..\. SPECJALNA SZCZEGÓŁOWA
Nie ma granicy ludzkich nieszczęść, ale w rozumieniu tej prawdy kryje się zalążek
jej przezwyciężania.
(W. Szekspir)
u.zrlziale - zgodnie z przyjętymi przy omawianiu systematyki
~Ja1nej ustaleniami - zajmiemy się dyscyplinami szczegółowymi,
z pedagogiką rewalidacyjną. Będziemy stosować kolejność
=: specjalizacji pedagogiki specjalnej, odpowiednią do masowości . ;:,cszczególnych upośledzeń.
człowieka i jego życiowe funkcje
-";;;' jest istotą bardzo z1ożoną i można go rozważać z różnych pun
'~ Ogólnie można powiedzieć, że stanowi on pewną zintegrowaną.. .:crej można wyodrębnić elementy fizyczne, psychiczne i społeczne. - = istotą socjo-psycho-fizyczną.
:L r.-.l widzenia fizycznego - cz10wiek stanowi organizm o ściśle
~. strukturze - budowie i zharmonizowanym funkcjonowaniu. Składają
Si ~~o różnego rodzaju narządy, również o określonej strukturze,
:lące specyficzne czynności funkcje wzajemnie skoordynowane i uwa
. ;, ;;"'".e. Oznacza to, że czynności jednych narządów są zależne od innych
. z pojedynczych narządów ma wpływ na pracę pozostałych. Zespoły
:rop) narządów nazywane są układami (K. 1. Zabłocki, 1996, s. 24).
J ~jważniejszych narządów i zespołów organizmu należą narządy zmy~. głównie narząd wzroku i narząd słuchu, których głównymi czynnościa_ .e:,~ crientacja i poznanie otaczającej rzeczywistości.
'arząd mowy, którego czynnością jest produkowanie i wydawanie
- - :...6w, składających się m. in. na oralną (ustną) mowę cz1owieka.
'n-ząd ruchu, którego głównymi czynnościami są manipulacja, czyli
...\..:::ywanie ruchów i czynności oraz lokomocja, czyli przemieszczanie ~-l7Jnu.
'arządy wewnętrzne, a mianowicie: układ oddechowy, układ krążenia, 1IL~ trawienny pokarmowy i inne, które spełniają ważne funkcje mające na ;.;~- utrzymanie organizmu przy życiu i zaopatrzenie go w niezbędną energię ~ jzjałania.
129
Układ nerwowy składający się z ośrodkowego układu nerwowego (układ mózgowo-rdzeniowy) i obwodowego układu nerwowego. Realizuje on czynności związane z funkcjonowaniem i kontrolą poszczególnych narządów oraz harmonijnym ich współdziałaniem. Ośrodkowy układ nerwowy, a zwłaszcza kora mózgowa jest podłożem zjawisk psychicznych.
Wśród zjawisk psychicznych możemy wyodrębnić:
- procesy (czynności) psychiczne, takie jak: procesy percepcyjne, zapamię
tywanie, myślenie - rozwiązywanie problemów, wnioskowanie, plano
wanie itp.
- osobowość rozumianą jako centralny system regulacji i integracji
czynności - procesów psychicznych decydujących o zachowaniu się czło
wieka w różnych sytuacjach życiowych, zawodowych i społecznych.
Człowiek jest również istotą społeczną, tzn., że żyje w grupie i wypełnia
pewne role w swojej rodzinie i środowisku społecznym, zgodnie z jegc wiekiem, płcią, pozycją społeczną itp. Do życia i zaspokojenia wszystkich jegc potrzeb niezbędni są inni ludzie, którym on także jest potrzebny.
W końcu człowiek jest również istotą pracującą, tzn., że istotną część jegc życia stanowi praca. Może to być praca zarobkowa, jako źródło utrzymam:: lub wykonywanie różnych prac w domu, dla siebie i swojej rodziny.
Jeżeli te wszystkie układy i narządy są nienaruszone, dobrze funkcjonu~ i wzajemnie współpracują, wówczas człowiek czuje się zdrowy, jest pełnosprnwny.
Światowa Organizacja Zdrowia określa zdrowie jako stan dobre;; samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie wyłącznie ja... brak choroby lub niedomagania (Encyklopedia zdrowia dziecka 1987, s. 41'+
W pojęciu zdrowia mieszczą się więc zarówno elementy fizyczne an<lli:miczno-fizjologiczne, jak również psychiczne i społeczne, gdyż człowia stanowi jedność socjo-psycho-fizyczną. Niestety ten wzajemny harmonij:: układ elementów oraz współdziałanie poszczególnych narządów może u..:.:; zakłóceniu lub zaburzeniu na skutek zadziałania różnych Czynnik~T zewnętrznych lub wewnętrznych. Mogą one spowodować uszkodzer..:
poszczególnych narządów czy czynności, obniżenie sprawności -..
funkcjonowania oraz cały szereg dalszych następstw w życiu człowieka.
W 1980 r. Światowa Organizacja Zdrowia przyjęła Międzynaroda . ;
Klasyfikację Uszkodzeń, Niepełnosprawności i Upośledzeń.
Wyodrębniono trzy aspekty - wymiary ściśle ze sobą powiązane i m\<L.PO-:kowane oraz decydujące o sytuacji, problemach i potrzebach rewalidac)jn;:::: człowieka, a mianowicie: uszkodzenie, niepełnosprawność i upośledzenie.
A. Uszkodzenie narządów i jego przyczyny
Jak już podkreśliliśmy - każdy narząd ma określoną strukturę (budowę) I wykonuje określone czynności. Mogą one ulec uszkodzeniu na skutek zadzialania pewnych czynników zewnętrznych lub wewnętrznych. Im dany ~ządjest bardziej delikatny i złożony, tym latwiej ulega uszkodzeniu.
Zgodnie z Klasyfikacjq Światowej Organizacji Zdrowia (International ":!assification... 1980, s. 27) -uszkodzenie (impairment) oznacza wszelkq ,'''atę lub wadę psychicznej, fizjologicznej lub anatomicznej struktury albo =;!nności. Zgodnie z tą definicją w pojęciu "uszkodzenie" mieści się:
- wszelka strata lub wada - nieprawidlowość anatomicznej struktury narządu
organizmu, a więc calkowity jego brak lub uszkodzenie poszczególnych jego części,
- wszelka strata lub nieprawidlowość czynności fizjologicznych (fizycznych) lub psychicznych, które mogą przejawiać się w:
a) calkowitym ich zniesieniu,
b) częściowym ich zniesieniu lub zaburzeniu, czyli nieprawidłowym ich
przebiegu; często w odniesieniu do czynności ruchowych (motorycznych) mówimy o dysfunkcjach narządu ruchu (K. 1. Zabłocki, 1996 s. 26).
Tak więc uszkodzenie może przyjąć różny zakres - od częściowego, :-agmentarycznego do całkowitego zniesienia danego narządu i jego :z-:.'I1J)ości. Przykładami mogą być tutaj: całkowita ślepota i słabowzroczność, ~ . owita lub częściowa amputacja kończyny albo nawet obu kończyn górnych
!...: dolnych.
t szkodzenie może być okresowe lub trwałe. To pierwsze trwa przez xm czas i w wyniku odpowiednich zabiegów leczniczych, chirurgicznych
== rehabilitacyjnych może być usunięte i przywrócony stan poprzedni.
~. ,Jadem uszkodzenia okresowego może być paraliż mięśni po udarze -: ?5cw)m, który może całkowicie lub częściowo ustąpić albo ograniczenie == =~ci kończyny na skutek zlamania kości, która po zrośnięciu tej kości -.;:;; być przywrócona.
f. szkodzenie trwałe występuje wówczas, gdy nie ma perspektyw na jego ~ ;:{:Ie i stan taki trwać będzie do śmierci (np. ślepota po usunięciu gałek .~ :!:. amputacja kończyny itp.). Takie uszkodzenie nazywane jest również 8::b ~f'I11.
= : ~to należy odróżnić uszkodzenie od urodzenia i nabyte w dalszym ~ie życia człowieka. Uszkodzenie od urodzenia, nazywane też wadą ...a:roną, występuje u dziecka od momentu jego urodzenia, a właściwie już ~~J~J. w okresie plodowym. Uszkodzenie nabyte może wystąpić
. . ~ ch okresach życia człowieka, na skutek chorób czy urazów.
Wreszcie uszkodzenie może być:
- ustabilizowane - nie podlegające zmianie ani w kierunku jego pogłęc~
ani zmniejszenia,
- progresywne - pogłębiające się i prowadzące do dalszego pogorszeIria =r niku funkcjonowania narządu; do takich uszkodzeń należy np. slabe-:::=:czność prowadząca do całkowitej ślepoty w przypadku zaniku ~-'1. wzrokowego albo częściowe ograniczenie ruchów i czynności kc-.:~ pogłębiające się na skutek choroby powodującej zanik mięśni,
- regresywne - ustępujące, prowadzące do odzyskania stanu no~~ (uszkodzenie okresowe).
Międzynarodowa Klasyfikacja Uszkodzeń, Niepełnosprawności i - .-~
śledzeń (International Classijication... 1980, s. 48 i nast.) wyrr:.~
uszkodzenia wszystkich narządów zmysłowych wzroku i słuchu, ~a.1
mowy, narządu ruchu, narządów wewnętrznych oraz narządów kieruJ~ :% czynnościami umysłowymi i zachowaniem człowieka. W ramach ~
z tych narządów Klasyfikacja rozróżnia szczegółowe uszkodzenia.
Przyczyny uszkodzenia narządów
Uszkodzenie może być spowodowane różnymi czynnikami wewnęt~-
lub zewnętrznymi, zwanymi przyczynami uszkodzenia lub przycz; ~ niepełnosprawności. Należą do nich następujące grupy czynników:
- czynniki dziedziczne i wrodzone,
- choroby,
- niewlaściwe odżywianie,
- urazy,
- zmiany związane ze starzeniem się organizmu.
Czynniki dziedziczne i wrodzone zaliczamy do jednej grupy z uwagI - ~ 1L.
że często trudno dokładnie ustalić czy dana nieprawidłowość rQzwojowa .' ~ wrodzona) spowodowana została w drodze genetycznego przekazu :-~ rodziców czy też szkodliwymi czynnikami w okresie płodowym. Często ~.:-.: t przyczyny mogą decydować o uszkodzeniu płodu i w konsekwencji dz::.::R
rodzi się z wadą wrodzoną. W rzeczywistości czynniki te należy odróżnia.::
W pierwszym przypadku uszkodzenie (wada) spowodowane jest :- ~ nieprawidlowe geny i chromosomy przekazane przez rodziców S'-' -:. '=:Da potomstwu poprzez komórki płciowe. W rezultacie embrion a następme _
nie rozwija się normalnie a dziecko rodzi się z pewnymi wadami. Śl~.~ _ kolory, zanik nerwu wzrokowego, umysłowe upośledzenie, cukrzyca, ep:.. .
i pewne typy reumatyzmu mogą stanowić przykłady genetycznie p~-wanych schorzeń, powodujących uszkodzenie organizmu (Powel, 1976, s :. ~t
Czynniki wrodzone, to szkodliwy wpływ środowiska matki w okresie ~
i w czasie porodu. Mogą to być takie czynniki, jak:
.'-=-'e odżywianie kobiety ciężarnej, w szczególności niedożywienie,
. ace brak lub niedostateczną ilość witaminy A, żelaza, wapna
-:r_ ~, diecie,
~ zakaźne kobiety ciężarnej, np. grypa, odra, różyczka,
C"_enie plodu na skutek choroby układu krwionośnego (serca),
1.2 icobiety ciężarnej, np. nadużywanie alkoholu czy narkotyków, spo
.::: ;.:mych środków trujących (toksycznych),
~Ienia kobiety w czasie ciąży, zwłaszcza w okolicy brzusznej,
nia płodu na skutek wypadków kobiety ciężarnej (Powel, 1976,
grupą czynników, które często powodują trwałe uszkodzenie organizmów są choroby. Przez chorobę rozumie się reakcję
.. na dzialanie czynników chorobotwórczych, drobnoustroje, pasożyty,
e"\l1ątrzpochodne i zewnątrzpochodne objawiające się zaburzeniami
1=_, ::..ooowania i współdzialania jego narządów. Zmiany te mogą mieć
=~ ~gólny lub dotyczyć tylko jednego narządu. W związku z tym istnieją
cgólnie atakujące cały organizm oraz choroby poszczególnych
Istnieją więc choroby narządu wzroku, okulisfyka, narządu słuchu,
":)Sa, otolaryngologia, układu nerwowego, neurologia itp.
&... --., choroba ma swój początek, przebieg i zejście. Ta ostatnia faza może
J':~- "Ślna, czyli całkowity powrót do zdrowia, polowiczna, czyli przejście
.:a:.:-bę przewleklą lub niepomyślna, czyli kończąca się trwałym uszko
~fganizmu lub śmiercią.
'irw laściwe odżywianie, a raczej niedożywienie może także pogorszyć
stan zdrowia i spowodować dewiacje w rozwoju fizycznym
- ~)m dziecka. Pewne substancje w pożywieniu są bowiem istotne dla
. ~ego rozwoju dziecka, jak np. żelazo, wapno, fosfor, witaminy itp. Jeśli
. dziecka tych składników nie zawiera, organizm nie będzie rozwijał się
oL-:re. Dla przykładu można podać, że brak witaminy A może
\A;',','ać ślepotę. Niedożywienie, jako przyczyna uszkodzenia i niepełno.-=r.-.osci dzieci, występuje głównie w krajach rozwijających się. Ostatnio ~ sę również u nas, że niektóre dzieci cierpią z powodu niedostatecznej . 8Ii:: ~nia, a więc z pewnością posiłki, jakie otrzymują mogą nie zawierać ~ł:~~'ch składników potrzebnych rozwijającemu się organizmowi dziecka.
l ruy, czyli działania pewnych zewnętrznych czynników na organizm, ~ ~o.:u)ące trwałe uszkodzenie jego narządów i czynności lub nawet śmierć. C:. ,:--.Jci te dzielą się na:
. lItthaniczne - uderzenia różnymi przedmiotami lub postrzały,
» limniczne - oparzenia lub odmrożenia,
=: maniczne - zatrucia, oparzenia chemiczne,
a ódaryczne - porażenia energią elektryczną.
133
Urazy mogą przyjąć postać rany w układzie mięśniowym, złam~ -zniszczenia kości, albo jednocześnie jedną i drugą postać. Każdy nan:.... organizmu a więc kręgosłup, kończyny, czaszka, narządy wewnętrzne, ~
itp. może ulec uszkodzeniu w wyniku urazu. Są one na ogOł wyI1lic..:'nieszczęśliwych wypadków drogowych, przy pracy, w domu, w szkole itp.
W kOllcu wymlenic trze'ba natura'\ne zmIany w narzą~acn 1 czynnost:;.:L:1 spowodowane starzeniem się organizmu. Polega ono na degradacji bi~; cznej organizmu, objawiającej się stopniowym zanikiem tkanek i narzą.i prowadzącym do obniżenia sprawności jego funkcjonowania. Łatwe zauważyć u ludzi w bardziej zaawansowanym wieku. Bardzo często zmiac: są przyspieszane i potęgowane przez liczne choroby, a zwłaszcza chore.przewlekłe występujące w starszym wieku, na skutek słabszej odpoffiG5. organizmu.
B. Uszkodzenie a niepełnosprawność
Drugim aspektem - wymiarem, wyodrębnionym w Klasyfikacji ŚwiatC""'. Organizacji Zdrowia, jest niepełnosprawność. Czynności narządów o~nizmu mogą być wykonywane na różnym poziomie, a więc mniej lub "ięc~
dokładnie i poprawnie, szybciej lub wolniej itp. Poprawność, dokładnn~ precyzja i szybkość są wyznacznikami sprawności. Sprawność jest WJe. cechą każdej czynności, charakteryzującą jej przebieg. Jest ona pojęciem ::..,
tylko biologicznym czy psychologicznym, lecz występuje także w techmc,;" kiedy mówimy o sprawności działania maszyny, samochodu itp.
W zależności od tego jakich czynności sprawność dotyczy, rozróżniamy .i~ ...
spodpowieki