Pilarczyk Krzysztof - Szoa. Cenzura w nauczaniu Kościoła o Żydach i judaizmie oraz w jego praktyce.pdf - religie - spodpowieki

Studia Judaica 8: 2005 nr 1-2(15-16) s. 145-163

145

Krzysztof Pilarczyk

Uniwersytet Jagielloński, Kraków

SZOA – CEZURA W NAUCZANIU KOŚCIOŁA

O ŻYDACH I JUDAIZMIE ORAZ W JEGO PRAKTYCE

SHOAH – TURNING POINT IN THE TEACHING OF THE CHURCH

ABOUT JEWS AND JUDAISM, AS WELL AS IN ITS WORKING

Summary

The author portrays the reorientation of the Catholic Church in the relationship to Jews

and Judaism after World War II, and proves that this change was seriously impacted by the

rel ection on the genocide committed by the Nazis on the Jewish nation in 1933-1945. This

turning point was emphasized in the doctrine and working of the Church by John Paul II,

for whom the Holocaust was a personal experience which must be remembered in order to

build the future based on peace and justice. This memory is also a challenge and obligation

for the Christians to continue the dialogue between Catholicism and Judaism. This requires

more commitment from the Christians, but also cooperation of the Jewish side, so that both

antijudaism and antichristianism are eradicated and the dialogue can step forward.

Skutki ludobójstwa dokonanego przez hitlerowców w czasie II woj-

ny światowej kształtowały i po chwilę obecną wpływają na zbiorową

świadomość wyznawców religii, których one dotyczyły lub których byli

oni świadkami. Szczególnie interesować nas będzie kwestia, jaki wpływ

wywarła zagłada milionów Żydów na doktrynę i praxis Kościoła. Należy

zaznaczyć już na wstępie, że nie będzie to studium socjologiczne czy psy-

chologiczne, lecz historyczne.

Ludobójstwo, które jest przedmiotem tych badań, różnie jest okre-

ślane: zagłada, holokaust, szoa, churban, Auschwitz, eksterminacja, ka-

tastrofa, ostateczne rozwiązanie, ludobójstwo na narodzie żydowskim,

nazistowskie ludobójstwo itd. 1 Nie wchodząc w kwestie adekwatności

1 Por. M. Adamczyk-Garbowska, H. Duda, Terminy Holokaust, Zagłada,

Szoa oraz ich konotacje leksykalno-kulturowe w polszczyźnie potocznej i dyskursie nauko-

wym , w: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich , t. 3, pod red. K. Pilarczy-

ka, Kraków 2003, s. 237-253.

146

KRZYSZTOF PILARCZYK

tych pojęć i ich historyczno-ideologicznych uwarunkowań, za najod-

powiedniejsze na użytek niniejszej pracy uznane zostały dwa z nich,

hebrajski termin „szoa” i jego polski ekwiwalent „zagłada”, przez które

będzie rozumiana historyczna eksterminacja, tj. wymordowanie od 4 do

6 milionów Żydów przez hitlerowców w latach 1933-1945 na obszarze

ich władzy, głównie w czasie II wojny światowej. Była ona zaplanowa-

na, ideologicznie motywowana i przeprowadzona przy wykorzystaniu

instrumentów władzy państwowej III Rzeszy, wspieranej w różnym

stopniu przez uzależnione od niej państwa sojusznicze (kolaborowały

w tym zakresie z Niemcami rządy Francji, Słowacji, Węgier i Chorwa-

cji) 2 . W okupowanych krajach Europy Środkowej i Wschodniej, w tym

także na ziemiach polskich, dochodziło również – obok prób ratowania

Żydów, okupowanych nawet oi arą życia – do aktów masowych zbrodni

społeczności żydowskich o charakterze lokalnym, dokonywanych przez

nieżydowskich współmieszkańców, niejednokrotnie inspirowanych do

tego przez hitlerowców 3 .

POCZĄTKI HISTORIOGRAFII O ZAGŁADZIE

Kwestią jest to, czy w zagładzie należy widzieć cezurę, czyli prze-

łomowy moment, oraz to, do kogo lub do czego można ową cezurę

odnosić? Wiedza o rozmiarach ludobójstwa dokonywanego na Żydach

istniała w społecznościach państw antyhitlerowskiej koalicji już w cza-

sie wojny, jednak politycy od roku 1943 zaczęli skutecznie blokować

przepływ informacji na ten temat, a nawet niszczyć źródła, skąd one

płynęły o masowej zagładzie Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej

oraz przestawiać zainteresowanie opinii społecznej w krajach alianckich

na potencjalne zagrożenie komunizmem 4 . Rządom europejskim i poza-

europejskim rozmiary oraz przebieg eksterminacji były znane niemal

Religia. Encyklopedia PWN

t. 4, Warszawa 2002, s. 440-442; P. Szapiro, Holokaust , w: Polski słownik judaistyczny ,

red. Z. Borzymińska, R. Żebrowski, t. 1, Warszawa 2003, s. 609-610.

3 Zob. np. Wokół Jedwabnego , pod red. P. Machcewicza i K. Persaka; Instytut Pamię-

ci Narodowej, t. 1, Studia , t. 2, Dokumenty , Warszawa 2002.

4 Zob. A. Eisenbach, Hitlerowska polityka zagłady Żydó w, Warszawa 1961,

s. 476-493.

2 Por. J.J. Petuchowski, C. Thoma, Leksykon dialogu chrześcijańsko-żydow-

skiego , Warszawa 1995, s. 88-91; I. Gutman, Zagłada (Holokaust) , w: Żydzi w Polsce.

Dzieje i Kultura. Leksykon , red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001, s. 528-

547; S. Rejak, Holocaust , w: Religia. Encyklopedia PWN , red. T. Gadacz, B. Milerski,

SZOA – CEZURA W NAUCZANIU KOŚCIOŁA O ŻYDACH I JUDAIZMIE...

147

na bieżąco. Znacznie później dowiedziała się o tym, co wydarzyło się

w Europie, szeroka opinia publiczna. Pierwszą wstępną próbą ujęcia

zagłady jako wydarzenia historycznego była praca A. Eisenbacha Hitle-

rowska polityka eksterminacji Żydów 5 wydana w 1951 roku. Natomiast

w historiograi i światowej przełomową stała się wydana dziesięć lat póź-

niej książka R. Hilberga The Destruction of the European Jews (1961),

która zresztą nie została przyjęta z entuzjazmem w świecie anglosaskim,

lecz spotkała się z krytycznymi uwagami 6 . Poprzedziły ją dwa opubli-

kowane świadectwa dotyczące zagłady Żydów, Elli Lingens-Reiner 7

z 1948 roku i Viktora Frankla 8 z 1959 roku, dające początek dziś już

obszernej literaturze memuarystycznej. Dopiero od 1960 roku szeroka

opinia, zwłaszcza w Izraelu, USA i Europie, zaczęła się zaznajamiać z

niewyobrażalnymi rozmiarami straszliwych cierpień i ludobójstwa, któ-

rych oi arami byli Żydzi na okupowanych przez III Rzeszę ziemiach, a

stało się to głównie za sprawą procesu Eichmanna w Jerozolimie 9 . W

USA przełom w zakresie edukacji na temat zagłady nastąpił dopiero w

1978 roku po emisji przez jeden z kanałów telewizji o dużej oglądalności

serialu Holocaust, który obejrzało ponad 100 mln widzów. Po nim miała

miejsce I Międzynarodowa Konferencja na temat nauczania o szoa, a pre-

zydent USA J. Carter powołał Komisję ds. Holokaustu, której celem było

doprowadzenie do budowy Muzeum Pamięci o Holokauście w Waszyng-

tonie, co zrealizowano dopiero w 1993 roku. Nie doprowadziło to jednak

do widzenia zagłady Żydów w historiograi i anglosaskiej jako cezury w

historii ludzkości. Tą pozostaje do dziś II wojna światowa, z wpisaną w

nią m.in. zagładą Żydów, czego wymownym wyrazem są obchody 60-le-

cia jej zakończenia, organizowane przez byłych aliantów w 2005 roku, w

tym w Muzeum Auschwitz-Birkenau.

Pojmowanie wydarzenia eksterminacji Żydów jako cezury historycz-

nej jest natomiast obecne w historiograi i żydowskiej, zwłaszcza izrael-

skiej. W niej zagładę jako zaplanowane i systematyczne przeprowadzone

5 Warszawa 1951; w 10 lat później ukazała się poszerzona jej wersja pt. Hitlerowska

polityka zagłady Żydów , Warszawa 1961.

6 Por. R. Hilberg, The Politics of Memory , Chicago 1996, s. 66, 105-137.

7 Prisoners of Fear , London 1948.

8 Man’s Search for Meaning , New York 1958.

9 Por. H. Arendt, Eichmann in Jerusalem. A Raport on the Banality of Evil , wyd.

popr. i uzup., New York 1965 (wyd. 1, 1963); tłum. pol. Eichmann w Jerozolimie. Rzecz

o banalności zła , Kraków 1987, s. 5-27.

148

KRZYSZTOF PILARCZYK

genocidium na skalę przemysłową z motywów rasowych uważa się za

wydarzenie wyjątkowe i jedyne, różne od eksterminacji, jakich doznawali

Izraelici/Żydzi w minionych wiekach swych dziejów, np. w czasie pobytu

w Egipcie łączonym z postacią Mojżesza (Wj), w okresie babilońskim

za króla Nabuchodonozora II, czy w czasach rządów władcy seleuckiego

Antiocha IV Epifanesa (1-2 Mch). Historyczna zagłada Żydów, której do-

konali naziści, uaktywniła po wojnie na arenie międzynarodowej dążenia

środowisk żydowskich, głównie syjonistów, do stworzenia politycznej

i terytorialnej przestrzeni do powstania Państwa Izrael, niemal wskrzesze-

nia go po blisko 1900 latach z niebytu. W nim Żydzi, po latach zagłady,

mieli znaleźć swój dom i czuć się bezpiecznie 10 . Ten związek pomiędzy

szoa a powstaniem Państwa Izrael wskazany został w preambule do

izraelskiej Deklaracji Niepodległości z 1948 roku, w której ludobójstwo

dokonane na Żydach określono terminem hebrajskim „naci szoa” (po ang.

przetłumaczono go jako „Nazi holocaust”; notabene to bodaj pierwsze

użycie terminu „holokaust” na określenie zagłady Żydów) 11 . Pamięć

o niej i bohaterstwie Żydów w czasach szoa miał także podtrzymywać

i utrwalać powołany przez izraelski Kneset w 1953 roku w Jerozolimie

Instytut Jad Waszem, który w 2005 roku, w 60-lecie zakończenia II wojny

światowej, zyskał nowe muzeum. Na jego otwarcie przybyło ponad 40

przedstawicieli społeczności międzynarodowej, dając tym wyraz hołdu

oi arom zagłady.

W latach 60. XX wieku w środowisku żydowskim USA i Izraela

powstała także ideologia szoa. Związane to było z procesem Eichmana

w Izraelu i wojną sześciodniową, która domagała się ideologicznego

usprawiedliwienia jako działanie prewencyjne, mające zabezpieczyć

Izrael przez powtórzeniem się kolejnej zagłady. Opiera się ona na dwóch

głównych założeniach: 1. uznaniu absolutnej wyjątkowości historycznego

ludobójstwa Żydów dokonanego przez hitlerowców i 2. widzeniu w nim

kulminacyjnego punktu irracjonalnej, sięgającej jeszcze starożytności,

nienawiści nie-Żydów do Żydów. Neguje także racjonalną możliwość wy-

jaśnienia jej wyjątkowości, którą należy przyjąć, nie poddając naukowe-

mu dyskursowi, i nie porównywać do innych ludobójstw, jakich dopusz-

10 A. Chojnowski, J. Tomaszewski, Izrael , wyd. 2, Warszawa 2003, s. 50-63.

11 Por. P. Novick, The Holocaust Remembrance Day: The American Experience,

Bloomsbury , London 2000, s. 133; S. Rejak, Judaizm wobec szoah. Debata na łamach

amerykańskich periodyków żydowskich , „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskie-

go” MCCLXVI „Studia Religiologica” 2003 z. 36, s. 149.

SZOA – CEZURA W NAUCZANIU KOŚCIOŁA O ŻYDACH I JUDAIZMIE...

149

czono się np. na Romach i Hiroszimie w czasie II wojny światowej, czy

Ormianach w czasie I wojny światowej. Tak rozumianą zagładę zaczęto

dopiero wówczas traktować jako zasadniczą cezurę w dziejach, myśleniu

i historiozoi i żydowskiej, określając ją coraz częściej nieznanym dotąd

opinii publicznej mianem „holokaust”.

Niemal w tym samym czasie rozpoczęto interpretować historyczne

wydarzenie zagłady w kategoriach religijnych, co można by ująć w sześć

modeli 12 : 1. szoa jako akeda = oi arowanie Izaaka; 2. cierpienie Hioba;

3. cierpienie Sługi Jahwe (Pańskiego); 4. zakryte oblicze Boga (= hebr.

hester panim ; bHag 5a); 5. dramatyczny rezultat wolnej woli człowieka;

6. kara za grzechy Izraela. To religijne myślenie doprowadziło – w prze-

konaniu niektórych badaczy tego fenomenu – do nadania holokaustowi

funkcji religii świeckiej, aprobowanych przez część społeczności żydow-

skiej. Trafnie ujmuje to S. Rejak, odnosząc się do polemiki pomiędzy

D. Roskisem i P. Novickiem:

[...] holokaust rzeczywiście pełni funkcje świeckiej religii, posiadając

te cechy, które stanowią elementy wszystkich religii teistycznych,

z wyjątkiem wiary w transcendentne bóstwo. Są zatem teksty święte:

literatura memuarystyczna, i lmy Szoah i Lista Schindlera ; miejsca kultu:

uniwersyteckie ośrodki badań nad zagładą, lokalne muzea holokaustu

i pomniki holokaustu z United States Holocaust Memorial Museum na

czele; rytuały: regularne obchody upamiętniające oi ary ludobójstwa,

konferencje naukowe i wystawy sztuk plastycznych; święci: ocaleni

z zagłądy; oraz wierni: osoby, dla których holokaust stanowi centralny

element ich tożsamości. 13

czterdziestych w jidysz, a w roku 1958 po francusku ( ). Obarczył

w nim odpowiedzialnością za śmierć niewinnych ludzi samego Boga,

a jego samego uśmiercił, co dało inspirację żydowskim i lozofom i teologom

do stworzenia w latach 60. XX wieku judaistycznej teologii „śmierci Boga”.

Wprawdzie sam później wielokrotnie odżegnywał się od tezy, że szoa pro-

12 Z. Garber, Holocaust, Judaic Theology and the , w: Encyclopaedia of Judaism ,

ed. by J. Neusner [i in.], vol. 1, Leiden–Boston–Köln 2000, s. 406-434; S. Rejak, Judaizm

wobec Szoah. Debata na łamach amerykańskich periodyków żydowskich , s. 145-168.

13 S. Rejak, jw., s. 165-166.

Jednocześnie zagłada stała się przyczyną religijnego buntu wobec

Boga, czemu wyraz dał po raz pierwszy Elie Wiesel w opowiadaniu

Gwiaździsta noc , które ukazało się w Ameryce Południowej w latach

czterdziestych w jidysz, a w roku 1958 po francusku ( La nuit

Pilarczyk Krzysztof - Szoa. Cenzura w nauczaniu Kościoła o Żydach i judaizmie oraz w jego praktyce.pdf

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika: