktre koduj opornoæ na antybiotyki. Tak wi«c sprzyjanie wzro-

stowi bakterii z takimi plazmidami moýe doprowadzi do podwj-

nej opornoæci Ð zarwno na antybiotyki, jak i na inne ærodki prze-

ciwbakteryjne.

Cz«ste sprztanie domu jest niewtpliwie potrzebne, ale zwy-

k¸e myd¸a i detergenty (bez ærodkw przeciwbakteryjnych) wy-

starczajco obniýaj iloæ potencjalnie szkodliwych mikroorgani-

zmw. Podobnie dobroczynny wp¸yw ma stosowanie szybko

parujcych zwizkw chemicznych Ð m.in. wybielaczy chloro-

wych, amoniaku, alkoholu lub wody utlenionej. Usuwaj one po-

tencjalnie chorobotwrcze bakterie na przyk¸ad z termometrw

czy narz«dzi uýywanych do obrbki surowego mi«sa, nie pozosta-

jc w postaci osadw, ktre jeszcze d¸ugo po zlikwidowaniu pa-

togenw zabija¸yby nieszkodliwe bakterie, umoýliwiajc tym samym

wzrost nowych szczepw opornych.

Jeýeli nadal b«dziemy przesadnie dýy do uzyskania sterylne-

go otoczenia, to wkrtce pozostan jedynie bakterie oporne nie tyl-

ko na wysokie st«ýenia ærodkw przeciwbakteryjnych, ale by

moýe i na antybiotyki. Gdy zaæ rzeczywiæcie przyjdzie nam wyde-

zynfekowa domy lub r«ce Ð na przyk¸ad po powrocie cz¸onka ro-

dziny ze szpitala, kiedy jest on bardziej podatny na infekcje Ð na-

potkamy g¸wnie bakterie oporne. Niewykluczone, ýe nadmierne

stosowanie ærodkw przeciwbakteryjnych i antybiotykw uczyni

nasze domy, podobnie jak szpitale, rajem dla bakterii chorobo-

twrczych wywo¸ujcych nieuleczalne infekcje.

34 å WIAT N AUKI Maj 1998

A ntybiotyki nie s jedynymi naduýy-

DAWCA PLAZMIDU

PLAZMID

BAKTERIE ZDOBYWAJ GENY OPORNOåCI od innych bakterii g¸wnie

na trzy sposoby. Cz«sto otrzymuj one od komrki dawcy ca¸e plazmidy nio-

sce te geny (a) . Druga moýliwoæ to zabranie przez wirusa genu opornoæci

z jednej komrki bakteryjnej i wstrzykni«cie go do innej (b) . Wreszcie trzeci spo-

sb to pobranie fragmentw DNA, ktre wydosta¸y si« z martwych komrek

znajdujcych si« w pobliýu (c) . Geny uzyskane za poærednictwem wirusw lub

z martwych bakterii przetrwaj w komrkach nowego w¸aæciciela tylko wte-

dy, gdy zostan na sta¸e w¸czone do jego chromosomu lub plazmidu.

GEN

OPORNOåCI

TRANSFER

UWOLNIONEGO

DNA

TRANSFER

PLAZMIDU

GEN

OPORNOåCI

Gen zostaje

w¸czony

do plazmidu

lub

do chromosomu

W tych dwch ostatnich

przypadkach taka sekwen-

cja DNA przetrwa w ko-

mrce i zapewni jej ochron«

przed antybiotykiem tylko

wtedy, gdy ulegnie stabil-

nej integracji (rekombinacji)

z plazmidem lub chromo-

somem. Dochodzi do tego

doæ cz«sto, gdyý geny opor-

noæci mog wchodzi w

sk¸ad ma¸ych jednostek

DNA, zwanych transpozo-

nami, ktre z ¸atwoæci przeskakuj do

innych czsteczek DNA. Niestety wiele

bakterii odgrywa rol« gospodarzy w sto-

sunku do wyspecjalizowanych transpo-

zonw, zwanych integronami, ktre wy-

¸apuj nowe geny jak lep Ð muchy.

W sk¸ad integronu moýe wchodzi kilka

rýnych genw opornoæci przekazywa-

nych nast«pnemu gospodarzowi jako

ca¸oæ; stanowi one swego rodzaju od-

dzia¸ do walki z antybiotykami.

Wiele bakterii mia¸o geny opornoæci,

jeszcze zanim zacz«to powszechnie

stosowa antybiotyki. Naukowcy do-

k¸adnie nie wiedz, czemu geny te po-

wsta¸y i dlaczego przetrwa¸y. Natu-

ralne antybiotyki prawdopodobnie

pojawi¸y si« w wyniku przypadkowych

mutacji genetycznych. Zwizki te, eli-

minujc konkurencyjne mikroorgani-

zmy, stwarza¸y produ-

kujcym je bakteriom

lepsze warunki do prze-

ýycia i rozwoju. Dzia¸o

si« tak jedynie wtedy,

gdy mia¸y one geny

chronice je przed w¸a-

sn broni chemiczn.

Pniej owe ãochronneÓ

sekwencje DNA w jakiæ

sposb przedosta¸y si«

do innych gatunkw,

w tym rwnieý do pato-

genw.

Niezaleýnie od tego,

w jaki sposb bakterie

zdobywaj dziæ geny

opornoæci, antybiotyki dost«pne w

sprzedaýy cz«sto u¸atwiaj przeýycie

i namnaýanie si« szczepw na nie opor-

nych. Inaczej mwic, antybiotyk,

umoýliwiajc wzrost niewraýliwych

bakterii patogennych, traci skutecznoæ.

WIRUS

MARTWA

BAKTERIA

TRANSFER

ZA POMOC

WIRUSA

BAKTERIA

OTRZYMUJCA

GENY

OPORNOåCI

GEN

OPORNOåCI

Jak antybiotyki sprzyjaj opornoæci

BAKTERIA

ZAKAûONA

WIRUSEM

Proces selekcji jest ca¸kiem prosty.

Gdy antybiotyk atakuje grup« bakterii,

zabija przede wszystkim komrki, kt-

re s na niego bardzo wraýliwe. Prze-

ýyj tylko te, ktre juý wczeæniej by¸y

w pewnym stopniu oporne lub opor-

noæ t« naby¸y na drodze mutacji bd

transferu genw. Dzieje si« tak zw¸asz-

cza wtedy, gdy stosuje si« zbyt niskie

dawki leku, nieskuteczne w stosunku

do wszystkich bakterii. Nie napotyka-

jc konkurencji ze strony wraýliwych

mikroorganizmw, szczepy oporne b«-

d si« wwczas swobodnie namnaýa.

Kiedy wi«c pojawi si« w ærodowisku an-

tybiotyk, wi«kszoæ niewraýliwych na

niego komrek nieuchronnie wyelimi-

nuje pozosta¸e.

Wywo¸ywanie pod wp¸ywem anty-

biotykw opornoæci w szczepach pato-

gennych nie jest jedynym sposobem

zmniejszania jego skutecznoæci, leki te

bowiem wp¸ywaj nie tylko na bakterie

chorobotwrcze. Eliminuj rwnieý in-

kiem, otrzymujc geny opornoæci od ko-

mrek bakteryjnych znajdujcych si«

w ssiedztwie (transfer horyzontalny

genw). W rzeczywistoæci transfer ge-

nw jest tak powszechny, ýe ca¸y æwiat

bakteryjny moýna by traktowa jak je-

den ogromny wielokomrkowy orga-

nizm, w ktrym poszczeglne komrki

z ¸atwoæci wymieniaj je mi«dzy sob.

Mikroorganizmy wykszta¸ci¸y kilka

sposobw przekazywania sobie cech

opornoæci [patrz: Robert V. Miller,

ãWymiana genw bakteryjnychÓ; åwiat

Nauki , marzec 1998]. Bardzo cz«sto se-

kwencje warunkujce opornoæ na anty-

biotyki s niesione przez plazmidy Ð

ma¸e koliste czsteczki DNA, ktre po-

zwalaj bakteriom przeýy nawet w nie-

dogodnych warunkach ærodowiska. Ale

sekwencje te mog rwnieý wyst«po-

wa na chromosomie bakteryjnym,

wi«kszej czsteczce DNA zawierajcej

geny niezb«dne do funkcjonowania i po-

dzia¸u komrki.

Cz«sto jedna bakteria podczas bezpo-

æredniego kontaktu przekazuje innym

cech« opornoæci wraz z odpowiednim

plazmidem (w procesie zwanym koniu-

gacj). Geny opornoæci mog teý by

przenoszone przez wirusy, ktre cza-

sem ãporywajÓ je z jednej komrki bak-

teryjnej i wprowadzaj do drugiej (trans-

dukcja). Ponadto zdarza si«, ýe po æmier-

ci bakterii i uwolnieniu jej sk¸adnikw

do otoczenia oswobodzone geny zosta-

j przypadkowo pobrane przez inne mi-

kroorganizmy (transformacja).

ROZPRZESTRZENIANIE OPORNYCH BAKTERII jest ¸atwe i moýe

zachodzi na duýych obszarach. Obok zamieszczono wyniki badaÄ,

w ktrych naukowcy przeæledzili wielooporny szczep Streptococcus

pneumoniae od miejsca jego pojawienia si« w Hiszpanii do Portuga-

lii, Francji, Polski, Wielkiej Brytanii, Republiki Po¸udniowej Afry-

ki, Stanw Zjednoczonych i Meksyku.

å WIAT N AUKI Maj 1998 35

ne wsp¸wyst«pujce mikroorganizmy

niepatogenne, co jest bardzo niekorzy-

stne, gdyý nieszkodliwe bakterie ogra-

niczaj rozprzestrzenianie si« form pa-

togennych. Ponadto obecnoæ antybio-

tyku sprzyja powstawaniu szczepw

opornych rwnieý wærd bakterii nie-

szkodliwych. Ich namnoýenie si« zwi«k-

sza w ca¸ej populacji bakterii pul« genw

opornoæci, co z kolei podnosi prawdo-

podobieÄstwo, ýe cechy te zostan prze-

niesione na patogeny. Moýe si« rwnieý

zdarzy, ýe pierwotnie nieszkodliwe

bakterie stan si« chorobotwrcze.

Powszechne stosowanie antybioty-

kw z grupy cefalosporyn sprzyja¸o pro-

liferacji nieszkodliwej niegdyæ bakterii

jelitowej Enterococcus faecalis , ktra jest

naturalnie oporna na ten lek. Uk¸ad od-

pornoæciowy wi«kszoæci ludzi nie do-

puszcza do niekontrolowanego wzrostu

E. faecalis , w tym rwnieý szczepw

wieloopornych, i tym samym chroni

organizm przed chorob. Jednak ente-

rokoki mog zaatakowa zastawki serca

oraz inne narzdy hospitalizowanych

pacjentw z os¸abion odpornoæci i

doprowadzi do æmiertelnej choroby

oglnoustrojowej.

W dodatku stosowanie wankomycy-

ny uczyni¸o w ostatnich latach z E. faeca-

lis niebezpieczn kopalni« cechy opor-

noæci na ten lek. Przypomnijmy, ýe

niektre szczepy chorobotwrczego

S. aureus s oporne na wszystkie anty-

biotyki z wyjtkiem wankomycyny. Po-

niewaý oporny na ten lek E. faecalis coraz

bardziej si« rozpowszechnia, specjaliæci

zajmujcy si« problemami zdrowia pu-

blicznego obawiaj si«, ýe wkrtce prze-

kaýe on t« cech« szczepom S. aureus . Za-

kaýenia spowodowane takimi gron-

kowcami b«d nieuleczalne.

W podobny sposb powsta¸y rwnieý

wielooporne szczepy Acinetobacter i Xan-

thomonas , ktre sta¸y si« dla pacjentw

hospitalizowanych czynnikami poten-

cjalnie æmiertelnych, przenoszonych

przez krew infekcji. Jeszcze pi« lat te-

mu nie s¸yszano nic niepokojcego o tych

niebezpiecznych dziæ bakteriach.

Jak juý wczeæniej wspomnia¸em, an-

tybiotyki wp¸ywaj na bakterie oporne

i wraýliwe zarwno w organizmie pa-

cjenta, jak i w jego otoczeniu. Gdy u le-

czonej osoby liczba bakterii opornych

wzrasta, podobnie jak inne mikroorgani-

zmy mog one rozprzestrzeni si« w æro-

dowisku i znale nowych gospodarzy.

Naukowcy wykazali, ýe jeæli jeden

z cz¸onkw rodziny, leczc trdzik, sta-

le zaýywa antybiotyk, na skrze wszyst-

kich domownikw wzrasta liczba bak-

terii opornych na ten lek. Podobnie in-

tensywne stosowanie antybiotykw

w takich zbiorowiskach ludzkich, jak

szpitale, oærodki dziennego pobytu czy

gospodarstwa rolne (gdzie lekarstwa

cz«sto podaje si« zwierz«tom hodowla-

nym bynajmniej nie w celach leczni-

czych), powoduje u ludzi i zwierzt nie

poddawanych kuracji wzrost liczebnoæci

bakterii opornych. Efekt taki obserwo-

wano nawet u osb, ktre jedynie miesz-

ka¸y w pobliýu lub zaledwie odwiedza-

¸y te miejsca.

Poniewaý antybiotyki i inne specyfiki,

m.in. fungicydy, skierowane przeciwko

bakteriom, wp¸ywaj na mikroflor« ca¸e-

go ærodowiska, w ktrym znajduje si«

leczony osobnik, w tym rwnieý na ota-

czajcych go ludzi, nazywam je lekami

o dzia¸aniu spo¸ecznym. Jest to jedyna

grupa ærodkw terapeutycznych, ktr

moýna tak okreæli. W przeciwieÄstwie

do nich leki przeciwnowotworowe na

przyk¸ad wp¸ywaj jedynie na osob«,

ktra je przyjmuje.

Jest ca¸kiem prawdopodobne, ýe poja-

wiajca si« w okreælonym miejscu opor-

noæ na antybiotyki rozprzestrzeni si«

na wielk skal«. Wzrastajca liczba po-

drýy zagranicznych przyspieszy¸a prze-

niesienie z innych krajw do Stanw

Zjednoczonych grulicy opornej na le-

czenie wieloma antybiotykami.

Badacze udokumentowali takýe mi-

gracj« wieloopornego szczepu Strepto-

coccus pneumoniae z Hiszpanii do Wiel-

kiej Brytanii, Stanw Zjednoczonych,

RPA i innych krajw. Ta bakteria, zwa-

na teý pneumokokiem, jest m.in. przy-

czyn takich chorb, jak zapalenie p¸uc

czy opon mzgowych.

ANTYBIOTYK

BAKTERIA

WRAûLIWA

NA ANTYBIOTYKI

BAKTERIA

O OBNIûONEJ

WRAûLIWOåCI

Drugie oblicze antybiotykw

Dla tych, ktrzy rozumiej, ýe stoso-

wanie antybiotykw selekcjonuje bak-

teryjne mutanty oporne, nie jest zaskaku-

jce, iý spo¸ecznoæ mi«dzynarodowa

stoi wobec bardzo powaýnego proble-

BAKTERIA,

KTîRA PRZEûYüA

MARTWA

BAKTERIA

O ZWI¢KSZONEJ

OPORNOåCI

36 å WIAT N AUKI Maj 1998

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: