Agresja jako zjawisko wśród dzieci
w młodszym wieku szkolnym
Spis treści
Rozdział 1. Miejsce agresji w psychopatologii ogólnej.....................................4
1.1. Definicja pojęcia psychopatologii...............................................................4
1.2. Agresja w klasyfikacji zaburzeń psychicznych...........................................5
1.3. Agresja jako zaburzenie zachowania..........................................................5
2.1. Definicja pojęcia agresji..............................................................................6
2.2. Geneza agresji.............................................................................................8
2.2.1. Agresja powstała na skutek instynktu.....................................................8
2.2.2 Agresja jako zjawisko fizjologiczne.....................................................10
2.2.3. Agresja jako reakcja na frustracje.........................................................11
2.2.4. Agresja powstała na skutek społecznego uczenia się...........................12
Rozdział 3. Czynniki determinujące powstawanie zachowań agresywnych wśród dzieci w młodszym wieku szkolnym.....................................................13
3.1. Środowisko rodzinne, a zachowania agresywne dzieci................................13
3.2. Zachowania agresywne, a wiek dzieci.........................................................15
3.3. Zachowania agresywne, a płeć.....................................................................17
3.4. Destrukcyjna rola telewizji i gier komputerowych......................................18
Rozdział 4. Szkoła jako miejsce kumulacji zachowań agresywnych............20
4.1. Nauczyciel jako źródło i obiekt zachowań agresywnych dzieci..................21
4.2. Agresja wśród rówieśników szkolnych........................................................22
4.3. Szkoła jako miejsce blokujące potrzeby uczniów........................................24
Rozdział 5. Profilaktyka i terapia dzieci agresywnych..................................26
Zakończenie.......................................................................................................28
Bibliografia..........................................................................................................29
Załączniki................................................................................................................
WPROWADZENIE
W okresach wielkich przemian społeczno-gospodarczych zawsze narasta przestępczość i agresja oraz znieczulenie na cudzą krzywdę. Media i gazety donoszą o nasileniu się aktów przemocy, okrucieństwa i wandalizmu.
Polska niestety należy do grupy krajów o podniesionym poziomie przestępstw agresywnych nie tylko wśród dorosłych, ale także wśród dzieci. W wielu środowiskach ludzie boją się wyjść wieczorem na spacer, podrzucić autostopowicza, czy zejść do własnej piwnicy. Niektóre mieszkania pozamykane są na wiele zamków z obawy o własne życie.
Coraz częściej uświadamiamy sobie potrzebę przeciwdziałania przemocy i agresywności, rozpoczynając od działań profilaktycznych, gdy zaburzenie wystąpiło w okresie dzieciństwa.
Ważną rolę w zakresie zwalczania agresji i profilaktyki pełni szkoła i rodzina jako podstawowe środowisko wychowawcze. Szkoła, nauczyciele mają stymulować rozwój intelektualny ucznia i formułować cechy jego osobowości. Niepokojący jest fakt, że problem agresji widoczny jest również wśród uczniów najmłodszych klas szkoły podstawowej.
Jednak agresja nie jest tworem współczesności. Agresja towarzyszyła nam od zarania dziejów, przybierając najróżniejsze formy zachowań – od walki na maczugi, poprzez igrzyska w starożytnym Rzymie, wojny, najazdy i wyrafinowane formy agresji stosowane podczas II Wojny Światowej.
W dobie niepohamowanego przepływu wiadomości środki masowego przekazu atakują nas informacjami o napaściach, zabójstwach, pobiciach, kradzieżach, itp. zdarzających się nie tylko w dużych aglomeracjach miejskich, ale także w na pozór spokojnych wsiach.
Pracując z małymi dziećmi zauważyłam, że agresja nie dotyczy tylko świata dorosłych i młodzieży. Opanowuje ona także dzieci z młodszych klas szkolnych, a nawet z przedszkoli. Zjawisko to jest bardzo niepokojące, i dlatego podjęłam się opisania tego problemu. Poprzez przeprowadzone ankiety wśród dzieci, rodziców i nauczycieli sprawdziłam autentyczność wiadomości zdobytych z książek i artykułów – niestety potwierdziły one teorię.
Okazało się, że rzeczywiście, zachowania agresywne są plagą XXI wieku.
Praca ta składa się z czterech części. Pierwsza z nich zawiera podstawowe wiadomości z zakresu psychopatologii ogólnej. Zaznaczone jest tutaj miejsce agresji jako zaburzenia zachowania. Druga część wyjaśnia agresję i jej pochodzenie; zawiera teorie zachowań agresywnych. Natomiast rozdział trzeci charakteryzuje czynniki powstawania zachowań agresywnych u dzieci w młodszym wieku szkolnym. Opisany jest tutaj wpływ rodziny oraz telewizji i gier komputerowych na zachowania agresywne dzieci, a także znaczenie wieku i płci w rozwoju zachowań agresywnych. Ostatni rozdział dotyczy szkoły jako miejsca kumulacji niepożądanych zachowań agresywnych. Zaznaczona jest tutaj agresja wśród rówieśników, ale także tak nagłaśniana przez media agresja dzieci względem nauczyciela i agresja nauczyciela względem dzieci.
1. Miejsce agresji w psychopatologii ogólnej
Jak już wspomniano we wstępie, agresja jest obecnie bardzo rozpowszechnionym pojęciem. Niestety skala zachowań agresywnych rośnie w zastraszającym tempie. Psycholodzy, medycy, socjologowie od dawna zastanawiają się nad źródłem niepożądanych zachowań dzieci i młodzieży. Wiadomo, że agresja może być spowodowana czynnikami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi. Jednak zarówno pierwsze oraz drugie ściśle związane są z procesami psychicznymi. Dlatego tez zaklasyfikowano zachowania agresywne do psychopatologii.
1.1. Pojęcie psychopatologii
Psychopatologia to dziedzina psychologiczno-medyczna, zajmująca się problemami psychicznymi jednostki, ich etiologią i wyeliminowaniem. Jest to nauka o zaburzeniach natury psychicznej, uważana za subdyscyplinę psychiatrii. Obejmuje ona różne przypadki od zaburzeń procesów spostrzegania do schizofreni, nerwic, itp. Zajmując się psychopatologią należy i mówiąc o niej należy mieć pojęcie o chorobach mózgu, o funkcjonowaniu układu nerwowego, a także o psychoanalizie, psychologii poznawczej, psychologii rozwojowej.
Pojęcie psychopatologii związane jest z pojęciem normy i patologii.
Norma – w ujęciu psychiatrii i psychologii klinicznej - jest to idealny wzorzec. Natomiast o patologii mówimy wtedy, gdy nie są spełniane wzorce zachowań akceptowane społecznie.
1.2. Agresja w klasyfikacji zaburzeń psychicznych
Celem klasyfikacji zaburzeń psychicznych jest przyporządkowanie objawów tych zaburzeń do bliżej określonych grup diagnostycznych. Za twórcę obecnie uznawanej klasyfikacji chorób psychicznych uważa się niemieckiego psychiatrę Kraeplina. Uważał on, ze zaburzenia psychiczne mogą być klasyfikowane w zależności od czynników leżących u podłoża zaburzeń, przebiegu procesu chorobowego oraz jego zejścia (Radochański, 1996). System Kraeplina był co pewien czas modyfikowany, aż w roku 1994 powstała powszechnie uznawana i stosowana klasyfikacja chorób psychicznych Diagnostic and Statistic Manal for Mental Disorders (DSM IV). Natomiast Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) opracowała Międzynarodoą Klasyfikację Chorób, Urazów i Przyczyn Zgonów (ICD), która była wielokrotnie uaktualniana i korygowana, by obecnie przyjąć nazwę ICD X.
Zachowania agresywne mają swoje miejsce każdej klasyfikacji.
Międzynarodowa Światowa Organizacja Zdrowia umieściła zachowania agresywne w grupie: Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i wieku młodzieńczym (F90,0) – zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji.
Natomiast według DM IV, zachowania agresywne zalicza się do zaburzeń deficytu uwagi i aktywności ruchowej 318.8 – zaburzenia kontroli zachowania (Radochańki, 1996, s.39-40).
1.3. Agresja jako zaburzenie zachowania
Termin „zaburzenia zachowania” jest w literaturze różnie ujmowany. J.Namysłowska uważa, że „zasadniczą cechą zaburzeń należących do tej grupy jest stosunkowo trwały wzorzec buntowniczych, agresywnych lub aspołecznych zachowań występujących zarówno w domu jak i szkole i grupie rówieśniczej, zachowania te odbiegają od typowych dla tego wieku oczekiwań społecznych” (op.cit, s.172).
Zaburzenia zachowania występują u dzieci w poszczególnych fazach rozwojowych. Jest to zachowanie normalne, nie odbiegające od normy, pod warunkiem, że jest przejściowe i mija bezpowrotnie. Jeżeli natomiast zaburzenia zachowania mają charakter przewlekły i są nieakceptowane przez środowisko, wtedy mówimy o patologii. Jednak należy bardzo ostrożne diagnozować takie zachowania, ponieważ mogą one być częścią składową nerwic, psychoz, coraz częściej występujących wśród dzieci. Zaburzenia zachowania mogą być również uwarunkowane przez liczne czynniki wewnętrzne, m.in. minimalne uszkodzenie mózgu, czynniki konstytucyjno-genetyczne, za które dziecko w żadnej mierze nie ponosi zaburzenie zachowania. Dziecko nie ponosi także winy za to, że jego zachowanie ulega deprawacji pod wpływem negatywnych czynników zewnętrznych takich jak: grupa rówieśnicza, dom rodzinny, szkoła, media.
Dzieci w wieku wczesnoszkolnym, tzn. od 6 do 12 roku życia przejawiają częstsze i silniejsze zachowania agresywne niż dzieci w wieku przedszkolnym. Uwarunkowane jest to tym, że spotykają się one z nową sytuacją związaną z pójściem do szkoły, a co za tym idzie, ze zwiększeniem wymagań względem niego ze strony rodziców i nauczycieli, konfrontowaniem jego osiągnięć z osiągnięciami rówieśników. Jednak, gdy niewłaściwe zachowanie nasila się, należy skontaktować się z psychologiem szkolnym lub
poradnią zdrowia psychicznego. Bagatelizowanie tego problem może tylko wzmocnić niepożądane zachowania i utrwalić je, co w okresie dorastania może doprowadzić do poważnych zaburzeń i konfliktów.
2. Pojęcie agresji w świetle literatury fachowej
Kontrowersje wokół definicji agresji istnieją od dawna. Jeżeli wziąć pod uwagę stosunki międzyludzkie, agresja polega na łamaniu norm i zasad moralnych utworzonych poprzez bieg historii. Niszczenie, zadawanie bólu i cierpienia ą formą kontaktów interpersonalnych nawet wtedy, gdy agresor nie ma bezpośredniego kontaktu z ofiarą.
Problemem agresji interesuje się wiele dyscyplin naukowych, np. psychologia, pedagogika, socjologia, etyka, kryminologia. Każda z nich wprowadza własna definicję pojęcia agresji.
2.1. Definicja pojęcia agresji
Z powodu różnych źródeł agresji, charakteru motywacji, form i rodzajów agresji, stworzenie definicji tego pojęcia nie jest zadaniem łatwym.
Termin agresja pochodzi z łacińskiego agressivo i oznacza działanie skierowane przeciwko komuś lub czemuś. „Pojęcie agresji zastępowane bywa terminami: wrogość, wojowniczość, napastliwość czy destruktywność. Terminy te służą do określania tendencji czy też skłonności do zachowania czynnego lub werbalnego skierowanego przeciwko komuś lub czemuś. Najczęściej mówi się o agresji słownej, fizycznej oraz o agresji bezpośredniej” (J.A.Pielkowa 1997, s.13).
Bardzo ważne jest, by zauważyć różnice pomiędzy agresją a przemocą.
Przemoc jest to mechanizm uruchamiany na skutek agresji, pobudza do czynności atakowania, niszczenia i destrukcji w sferze psychologicznej lub fizycznej osoby lub grupy osób. O zjawisku przemocy mówimy wtedy, gdy osoba silniejsza wykorzystuje przewagę, jaką ma nad słabszym, nie mogącym się bronić.
Natomiast agresja to zachowanie zmierzające do wyładowania gniewu na osobach trzecich.
Zarówno zjawisko przemocy, jak i agresji przejawia się w bogatym arsenale środków.
Rozróżniamy agresję konstruktywną i destruktywną.
Agresja konstruktywna utożsamiana jest z pojęciem rozwoju i rzadko ma charakter przestępczy. Oznacza ona akceptowany społecznie ruch po coś, w celu zaspokojenia własnych lub cudzych potrzeb.
Z kolei agresja destruktywna to zachowania godzące w swobody jednostki, np. przemoc emocjonalna, instytucjonalna. Gdy zachowania takie są niezgodne z obowiązującymi normami prawnymi, moralnymi, obyczajowymi, winna być zaliczana do zachowań przestępczych.
Według słownika psychologicznego agresja to „wszelkie działanie fizyczne lub słowne, którego celem jest wyrządzenie krzywdy fizycznej lub psychicznej, rzeczywistej lub symbolicznej, jakiejś osobie lub reprezentantowi. Agresja jest zazwyczaj reakcją na frustrację, jest też przejawem wrogości”(red. Szewczuk, 1979, s.11).
Ujęcie psychologiczne agresji opisuje również A. Frączek (1979), nazywając czynnościami mającymi na celu wyrządzenie komuś krzywdy, szkody i spowodowanie utraty wartości cenionych społecznie. Agresja według niego to także zadanie bólu fizycznego lub spowodowanie cierpienia moralnego innemu człowiekowi.
Niektórzy uważają, że o agresji mówimy tylko wtedy, gdy występuje ona z intencją uszkodzenia, wyrządzenia krzywdy. Inni naukowcy natomiast rozpatrują agresję nie zależnie od tego, czy dana osoba stawia sobie za cel wyrządzenie komuś krzywdy, szkody.
Natomiast J. Ranschburg (1993) uważa, że agresja to działanie zamierzone i świadome w formie otwartej lub symbolicznej, mające na celu wyrządzenie komuś szkody, bólu, krzywdy. Agresja może być zarówno narzędziem jaki i celem działania, dlatego J. Ranschburg rozróżnia dwa rodzaje zachowań agresywnych.
Jednym z nich jest agresja instrumentalna (zimna, z premedytacją), do której ucieka się osoba niewidząca innego sposobu realizacji swoich planów, jak tylko poprzez agresję.
Kolejna to agresja afektywna, której powodem jest wewnętrzna potrzeba rozładowania napięcia psychicznego, frustracji, negatywnych emocji.
Przedmiotem agresji mogą być ludzie, zwierzęta, rośliny, przedmioty, jak również instytucje, normy, idee. Obejmuje ona zarówno atak fizyczny, słowny jak i ekspresyjny. Może ona być też tylko pomyślana lub wyrażać się w marzeniach.
W literaturze naukowej i w języku potocznym, pojęcie agresji odnosi się do zjawisk, czynności podejmowanych z intencją uszkodzenia kogoś lub czegoś, prowadzących do negatywnych, czasami drastycznych konsekwencji.
2.2. Geneza agresji
Dziecko agresywne jest niewątpliwie kłopotem dla rodziców, nauczycieli i wychowawców. Także ono samo często nie czuje się dobrze ze swoja agresją. Często nie wiemy skąd biorą się zachowania agresywne. Wśród naukowców także brak jest zgody, co do genezy tego zjawiska. Istnieją różne teorie agresji. Wyjaśniają one mechanizmy powstawania zachowań agresywnych u człowieka. W jednych koncepcjach mówi się o wrodzonych popędach, w innych o dużym znaczeniu frustracji, a w najnowszej o czynnikach środowiskowych. I właśnie ta najnowsza koncepcja mówiąca o społecznym uczeniu się zachowań jest chyba najbardziej trafna. Z badań bowiem wynika, że dzieci najskuteczniej i najszybciej uczą się zachowań agresywnych poprzez naśladownictwo i modelowanie.
2.2.1. Agresja powstała na skutek instynktu
Przedstawiciele hormizmu: W. Mac Dougall, P. Bovet, Z. Freud, K. Lorenz uważają, że człowiek rodzi się z gotowym instynktem zwanym przez niektórych „instynktem walki” niezbędnym do życia, tak jak z np. instynktem głodu. Według nich agresja powstała na drodze ewolucji i jest potrzebna do utrzymania gatunku. Tak rozumiana agresja nie jest wyuczona, tylko nabyta (J. Grochulska, 1993).
Zachowanie ludzi podlega kontroli wielu instynktów i każdemu z nich towarzyszą emocje, które w powiązaniu z danym sobie instynktem, kształtuje życie psychiczne i działanie człowieka. Najważniejszym jest instynkt walki, który jest źródłem gniewu i motorem napędowym do działania. Pobudza on do zaspokajania potrzeb, obrony przed atakiem. Jednak bywa on także wywołany poprzez podniety związane z doznawanymi niepowodzeniami, które wywołują agresję. Jednak istnieje możliwość zamiany społecznie nieakceptowanych zachowań agresywnych wywołanych poprzez instynkt, na akceptowane społecznie. Aby nie spotkać się z negatywną oceną człowiek szuka innych form manifestacji instynktu walki. Najważniejsze z nich to: socjalizacja, intelektualizacja, dewiacja, subiektywizacja, czego przykładem może być odpowiedni wybór zawodu, by zachowanie agresywne przekształcić na zachowanie akceptowane przez społeczeństwo.
Z. Freud jako twórca psychoanalizy, także podjął się wytłumaczenia genezy agresji. Jego poglądy ulegały wielu przeobrażeniom. W końcu sformułował teorie, w których stwierdził, że każdy człowiek od chwili narodzin posiada dwa główne, przeciwstawne instynkty, będące siłą napędową naszego działania. Jednym z nich jest eros, czyli instynkt życia, przejawiający się w dążeniu do podtrzymania gatunku, kontynuacji życia i pozostający w ścisłym związku z instynktem samozachowawczym i seksualnym. Drugim jest thanatos, czyli instynkt śmierci. Instynkt ten może być zwrócony na zewnątrz. Przejawia się wtedy we wrogości, rozładowaniu napięć, skłonności do morderstw i niszczenia. Natomiast zwrócony do wewnątrz przejawia się w karaniu samego siebie, samounicestwienia, co może prowadzić do samobójstw. Konflikt między tymi dwoma instynktami prowadzi do silnego napięcia emocjonalnego. Powstałą agresywną energię powinno się w jakiś bezpieczny sposób rozładować. Takie rozładowanie nazywa się katharsis - oczyszczenie.
W przeciwnym wypadku, skumulowana agresja może wybuchnąć w postaci zachowań agresywnych nieakceptowanych społecznie. Jedynymi czynnikami hamującymi przejawy instynktu agresji są strach przed kara i użyciem siły. Gdy zostaną użyte we wczesnym dzieciństwie, wykształtują umiejętność stosowania różnych mechanizmów obronnych, przekształcających zachowania agresywne w nieszkodliwe lub pozytywne formy zachowań.
A. Adler stwierdził, że głównymi motywami naszego działania są kompleksy niższości. U dzieci powstają one na tle ich naturalnej, rozwojowej słabości i zależności od rodziców, dorosłych., następnie są one rezultatem istnienia tzw. niepełnowartościowych organów. Kompleksy niższości są skutkiem powstawania instynktu mocy i dążenia do nadkompensacji. Przejawia się to w chęci do panowania, dominowania. Może to doprowadzić do wystąpienia zachowań agresywnych, by podświadomie zmniejszyć moc przedmiotu agresji. Agresja sprzyjająca rozładowaniu kompleksu niższości pełni pozytywną funkcję przystosowawczą. Może jednak stać się powodem konfliktów i trudności w życiu (Z. Skorny, 1968).
K. Lorenz twierdzi, że agresja jest użyteczna, jest istotnym elementem organizacji instynktów chroniącej życie. Wywołują ją bodźce lub zespoły – dziedziczone, inne zaś hamują ją (G. Rutkowska, 1998). Wrodzone sposoby zachowania mogą jednak zatracić swoją równowagę przy nieznacznej zmianie warunków otoczenia. W dzisiejszych czasach, gdy nie nadążamy za zmianami naukowymi, kulturowymi, technicznymi, społecznymi, rodzi się agresja destruktywna. Aby nie przyczyniła się ona do patologicznego upadku kultury, człowiek musi nauczyć się opanowywać instynkty, emocje oraz przewidywać ich skutki.
Nie możemy powiedzieć, że agresja ma charakter wyłącznie instynktowny, ponieważ brak jest na to jednoznacznych dowodów. Musimy nauczyć się rozładowywać agresję w sposób akceptowany społecznie.
2.2.2. Agresja jako zjawisko fizjologiczne
Relacje pomiędzy agresją a biologią są bardzo złożone i nie do końca jasne, dlatego nadmienię tylko o roli mózgu oraz znaczeniu czynników genetycznych i hormonalnych w teoriach fizjologicznych agresji.
Liczne badania potwierdziły, że podstaw gniewu i agresji należy szukać w procesach nerwowych, zachodzących w ośro...
Anna-Helena1