199909_najstarsze_ogrody_zoolog.pdf

NAUKA W OBRAZACH

Najstarsze ogrody

zoologiczne i botaniczne

Ponad 4 tys. lat temu w¸adcy Egiptu i Mezopotamii,

budowniczowie piramid i twrcy imperiw, znaleli now rozrywk«:

kolekcjonowali egzotyczne zwierz«ta i gromadzili rzadko spotykane roæliny

w ozdobnych ogrodach botanicznych

Karen Polinger Foster

i botaniczne maj zadziwiajco d¸ug histori«. Oko-

¸o 5 tys. lat temu na Bliskim Wschodzie wynalezio-

no pismo i zbudowano pierwsze miasta. W nieca¸e 700 lat po

tych donios¸ych wydarzeniach egipscy faraonowie zacz«li

wznosi swe s¸ynne piramidy, a mezopotamscy krlowie k¸a-

dli podwaliny pod pierwsze æwiatowe imperia. Juý wwczas

w¸adcy bliskowschodnich krain pocz«li teý zak¸ada pierw-

sze na æwiecie zwierzyÄce i ogrody botaniczne.

Przez nast«pne 2 tys. lat w menaýeriach gromadzono coraz

wi«cej zwierzt, takich jak ýyrafy, gepardy i ma¸py z Afryki,

foki z Morza årdziemnego oraz niedwiedzie i s¸onie z Azji.

Ogrody botaniczne cz«sto by¸y ozdobione okazami rzadkich

drzew, ptaszarniami pe¸nymi egzotycznych ptakw oraz cen-

tralnie po¸oýonymi sadzawkami z niezwyk¸ymi rybami.

Zdj«cia na nast«pnych stronach przedstawiaj niektre

z najlepiej zachowanych æwiadectw ikonograficznych tych

najstarszych ogrodw zoologicznych i botanicznych. Najwi«-

cej zabytkw z paÄstwa nad Nilem pochodzi z nekropoli po-

wsta¸ych w latach 2500Ð1400 p.n.e., najbogatsze zaæ rd¸a

mezopotamskie to reliefy z asyryjskich pa¸acw datowane

na 880Ð627 rok p.n.e.

Oba te obszary dostarczaj nam ponadto bogatych materia-

¸w pisanych z omawianego okresu, zachowanych na glinia-

nych tabliczkach, zwojach papirusu czy teý na æcianach gro-

bowcw i pa¸acw. åwiadcz one o tym, ýe krlowie lub cza-

sem ludzie moýni i wp¸ywowi urzdzali w swych posiad¸o-

æciach ogrody pe¸ne roælin i zwierzt, czynic to zarwno dla

przyjemnoæci czy podniesienia swego prestiýu, jak i zaspo-

kojenia przyrodniczych zainteresowaÄ. W¸adcy pisali, ýe wie-

le zgromadzonych przez nich zwierzt, nasion czy sadzonek

roælin pochodzi¸o z dalekich krain, do ktrych w celu ich po-

zyskania organizowano specjalne ekspedycje, lub ýe pewne

okazy otrzymywali jako prezenty od zaprzyjanionych wo-

dzw oraz jako daniny od podbitych ludw. Dumni ze swych

kolekcji dbali o zachowanie prawid¸owych warunkw ho-

dowli roælin i zwierzt. Cz«sto zatrudniali nawet specjalnych

opiekunw i ogrodnikw, ktrzy zajmowali si« dziwaczny-

mi zwierz«tami i delikatnymi roælinami oraz instalowali no-

watorskie urzdzenia nawadniajce.

Takim æwiadectwem krlewskiej dumy jest na przyk¸ad

historia opisana w tekæcie i polichromowanych reliefach, znaj-

dujcych si« na æcianach æwityni grobowej w Tebach Za-

chodnich kobiety-faraona, krlowej Hatszepsut. Oko¸o 1460

roku p.n.e. w¸adczyni ta wpad¸a na wspania¸y pomys¸ pozy-

skania z Rogu Afryki sadzonek drzew dostarczajcych mir-

ry po to, by podj ich upraw« w Egipcie. Import mirry, po-

trzebnej na kadzid¸a i do mumifikacji zw¸ok, by¸ bowiem

niezwykle kosztowny. ãNigdy niczego podobnego nie spro-

wadzono Ð chlubi¸a si« Hatszepsut Ð dla ýadnego z panujcych

dotd krlw.Ó Przy okazji schwytano tam rwnieý kilka pa-

wianw do krlewskiej menaýerii. Inne teksty podaj, ýe jej

nast«pca faraon Totmes III uwielbia¸ swoje zoo, gdzie z upodo-

baniem przyglda¸ si« czterem ptakom pochodzcym ze

Wschodu, ãktre co dzieÄ sk¸ada¸y jajaÓ. By¸y to pierwsze

kury domowe w Egipcie.

W IX wieku p.n.e. mezopotamski krl, w¸adca Asyrii, Aszur-

nasirapli II che¸pi¸ si«: ãTo ja zgromadzi¸em stada i spowodo-

wa¸em ich pomnoýenie. Na ziemiach, przez ktre w«drowa-

¸em, i na wzgrzach, ktre przemierzy¸em, znalaz¸em drzewa

i nasiona, ktre zebra¸em.Ó Natomiast pochodzcy z VI wie-

ku p.n.e. hymn z po¸udniowej Mezopotamii opisuje cudowne,

egzotyczne roæliny, ktre ãmiasto napawaj dumÓ.

W okresie od VI do IV wieku p.n.e. pot«ýne imperium per-

skie podbi¸o Egipt i Mezopotami«, ktre sta¸y si« jego pro-

wincjami. W¸adcy perscy nadal kolekcjonowali okazy egzo-

tycznych roælin i zwierzt, tworzyli jednak inne ogrody,

opracowane wed¸ug bardziej sztywnego planu. Ogrd perski,

w kszta¸cie prostokta otoczonego wysokim murem, by¸ za-

zwyczaj podzielony na cztery jednakowe cz«æci kana¸ami,

ktre przecinajc si« poærodku, tworzy¸y ma¸y zbiornik wo-

dy. Te zaprojektowane z wielkim kunsztem ogrody okreæla-

no nazw pairi-da e za (ãotoczony muremÓ), terminem przet¸u-

maczonym przez Grekw jako paradeisos. W cigu nast«p-

nego tysiclecia ãrajski ogrdÓ (¸ac. paradisus, ang. paradise,

fr. paradis, niem. Paradies Ð przyp. red.) sta¸ si« fundamentem

myæli chrzeæcijaÄskiej i islamskiej. Staroýytne ogrody Egiptu

i Mezopotamii przekszta¸ci¸y si« w Eden opisywany przez

Bibli« i Koran, ziemskie odbicie wspania¸oæci obiecywanych

w niebie.

76 å WIAT N AUKI WrzesieÄ 1999

M a¸o kto zdaje sobie spraw«, ýe ogrody zoologiczne

WYTWORNY OGRîD Z SADZAWK (malowid¸o odkryte w obecnie zaginio-

nym grobowcu w Tebach) zdobi¸ oko¸o 1400 roku p.n.e. rezydencj« wysokiego urz«d-

nika egipskiego noszcego prawdopodobnie imi« Nebamon. W prostoktnej sa-

dzawce wærd lotosw p¸ywa¸y kaczki, g«si i ryby. Wzd¸uý jej brzegw ros¸y

papirusy, maki i inne roæliny. Dwie odmiany figi, trzy gatunki palm (daktylowiec w¸a-

æciwy, widlica tebaÄska i Medemia argun ) oraz bujna winoroæl zapewnia¸y przyjem-

ny cieÄ, a mandragory w okreælonych porach roku dawa¸y dekoracyjne owoce. Ko-

bieta wy¸aniajca si« z drzewa w prawym grnym rogu malowid¸a, widoczna przy

stole pe¸nym jad¸a i napoju, to bogini sykomory.

Zgodnie z egipsk konwencj artystyczn malarz po¸czy¸ na tym malowidle kil-

ka uj« perspektywicznych, aby pomieæci na obrazie jak najwi«cej informacji. Wi-

dok z gry oddaje w najlepszy sposb rozplanowanie ogrodu i kszta¸t sadzawki,

widok z boku pozwala natomiast rozpozna wi«kszoæ roælin i zwierzt. Aby nie

zas¸oni sadzawki, tak ukazano drzewa i krzewy, jakby ros¸y w trzech kierunkach.

Wielu wczesnych artystw przedstawia¸o dolne rz«dy drzew ãdo gry nogamiÓ,

lecz ten uzdolniony twrca wybra¸ bardziej realistyczne uj«cie.

å WIAT N AUKI WrzesieÄ 1999 77

SYRIA

MORZE åRîDZIEMNE

Abusir

EGIPT

Teby

NUBIA

FRAGMENT POLICHROMOWANEGO RELIEFU jest najstarszym znanym æwiadectwem

kolekcjonowania egzotycznych zwierzt przez w¸adcw panujcych na Bliskim Wschodzie.

Widzimy na nim w obroýach i na smyczach niedwiedzie pochodzce z Syrii, ktre by¸y darem

dla faraona Sahure (panujcego w latach 2458Ð2446 p.n.e.) przywiezionym z wyprawy egip-

skich kupcw do krajw Lewantu po¸oýonych wzd¸uý wschodniego wybrzeýa Morza ård-

ziemnego. Przedstawiony fragment, pochodzcy z krlewskiego zespo¸u grobowego w Abusir,

stanowi cz«æ obrazkowej opowieæci zdobicej æwityni« grobow Sahure, jedn z typowych bu-

dowli grobowych faraonw przeznaczonych do poæmiertnego kultu zmar¸ego krla. Reliefy

ze æciany p¸nocnej przedstawiaj podrýnikw p¸yncych do Lewantu, te ze æciany przeciw-

leg¸ej (w tym fragment z niedwiedziami) obrazuj ich drog« powrotn. Gdzie mieæci¸a si« kr-

lewska menaýeria i czy ktrykolwiek z niedwiedzi zosta¸ wytresowany, pozostaje zagadk.

Autor malowid¸a musia¸ widzie te egzotyczne zwierz«ta na w¸asne oczy, gdyý ich d¸ugie pa-

zury, oci«ýa¸y sposb chodzenia i ponure pyski s przedstawione zaskakujco realistycznie.

Kupcy przywieli rwnieý wysmuk¸e dzbany syryjskie z jednym uchem (na dole z lewej) pe¸ne

produktw lewantyÄskich, jak rwnieý masywne bale cedrowe, ktre by¸y w Egipcie niezwy-

kle cennym materia¸em budowlanym.

78 å WIAT N AUKI WrzesieÄ 1999

MORZE

KASPIJSKIE

Niniwa

Nimrud

ASYRIA

MEDIA

Babilon

ELAM

PîüWYSEP

ARABSKI

MODEL SKRZYNKOWY , jedyna znana egipska diorama ogrodu,

zosta¸ znaleziony w tebaÄskiej nekropoli w grobowcu Meket-Re, wy-

sokiego urz«dnika egipskiego, pochodzcym z oko¸o 2010 roku p.n.e.

Drzewka figowe wykonane z drewna i ozdobione przytwierdzony-

mi na ga¸zkach listkami otaczaj prostoktny, wy¸oýony miedzi

basen, ktry w przesz¸oæci zapewne wype¸nia¸a woda. W g¸«bi znaj-

duje si« weranda wsparta na jaskrawo pomalowanych drewnianych

kolumienkach w kszta¸cie wzorowanym na p«kach ¸odyg lotosu i pa-

pirusu. Trzy ma¸e rynienki wystaj z dachu werandy.

Od oko¸o 2500 roku do 1900 roku p.n.e. drewniane modele, na

rwni ze æciennymi dekoracjami grobowcw, ukazywa¸y rýne aspek-

ty ýycia codziennego Egipcjan. Wiele z tych modeli mia¸o form« skrzy-

nek, ktrych obudowa imitowa¸a mury; w nich przedstawiano rýne

zabudowania gospodarcze, takie jak spichlerze czy rzenie. Inne

obiekty by¸y ruchome, na przyk¸ad miniaturowe ¸odzie pod ýaglami

i sieci pe¸ne drobnych drewnianych rybek. Mimo ýe w ogrodzie Me-

ket-Re nie ma ýadnych figurek ludzi, w wi«kszoæci modeli znajdo-

wali si« drewniani robotnicy poch¸oni«ci codziennymi zaj«ciami.

å WIAT N AUKI WrzesieÄ 1999 79

PARADA EGZOTYCZNYCH ZWIERZT na malowidle æciennym odkrytym

w tebaÄskim grobowcu Rechmire, wysokiego urz«dnika, ktry pod koniec XV

wieku p.n.e. s¸uýy¸ kolejnym w¸adcom Egiptu: Totmesowi III i Amenhotepo-

wi II. W czasach ich panowania regularnie podejmowane wyprawy wojenne

i handlowe przesun«¸y granice Egiptu do Nubii na po¸udniu i Lewantu na p¸-

nocy. Na tym malowidle uwidoczniono zwierz«ta pochodzce z obu tych rejo-

nw. U gry Nubijczycy prowadz psy myæliwskie, d¸ugorogie byd¸o i m¸od ýy-

raf« z uwieszonym kurczowo u jej szyi koczkodanem zielonym. Na dole

Syryjczycy wiod s¸onia, niedwiedzia i konie, niosc takýe sztaby miedzi, k¸y

s¸oniowe i wype¸nione darami naczynia zasobowe.

Szczeglnie zaskakujce jest przedstawienie ýyrafy. Wnikliwa obserwacja po-

zwala dostrzec, ýe plamki na ciele zwierz«cia s jak gdyby ma¸ymi czterodziel-

nymi listkami (wstawka) . Subteln geometryczn zmian jej deseniu artysta chcia¸

przekaza pewien komentarz polityczny do opisywanej sceny: podobnie jak to

dzikie afrykaÄskie zwierz« dostosowa¸o si« do egipskich wzorw, tak i Nubijczy-

cy zostan zmuszeni do podporzdkowania si« dominacji faraonw.

80 å WIAT N AUKI WrzesieÄ 1999

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: