Niedostosowanie społeczne to problem (Konopnicki):
1. Społeczny – uniemożliwia konstruktywną socjalizację jednostki w środowisku, czego skutki bezpośrednio lub pośrednio odczuwają róże warstwy społeczne
2. Psychologiczny – w wyniku zaburzeń osobowości, charaktero lub psychopatycznych, powoduje defekty w sferze kontaktu, aktywności i harmonii życia wewnętrznego jednostki
3. Pedagogiczny – z powodu dewiacji osobowościowych utrudnia adaptację, edukację i wychowanie.
Rodzaje niedostosowania społecznego
Według J. Konopnickiego wyróżniamy trzy podstawowe rodzaje niedostosowania społecznego:
a) manifestowane w postaci zahamowania jednostki w środowisku
b) manifestowane postawą demonstracyjno – bojową jednostki w środowisku
c) manifestowane skrajną aspołecznością. Pod pewnymi względami zawiera ona cechy zahamowania, a pod innymi – wyraźnej wrogości do otoczenia. Różni się jednak od nich. Nie jest to zasadniczo niedostosowanie (z psychologicznego punktu widzenia), bo jednostka nie cierpi z powodu swojej sytuacji. Jednak z uwagi na ogromną szkodliwość społeczną wymaga zajęcia się takimi jednostkami, chociażby po to, by wiedzieć, przed kim i dlaczego chronić społeczność dziecięcą.
Niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci zahamowania jednostki w środowisku
Wyróżnić tutaj możemy cztery podrodzaje:
1. Brak zaufania do ludzi, nowych rzeczy i sytuacji
Ten syndrom obejmuje symptomy osłabienia naturalnej pewności siebie. Dzieci takie nie mogą przemóc swej ostrożności wobec obcych, nie mogą skutecznie rywalizować ze swoimi rówieśnikami. Rzadko kiedy są dokuczliwe dla innych. Ten rodzaj zachowania występuje bardzo często u dzieci pochodzących z tzw. dobrych domów o korzystnych warunkach materialnych, bądź u dzieci, które napotykają na trudności w nauce szkolnej. Jest to reakcja obronna przed niepowodzeniami szkolnymi, która przy pomyślnej sytuacji dziecka, wyraźnie osłabia się, chociaż nie w każdym przypadku. U dzieci z tej grupy występuje brak zaufania w każdej sytuacji, na każdym kroku, podczas gdy dzieci normalnie przechodzą do innego typu działalności bez utraty zaufania we własne siły, jeżeli jakaś praca im się nie udaje. Ponadto dziecko takie nie stara się w ogóle osiągnąć większej skuteczności swego działania czy mistrza w jakiejś pracy, ono wyraźnie pragnie, aby je do tej pracy zmuszano.
Przyczynami takiego zachowania mogą być ponadto:
- burzliwe życie psychiczne (stresy) matki w ostatnich miesiącach ciąży
- częste zapadanie dziecka na choroby
- mała odporność fizyczna
- przebyte choroby we wczesnym dzieciństwie i tzw. wielokierunkowe osłabienie psychofizyczne, często powodujące objawy neurastenii
2. Depresja, w swych łagodniejszych formach objawia się jako różnorodność i zmienność poziomu (stopnia) reakcji (z dnia na dzień) oraz brak energii fizycznej. Ostrzejsza faza wyraża się utrzymywaniem się stanu apatii oraz tendencją do niepokoju lub frustracji – co ujawnia się w pewnej skłonności do ciągłych irytacji i wybuchów wściekłości.
O ostrzejszej fazie depresji mówimy wówczas, kiedy dziecko jest apatyczne, „bez życia” i chętnie kryje się w samotności. Występuje wówczas zahamowanie normalnych dążeń dziecka do osiągania sukcesów, a w krańcowych fazach unika ono w ogóle społecznych kontaktów. Skłonność do irytacji i wybuchów występuje wtedy, gdy dziecko nie może osiągnąć sukcesów.
Wszystkie te przyczyny mogą być między innymi powodem niepowodzeń szkolnych, trudności w nauce i wychowaniu, kontaktach społecznych i prowadzą przeważnie do zaburzeń w socjalizacji, załamania psychicznego, przerwania nauki, a więc niewiary w możliwości dalszej pomyślnej edukacji. Na taką niekorzystną sytuację zewnętrzną i wewnętrzną jednostki przyjmuje się określenie „załamanie planu życiowego”. Oznacza osobniczy stan psychospołeczny, spowodowany konfliktami wewnętrznymi i urazami psychicznymi lub negatywnymi czynnikami zewnętrznymi, tkwiącymi w rodzinie, szkole, nieformalnych grupach rówieśniczych lub w innym ośrodku, co prowadzi jednostkę do niedostosowania społecznego, zaburzeń w socjalizacji i niewiary w możliwość pomyślnej realizacji zadań życiowych w żadnym zakresie.
3. Wycofanie się, dotyczy niechęci jednostki do nawiązywania kontaktów społecznych i częstych przypadków izolacji, wyobcowania w środowisku.
W wycofaniu rozróżniać będziemy „uwarunkowaną doświadczeniem (niepowodzeniem w tej dziedzinie) niechęć do jakichkolwiek stosunków z ludźmi i brak potrzeby kontaktów z ludźmi, znany pod nazwą autyzmu. Granice pomiędzy tymi formami są bardzo trudno uchwytne: nie jest rzeczą łatwą odróżnić obronne „wycofanie się” od „autyzmu”. Często spotykamy się z twierdzeniem, że autyzm jest wynikiem jakiegoś defektu umysłowego, powstałego w wyniku uszkodzenia kory mózgowej; dzieci autystyczne spotykamy bowiem także w rodzinach dobrych i o dobrej społecznej reputacji. Rodzin takich nawet nie można podejrzewać o pozbawienie dziecka uczucia, szczególnie wtedy, jeśli interesujące nas dziecko ma rodzeństwo, z którym nie ma żadnego kłopotu.
4. Niekonsekwentne postępowanie jest formą zachowania się jednostki działającej „pod przemożnym wpływem bodźca, który w danej chwili jest najsilniejszy. W przeciwieństwie do dziecka nieśmiałego i ostrożnego, dziecko takie odznacza się tendencją do zaspokajania swych potrzeb bez względu na konsekwencje.
Dziecko takie nie uznaje ani przeszłości, ani przyszłości, a tylko chwilę bieżącą. Pociąga to za sobą wiele przykrości, daje się bowiem łatwo użyć do wszelkiego rodzaju złośliwości i bezsensownych kawałów.
Z powodu braku „integracji czasowej” nie jest w stanie niczego się nauczyć ze swego poprzedniego doświadczenia. Wszelkie upomnienia i kary nie mają wpływu na dziecko. Nie może ono w sobie wyrobić żalu z powodu niewłaściwości swych czynów (odporność na warunkowanie), ale nie może także reagować wrogością na brak poczucia bezpieczeństwa.
Takie dziecko podobne jest do dziecka określanego jako „skrajnie aspołeczne”, ale tylko pozornie. W przeciwieństwie do aspołecznego może ono nawet być przyjemne dla otoczenia, jego złośliwości bowiem nie mają charakteru celowych antyspołecznych posunięć.
Dziecko niekonsekwentne może być łatwo wykorzystywane przez prawdziwych aspołeczników do wszelkiego rodzaju przestępczej pomocy w gangach, jest znakomitym obiektem do zdemoralizowania.
Pod wpływem określonych bodźców, w określonych sytuacjach działa spontanicznie, prymitywnie reagując na bodźce zewnętrzne, np. z powodu osłabienia funkcji umysłowych. Niewiele korzysta z doświadczenia. Nie ma czasu na poznawczą analizę sytuacji, czyli na umysłowe zastosowanie próby i błędu. Nie musi ono być wcale mało inteligentne, a niekonsekwencja może być jego jedynym defektem.
Niedostosowanie społeczne manifestowane postawą demonstracyjno – bojową jednostki w środowisku
Charakteryzuje się znacznie silniejszą i gwałtowniejszą reakcją emocjonalną, niż wymaga tego zdarzenie czy określona sytuacja. Konopnicki wyróżnia cztery podstawowe typy:
1. Wrogość w stosunku do dorosłych
2. Otwarta wrogość
3. Wrogość w stosunku do dzieci
4. Łagodniejsze formy aspołecznego zachowania
Wrogość w stosunku do dorosłych
Wiążę się ze sferą rozwoju życia uczuciowego dziecka, które w wieku 13 – 16 lat, przechodzi okres wczesnej adolescencji. W tym okresie powinien mieć zapewnioną potrzebą bezpieczeństwa, uznania i szacunku. W przeciwnym razie będzie jej brak kompensować poza domem, najczęściej w szkole, pierwotnie poprzez zwracanie uwagi na siebie – najczęściej nauczyciela. Jeżeli fazy niepokoju o uczucie dorosłego występuje zamiennie z fazami wrogości, możemy z dużym prawdopodobieństwem twierdzić, że dziecko jest pozbawione poczucia bezpieczeństwa w rodzinie.
Otwarta wrogość
Może wystąpić w domu rodzinnym, a także w szkole i w szerszym środowisku. Odrzucenie przez jedno z rodziców powoduje wrogość wobec winowajcy. Gorzej jest, gdy odrzucenie występuje ze strony obojga rodziców.
Do niedostosowanych przypadków należą anomalie typu sadystycznego, przejawiane względem jednego bądź obojga rodziców, rodzeństwa i innych domowników, w tym osób starszych. Takie zachowanie powoduje z czasem wrogość do dziecka wszystkich członków rodziny.
Sytuacja wygląda inaczej gdy mamy do czynienia z dzieckiem o uszkodzonym centralnym układzie nerwowym lub ze stanami frustracyjnymi jakie mogą wystąpić także u dzieci normalnych. Wówczas swoją wrogość w stosunku do rodziców dziecko wyraża w postaci aspołecznego zachowania, którym świadomie chce przynieść im wstyd i spowodować zmartwienie z powodu np. ucieczek z domu, kradzieży, złego zachowania itp.
W miarę pogłębiania się zaburzeń w socjalizacji, stopień wrogości i krąg znienawidzonych osób powiększa się, powodując ucieczkę w samotność bądź poszukiwanie w środowisku podobnych sobie jednostek aspołecznych. Kary i nagany nie mają żadnego znaczenia dla wrogiego dziecka, najwyżej potwierdzają jego przypuszczenia, że nie jest kochane, a to z kolei prowadzi do mnożenia wrogich ataków i całkowitej utraty rodziców.
Wrogość występuje jako mechanizm niszczenia uczucia tak długo, jak długo dziecko nie przestało całkiem kochać rodziców. Wrogość jest niestałą formą zachowania się. Jeżeli dziecko przekona się do dorosłych (stwierdzi ich lojalność w stosunku do siebie), może w zmienionych warunkach przy zapewnieniu mu poczucia bezpieczeństwa nawet zupełnie się poprawić.
Do podstawowych przyczyn otwartej wrogości należą:
- urazy doznane w życiu płodowym lub w czasie porodu
- brak poczucia bezpieczeństwa dziecka w rodzinie
- niewłaściwy stosunek nauczyciela do dziecka
Wrogość w stosunku do dzieci
Jest odbiciem stosunku dziecka do dorosłych, jednak o znacznie mniejszym napięciu.
Łagodniejsze formy aspołecznego zachowania
Należą tu takie symptomy jak: brak pragnienia, by zadowolić dorosłych, pewna forma okazywania niezależności czy obojętności w kontakcie z nimi, łagodniejsze formy autyzmu. Takie formy zachowania nie należą do jaskrawo dostrzegalnych w środowisku. W przypadku konstruktywnej socjalizacji reedukacyjnej, przy odpowiedniej postawie nauczyciela – wychowawcy i jego oddziaływaniach terapeutycznych na dziecko, mogą ulec zanikowi, w wyniku czego wychowanek niedostosowany społecznie może dojść do normy.
Niedostosowanie społeczne manifestowane w postaci „skrajnej aspołeczności”
Mamy z tym do czynienia, gdy brak jest zainteresowania dziecka tym, czy dorośli aprobują jego zachowanie. Naturalną rzeczą jest, że dziecko od najmłodszych lat obserwuje co gniewa dorosłych. Jego wrażliwość uzależniona jest od istnienia potrzeby dobrych stosunków z dorosłymi i uzyskania aprobaty swego zachowania się. Jego wiedza o tym, co jest słuszne, opera się na instynkcie i doświadczeniu. Jeżeli tego nie ma, to nie ma do czego apelować, dziecko nie czuje się winne złego postępowania, nie pragnie przebaczenia, nie szuka sympatii i ma bardzo mało (albo wcale) skrupułów w wyrządzaniu komuś krzywdy.
W poszukiwaniu skutecznego działania nie jest ono skrępowane tym, co jest społecznie uważane za możliwe do przyjęcia. Może ono osiągnąć tą skuteczność przez napastowanie i dokuczanie innym dzieciom. W grach jest często nieuczciwe, próbuje korzystać z sytuacji (też kradzież). Jest przebiegłym kłamcą i nie ma skrupułów.
Dzieci takie pozornie wyglądają normalnie, nie przeżywają żadnych stanów frustracyjnych, nie ukazują wiele żalu i wzruszenia. Przez rówieśników traktowane jako niekoleżeńskie, nie są lubiane, a jeśli zawierają przyjaźnie, to na krótko.
Dziecko przejawiające skrajną aspołeczność traktuje ją normalnie, bez subiektywnego przeżywania popełnianych przez siebie przestępstw. Są trzy podstawowe przyczyny skrajnej aspołeczności:
1. Uszkodzenie systemu nerwowego dziecka
2. Dewiacje wychowawcze w domu rodzinnym
3. Destrukcja ze strony dorosłych bądź rówieśników w szerszym środowisku społecznym
Charakterystyka niedostosowanych społecznie
charaktero -, psycho- i neuropaci
Antyspołeczne postawy, przeżycia psychiczne, zaburzone stany emocjonalne i przestępcza działalność znacznie utrudniają lub wręcz uniemożliwiają niedostosowanym społecznie dostosowanie się do warunków życia, do ludzi, do norm oraz do obranych celów i wartości. Przy dłużej trwających niepomyślnych warunkach życia i rozwoju biopsychicznego, u niedostosowanych społecznie pogłębiają się stany patologiczne i dewiacje społeczne na tle osobowościowym (charaktero-, psycho-, neuropatycznym) lub środowiskowym.
Charakteropaci
Do bezpośrednich oraz pośrednich przyczyn charakteropatii należą:
1. Zapalenie opon mózgowych
2. Choroba Heinego – Medina
3. Uszkodzenia mózgu
O bezpośrednim wpływie mówimy wówczas, gdy na skutek działania czynnika chorobotwórczego następują zmiany organiczne w tych ośrodkach mózgu, które mają decydujące znaczenie dla kształtowania się uczuciowości i woli jednostki.
Wpływ pośredni istnieje wówczas, gdy innym zaburzeniom lub uszkodzeniom spowodowanym chorobą towarzyszą trudności wychowawcze.
Do najbardziej typowych objawów można zaliczyć: drażliwość, wybuchowość, skłonność do czynów impulsywnych i wyładowań afektywnych w postaci wybuchów wściekłości, przebiegających nierzadko ze zwężeniem pola świadomości. Inne cechy charakteropatyczne przypominające psychopatie to: skłonność do kradzieży, kłamstwa, ucieczek z domu, włóczęgostwa, lenistwa, brak poczucia dystansu wobec starszych, brak karności, nieumiejętność zgodnego współżycia z otoczeniem, okrucieństwo, skłonność do nałogów, lekceważący stosunek do zadań życiowych i społecznych, skłonność do wybryków płciowych. W lżejszych przypadkach, pod wpływem umiejętnego oddziaływania wychowawczego, możliwe jest częściowe lub niemal całkowite wyrugowanie złych właściwości charakteru. Natomiast w niepomyślnych warunkach środowiskowych utajone cechy charakteropatyczne mogą się wyzwolić i wtórnie rozbudować. Zanikanie cech psychopatycznych, i to samo dotyczy charakteropatów, nie jest jednak dowodem wyleczenia, lecz wyrazem kompensacji.
Psychopaci
Jako psychopatię określamy wrodzone odchylenie od normy w zakresie życia popędowego, emocjonalnego i woli, powodujące, że ważne, normalne cele życiowe albo tylko bardzo trudno, albo też nie są wcale osiągane na skutek niedociągnięć w spełnianiu zadań życiowych lub też na skutek niedostosowania do otoczenia. Na powstanie psychopatii mają wpływ czynniki genetyczne w połączeniu z wpływami środowiskowymi, także tymi, które działają na płód. Można zatem powiedzieć, że decydują o niej wpływy środowiskowe, gdy dziecko o słabszej strukturze nerwowej, o małej odporności psychicznej, o dużej wrażliwości może w sprzyjających warunkach wychowawczych rozwijać się dobrze, ale w niekorzystnych warunkach środowiskowych grozi mu ukształtowanie osobowości psychopatycznej.
Inne cechy psychopatyczne to:
1. Psychopata to jednostka, która ma „odchylenia od normy” o cechach negatywnych lub pozytywnych
2. Inność w zakresie cech społecznych, osobistych i emocjonalno – wolicjonalnych powoduje trudności wychowawcze, trudności w dostosowaniu się do środowiska i inne. Istnieje konflikt między tendencjami psychopaty i środowiska.
3. Pomimo w pełni sprawnego intelektu lub nawet w przypadku wybitnej inteligencji nie są zdolni do zmiany swojego sposobu postępowania, chociaż zdają sobie sprawę z niepomyślnej sytuacji własnej w środowisku. Dzieje się tak dlatego, że decydujący wpływ na sposób postępowania psychopaty w otoczeniu wywierają czynniki emocjonalne, wolicjonalne, popędowe, wykazujące odchylenia od normy.
4. Psychopatia to stan trwały odznaczający się swoistymi formami zachowania. zaznaczają się ostrzej w okresie somatycznego osłabienia organizmu, a mianowicie w okresie dojrzewania, a potem na skutek osłabienia starczego.
Typy psychopatów:
1. Psychopaci indyferentni, do których należą hipertymicy o nastroju pogodnym, są ożywieni i łatwo nawiązują kontakty z otoczeniem. Przyjaźni ludziom, co stanowi tylko pozorną, powierzchowną powłokę ich osobowości i nie ma głębszego podłoża uczuciowego. W sytuacjach trudnych, osoby te stają się drażliwe, nieprzyjemne, kłótliwe. Stają się beztrosko nieodpowiedzialni, lekkomyślnie zaniedbują przyjęte obowiązki i zobowiązania. Starają się za to osiągnąć cel (nierzadko nierealny) zamierzony w inny sposób: kłamstwem, intrygą, samochwalstwem i butą. Za nieosiągnięcie celu obarcza osoby drugie, otoczenie, warunki życiowe, będąc przekonanym o słuszności swych sądów, ponieważ jednostki te nie są w stanie krytycznie ocenić własnych błędów i wad, widząc je natomiast u innych, co także prowadzi do wrogich ustosunkowań i konfliktowości oraz trudności wychowawczych, które są przejawem niedostosowania społecznego.
2. Psychopaci bezwolni i depresyjni są przeciwstawnym typem hipertymika. taka jednostka jest podatna na wpływy środowiska. Jest taki, jakie jest środowisko, przy czym ulega nie tylko łatwo wpływom zewnętrznym, ale także wewnętrznym. Nie umie oprzeć się i przeciwstawić wpływom otoczenia, ale też ulega łatwo wewnętrznym czynnikom motywacyjnym, nie umie panować nad swoimi popędami, temperamentem, stanami uczuciowymi. Nie jest więc ani zły, ani dobry, tylko taki, jakie są aktualne wpływy decydujące o jego postępowaniu. Nie posiada energii i siły woli, żeby przeciwstawić się bodźcom na niego oddziaływującym, ale też nie umie konsekwentnie realizować własnych zamierzeń i planów. Tacy uczniowie są roztargnieni, leniwi, wykazują brak koncentracji myśli. W trudniejszych sytuacjach, łatwo się zniechęcają, są bezradni i popadają w stan depresji, co poważnie utrudnia im naukę, dalszy proces socjalizacji oraz ogólny rozwój.
Zalecenia:
1. Dzieci psychopatyczne (podobnie jak charakteropaci) powinny być wychowywane bez specjalnych środków i metod wychowawczych, za to powinny mieć stworzone jak najkorzystniejsze warunki dla rozwoju i kształtowania cech psychicznych.
2. Proces edukacji powinien przebiegać wśród dzieci normalnych, jedynie w przypadkach trudnych powinni być skierowani do zakładu wychowawczego.
Zresocjalizowany psychopata, po opuszczeniu zakładu wychowawczego z powodu swoich dewiacyjnych cech osobowości zagrożony jest recydywą. W zależności od środowiska, w jakim się znajdzie, może być jednostką zupełnie poprawną, ale może też przylgnąć do skrajnej grupy przestępczej i ponownie stać się niedostosowaną społecznie lub wręcz niebezpieczną w środowisku, ponieważ, jak wiadomo, nie potrafi oprzeć się wpływom środowiska, a także nie panuje nad własnymi popędami, uczuciem i temperamentem.
Neuropaci
Ich zachowanie jest gwałtowne i agresywne, impulsywne. Są ruchliwi i ekstrawertyczni. cechuje ich postawa wrogości, skłonność do reakcji zaczepnych i negatywna postawa wobec wszelkiej władzy. Agresywne zachowanie się jest prowokacją obronną na tle lęku związanego z zależnościami. U młodzieży tego rodzaju lęk powstał jako rezultat odtrącenia, szczególnie przez rodziców. Słabość lub nawet brak uczuć winy, a więc słabość mechanizmu kontroli wewnętrznej przez antycypację uczuć winy jest tu rezultatem nieudanego procesu identyfikacji z rodzicami, co wynika zarówno z reguły odtrącenia, jak i stosowania wobec dziecka niekonsekwentnej i surowej dyscypliny. Emocjonalne podłoże internalizacji norm moralnych zostało jednak zachowane, gdyż istnieje wytworzona we wczesnych okresach rozwojowych potrzeba wzajemnej emocjonalnej zależności. Skłonność do agresji jest skutkiem frustracji potrzeby emocjonalnej zależności: frustracja ta staje się źródłem konfliktu między skłonnością do manifestowania uczuć pozytywnych a lękiem przed karzącym potraktowaniem takich manifestacji, czyli przed odtrąceniem. Reakcje agresywne stanowią doskonały sposób rozwiązywania konfliktu między potrzebą wzajemnej emocjonalnej zależności a lękiem przed odtrąceniem, gdyż wywołuje agresywną kontragresję, co pozwala na deprecjonowanie wartości, których nie można osiągnąć lub których osiągnięcie budzi intensywny lęk.
Neuropatów można podzielić na:
1. Agresywno – lękowych ze skłonnościami do neurotyczności. Młodzież ta zachowuje się antyspołecznie, ponieważ w ten sposób utrzymuje równowagę psychiczną. Ale nie zawsze tak jest, np. gdy powstrzyma się od szkodliwej społecznie działalności, płaci za to zachwianiem równowagi psychicznej. Osoba taka posiada nastawienia agresywne (prowokujące), które redukują lęk.
2. Z zaburzeniami emocjonalnymi. Ich agresywność wiążę się z zaburzeniami emocjonalnymi, co powoduje dezintegrację osobowości. Podobnie jak poprzedni czują się niekochani i odtrąceni. cechuje ich niedojrzałość emocjonalna, skłonność do ucieczki w fantazję i marzenia, nieśmiałość, a przy tym często zniechęcenie i depresja. Mają poczucie niższości, mało przyjaciół. szukają jednak szerszego towarzystwa i rozrywek pozwalających zagłuszyć lęk. Często (wynik dużego napięcia emocjonalnego) obgryzają paznokcie, nadmiernie uczęszczają do kina i piją alkohol. mają słabą odporność na frustrację, co upodabnia ich do młodzieży, u której występują stany agresywno – lękowe.
Żadnej z odmian osobowości neurotycznej nie można identyfikować z nerwicą, w której oprócz stanów lękowych i napięcia oraz nierozwiązanych konfliktów wewnętrznych występują ponadto zaburzenia w biologicznym funkcjonowaniu organizmu, wyrażające się np. w dysfunkcji serca, układu trawiennego, migrenach, bezsenności itp. Niemniej jednak obie odmiany osobowości neurotycznej można określić jako wstępne etapy rozwoju nerwicy.
Neuropaci niedostosowani społecznie mogą identyfikować się z psychopatami niedostosowanymi społecznie., u których występuje bardzo niski poziom lęku oraz zanik tych uczuć, które decydują o procesach autosterowania, uwarunkowanych potrzebach wzajemnej emocjonalnej zależności. Sądzi się, że szczególnie istotnym dla struktury i ukształtowania się osobowości psychopatycznej jest brak doznań określanych jako syntonia, czyli predyspozycja ułatwiająca kontakty społeczne oraz umiejętność współżycia jednostki z otoczeniem, co jest szczególnie zaburzone u psychopatów niedostosowanych społecznie i sprawia im trudności – również w sferze kontaktu oraz aktywności społecznej.
Fazy oddziaływania resocjalizującego w prawidłowo przebiegającej resocjalizacji
Faza pierwsza
Muszą zostać spełnione te warunki, które nie były spełnione w pierwszym etapie socjalizacji, tzn. podstawowym zadaniem jest nawiązanie kontaktu i wytworzenie więzi uczuciowej z wychowankiem. W tym celu należy wykorzystać dostępny zestaw nagród psychologicznych, stwarzając wychowankowi możliwości osiągania sukcesów w tych dziedzinach, w których może zaprezentować swe zalety. Można zatem odwołać się do jego zainteresowań, umiejętności i zdolności. Konieczne jest zatem odwoływanie się do realizowania celów i zadań wychowawczych będących w zasięgu możliwości intelektualnych i emocjonalnych dziecka oraz stopniowanie trudności w realizacji tychże celów tak, aby dziecko w pewnym momencie mogło dostrzec alternatywę między atrakcyjnymi celami, jakie oferuje wychowawca oraz „atrakcyjnością” wynikającą z zachowania antyspołecznego.
Faza druga
Po nawiązaniu silnej więzi emocjonalnej (co jest rzeczą najtrudniejszą) oraz uruchomieniu konfliktu wewnętrznego jednostki związanego z dwoma alternatywnymi formami zachowania się należy nauczyć wychowanka prawidłowych sposobów rozwiązywania tego konfliktu. W tym celu należy stworzyć taki system bodźców, aby antyspołeczne zachowanie jednostki straciło swe wartości nagradzające i aby wybór zachowania społecznie akceptowanego był naturalną reakcją jednostki redukującą wspomniany konflikt wewnętrzny.
Faza trzecia
Po opanowaniu przez jednostkę umiejętności dokonywania wyborów zgodnych z oczekiwaniami społecznymi należy zmniejszać intensywność zewnętrznej kontroli wychowawczej, pozostawić jej swobodę działania w wybranych płaszczyznach. Wyższy poziom autonomii wychowanka sprzyja kształtowaniu się w nim mechanizmu kontroli wewnętrznej, czyli sumienia. Przezywanie przez wychowanka wyrzutów sumienia jest widocznym wskaźnikiem rozwoju moralnego w kierunku pożądanym przez wychowawcę.
Faza czwarta
Po wykształceniu się w należytym stopniu kontroli wewnętrznej oraz zdolności do utrzymania dojrzałych kontaktów z innymi osobami zjawiskiem zupełnie naturalnym jest autonomizowanie wychowanka oraz rozluźnianie więzów miedzy nim a wychowawcą oraz wzmacnianie więzi z innymi osobami dorosłymi i rówieśnikami. Sprzyja temu wykształcona w procesie resocjalizacji bardziej adekwatna percepcja samego siebie oraz bardziej realistyczny obraz stosunków jednostki ze światem zewnętrznym.
Zarysowanemu szkicowi zasadniczych faz resocjalizacji w warunkach konfliktu wewnętrznego jednostki odpowiadają dwa typy strategii wychowawczej:
1. Polega na zmianie dominacji postaw antyspołecznych w układzie postaw
2. Polega na zmianie integracji w układzie postaw, tzn. zmiany te dotyczą orientacji wartościującej jednostki.
Wspomniane etapy mogą być realizowane zarówno w oddziaływaniach indywidualnych (wychowanek – wychowawca), jak i w grupie wychowanków i poprzez grupę.
Typologia systemów resocjalizacji w warunkach zakładowych
1. System dyscyplinarno - izolacyjny i progresywny
2. System socjopedagogiczny i indywidualny
3. System homogeniczny i komplementarny
System dyscyplinarno - izolacyjny i system progresywny
System dyscyplinarny – stanowi punkt wyjścia dla wszystkich (historycznie ukształtowanych) systemów wychowania zinstytucjonalizowanego, które wywodzą się z koncepcji więzień, gdy nieletnich i młodocianych kierowano do nich na zasadzie wyroków sądowych.
System dyscyplinarno – izolacyjny – polega na całkowitym podporządkowaniu objętych nim jednostek rygorowi narzuconemu przez dyscyplinę oraz na odizolowaniu ich od wpływu od czynników spoza środowiska zakładu poprawczego czy zakładu karnego dla młodocianych
Cały wysiłek wychowawczy ogranicza się w zasadzie do pilnowania, aby zachowanie wychowanka było zgodne z regulaminem, którego przestrzeganie miało dać gwarancję zmiany jego dotychczasowego zachowania na lepsze. Trzymanie przez dłuższy czas w warunkach izolacji miało nauczyć go cenić wolność. Chodzi jednak o to, by także nauczyć go umiejętnie korzystać z tej wolności. Tymczasem ubóstwo i ograniczenia środowiska zakładu zamkniętego nie wpływa na rozwój u wychowanka pozytywnych wyobra...
cclaudia1986