The article discusses etymology of lexemes which are names of old vessels made of wooden staves, and their range within the area of Poland.
Naczynia drewniane wykonywane z klepek w zasadzie wyszły już z użycia. Spowodował to przede wszystkim żmudny ręczny sposób ich wytwarzania. Pojemniki takie zostały zastąpione naczyniami z innych materiałów i tylko kształtem i przeznaczeniem przypominają dawne drewniane sprzęty. Naczynia wyrabiane z klepek służyły do noszenia, gromadzenia lub przechowywania płynów bądź produktów sypkich. Były też używane do pojenia bądź karmienia zwierząt domowych, inne były przeznaczone do moczenia i prania bielizny, a także do kąpieli. Miały one owalne lub okrągłe dno z wyżłobionym w nim rowkiem, tzw. wątorem ( z odmiankami fonetycznymi wętor, utor, ucior), rzadziej spotyka się tu inne nazwy, np. burt, gor, korby, kroj, zaciór, zotarci (zob. MAGP t.III, cz.II, s.46-48). Do rowka wkładano ciasno ułożone wokół klepki, zwane w gwarach na ogół dągami / dęgami [1] lub bednarkami. Określenia te wystęują w różnych wariantach fonetycznych. Tylko na północy (Kaszuby, Kociewie, Bory Tucholskie) spotykamy inne nazwy: stawka, bietka (MAGP III, cz.II, 44-45, a także: SGP I,61[2]; SGP PAN II, 31; ADWK, z.4, m. 543, SSE I,145). Tylko na północy ( Kaszuby, Kociewie, Bory Tucholskie) spotykamy inne nazwy: stawka, bietka (MAGP l.c.) Naczynia wysokie, zwykle o elipsowatym dnie, a także małe niskie o dnie okrągłym miały na ogół jedno ucho, naczynia duże i niskie miały natomiast dwa otwory na uchwyty, beczki i kadzie służace do przechowywania produktów były wysokie, bez uchwytów.
Zebrane słownictwo łączę tu w mniejsze grupy znaczeniowe o charakterze synonimicznym.
Naczynie wykonane z klepek wypukłych lub prostych mające okrągłe dno
i wysokość większą od średnicy dna
Beczka Powszechnie dziś znany i notowany we współczesnych słownikach leksem beczka jest nazwą dawnego pojemnika, wykonanego najczęściej z klepek wypukłych. Derywaty sufiksalne to zdrobnienia: beczułka, beczkułka (AJŚ III, cz.1, m.1), beczułeczka beczkułeczka oraz augmentatiwa beka, becza (GDM II,z.1,s.12), powstałe w wyniku derywacji wstecznej. MAGP III, cz.II, s. 31 wskazuje też pochodne półbeczka, półbeczek (na Kaszubach), półbeczułek (w Małopolsce południowej), ale określenia te odnoszą się do pojemników o połowę niższych od beczki.
Według S. Sławskiego (SSE I 29) beczka jest zdrobnieniem od nie zachowanego *bъča + ьka. Podstawa wyrazu jest pożyczką germańską (por. bawarskie die Butschen, Bütschen, SSE l.c.), połączoną ze slawizującym sufiksem –ka. Rzeczownik znany jest również różnym innym językom słowiańskim (czes. bečka, ros. bόčka, słc. bočka).
Desygnat miał dawniej wiele innych wyspecjalizowanych określeń dotyczących głównie niedużych pojemników. Nazwy te wskazywały na przeznaczenie: piwiarka, tokajka, winówka, petronelka, solnica, śledziówka, cementówka lub określały objętość: achtel, achtlik, półachtel, ćwiartka, półkorcówka, wyjątkowo wskazywały na materiał: lipówka (MAGP t.III,cz.II, s.23).
Antałek jest nazwą małej beczki służącej do przechowywania piwa lub wina. Leksem ten, także w postaci antał, był znany dawnej polszczyźnie ogólnej, współcześnie zaś – gwarom różnych regionów. Znajdujemy tu warianty fonetyczne ( z nagłosową prejotacją lub bez niej) i morfologiczne: jantał, jantołek, antalek, antałka, antałyszek (SGP PAN I, 136). Według A.Brücknera (BSE 5) jest to pożyczka z węg. antalag.
Baryłka jako nazwa małej beczki znana jest polszczyźnie ogólnej od XV wieku w formie baryła, barył(ecz)ka (SSE I, s.28). Słowniki gwarowe notują ponadto baryłczyna, z tym że w niektórych gwarach nazwa może odnosić się do naczynia dłubanego, nie klepkowego (por. SGP I, 423, 414) Leksem został przejęty z włos. barile, a to z łac. barillus. (SSE I, 28).
Bednia V.Machek (MES 50) słowo to, znane też językowi słowackiemu w postaci debna (!), dialektom morawskim jako bedno ‘skrzynia’, a ukraińskiemu jako bodnja ‘beczka’, wywodzi z germ. *budin-, niem Bütte ‘beczka, faska’.Podobnie A.Brückner (BSE, 19) pol. bednia ‘kubeł’ uważa za pożyczkę niemiecką z dawnego niem. budin, putin, a te z łac. butina, por. niżej hasło putnia. Analogicznie interpretuje F.Sławski (SSE I, 29). Z polskich słowników ogólnych notują: Linde I; SJPDor. I,392 , w którym jako jedno ze znaczeń wskazano ‘beczka z zamykanym wiekiem’; SW I,110 podaje tylko znaczenie ‘kubeł drewniany’, ‘dzieża drewniana’. SGP I,61 zawiera warianty fonetyczno-morfologiczne bednia, będnia, bodnia, bodenka, bodeńka jako nazwę pojemnika o różnym przeznaczeniu, w tym także ‘naczynie z klepek, podobne do kłody a. stawni, w którym kiszą kapustę’. SGP PAN II,31 znaczenie ‘beczka’ podaje tylko z dawnych południowokresowych ziem polskich, a z gwar Zaolzia za AJŚ III,cz.1, m.393 - bydnia w znaczeniu ‘skrzynia’.
Drzewko Leksem ten w znaczeniu ‘mała beczka’ notował na Śląsku A.Zaręba (AJŚ III, cz.1,m.302) w kilkunastu miejscowościach na pograniczu polsko-laskim. Z terenu Zaolzia jako jedno ze znaczeń wyrazu drzewko (dřívko, dřyfko) podaje też A.Kellner II,152. Z tego samego terenu pochodzi zapis w SGP I,383 (drzewko ‘mała beczka, baryłka’) i w MAGP III, cz.II,30. Poza tą enklawą takiego znaczenie leksemu drzewko słowniki nie podają.
Faska, fas(a) Leksem ten, częściej występujący z sufiksalnym morfemem –ka, rzadko w postaci fas(a), w znaczeniu ‘beczułka, mała beczka’ znany jest u nas od XV wieku (SSE I, 221). Jest to pożyczka z niem Fass ‘beczka’, ktorą znajdujemy w różnych językach słowiańskich, zwłaszcza w ich odmianie dialektalnej, por. przejęte z j. polskiego ukr. fáss, fáska, brus. fáska, czes. gwar. faska (MES 140). U nas leksem ten żywy jest przede wszystkim w gwarach, na których słownictwo oddziaływał język niemiecki. Dochodzi też do pewnych przesunięć lub specjalizacji semantycznych. Wyraz znany jest na Śląsku Cieszyńskim: SGC 94 podaje w znaczeniu ‘naczynie z klepek o pojemności 2-3 litrów służące do przechowywania masła lub bryndzy’, w innych częściach Śląska do określenia analogicznych desygnatów używa się innych określeń (zob.AJŚ III,cz.1,m.301-302), najbadziej rozpowszechniony jest ten wyraz w regionach północnych: na Warmii i Mazurach jako faska [3] (MAGP III,cz.II, s.17) i faseczka w znaczeniu ‘beczka, beczułka’ oraz fasuszka i buterfaska jako ‘naczynie do robienia masła’ (SGOWM II, 200-201); w słownictwie krajniackim jest fasa, ale w znaczeniu ‘duża blaszana beczka położona na wozie’ (BSK I, 175).
Tyna Jest to słowo znane i używane w gwarach Polski północnej. W SW VII, 171 m czytamy: tyna ‘połowa dużej beczki używanej do prania bielizny’, tynka ‘tyna, także faska drewniana’; SGP V 454,455 podaje: tyna a. tynka ‘fasa, faska drewniana do zsypywania mąki w spiżarni, z przykrywką u góry’ z Tykocińskiego, według SGP wyraz notowany ponadto na Kujawach, w Poznańskiem i w słownictwie kaszubskim. J.Siatkowski[4] uważa nazwę tyna za pożyczkę niemiecką włączoną do polskiego systemu fleksyjnego, a jej formę deminutywną tynka za twór zaadaptowany sufiksalnie. Badacz ten wiąże gwarowe tyna ‘beczka’ z dniem. tîne ‘naczynie drewniane do różnych celów’. Nazwę tę lokalizuje J.Siatkowski w dawnych powiatach ełckim i oleckim, podobnie MAGP III, cz.II, 26, 29, 17 notujący tina, tena, tenka, tynka. Chociaż nigdzie nie wskazano expressis verbis na naczynie z klepek, ścisły związek ze znaczeniem ‘beczka’ pozwala włączyć ten leksem do naczyń klepkowych.
Kadź Tą nazwą określa się na ogół, podobnie jak beczkę, naczynia różnej wielkości i pojemności, ale wykonane zazwyczaj z klepek prostych, niewygiętych.
Według S.Sławskiego (SSE II,19) leksem kadź w znaczeniu ‘rodzaj dużej drewnianej beczki’ znany jest polszczyźnie od XV wieku. Badacz ten widzi tu wędrowną pożyczkę o zasięgu ogólnosłowiańskim (z różnymi zmianami znaczeniowymi, np. w j. rosyjskim występuje jako miara zboża) z greckiego kadi(ov), zdrobnienie od kados ‘kadź, naczynie, wiadro’, a to z hebrajskiego kad ‘drewniane wiadro’. Wyraz rozpowszechnił się także w minnych językach europejskich (zob. SSE II, 19, BSE 212). W dzisiejszej polszczyźnie ogólnej jest on rzadko używany, należy raczej do słownictwa biernego, nie ma rozbudowanego gniazda derywacyjnego. B.Linde (II,287) notuje tylko nie używane dziś zdrobnienie kadek oraz (bez podania znaczenia) półkadek, przykadek. SGP II,289 podaje wyłącznie formy zdrobniałe kadka, kaduszka z Litwy, ale MAGP III,cz.II, 26, 27 notuje liczne poświadczenia tej nazwy w południowej Małopolsce i w gwarach Rzeszowszczyzny. A.Zaręba w AJŚ VII,cz.2,s.53 wskazuje na rozproszoną lokalizację nazwy kadź – kadzia występującą równolegle z innymi określeniami. Wariant morfologiczny kadzia (kad’a) podaje też z gwar zaolziańskich A.Kellner II,188.
Sądek jest regionalnym odpowiednikiem synonimicznym nazwy kadź. A.Brückner (BSE 483) notuje sąd (w zabytkach średniowiecznych też ssąd) i formalne deminutywum sądek ‘naczynie’. SGP V 106 podaje gwar. sądek w znaczeniu ‘niewielka beczka’ (ze Śląska, Wielkopolski, Podhala), wskazuje też pochodne formy deminutywne sądeczek, sądyszek jako ‘drewniane naczynie u góry węższe, naczynie do zlewania mleka lub barszczu’, a SGC 268 sóndek określa jako ’drewniane naczynie do z pokrywą do przechowywania mięsa, słoniny’, podaje też zbohemizowaną postać sudek ‘beczułka’ (z Zaolzia SGC 275). SGP PAN I 136 przy haśle antałek notuje ze Spisza wariant podsadek, co chyba należy łączyć z leksemem sądek. MAGP III,cz.II,s.26,31 za SPP odnotowuje wyraz na polskim Podkarpaciu, głównie na Orawie i w graniczącej z Polską Czacy. Wyraz ten rejestrowany na północy autorzy atlasu uznają za wielkopolsko-pomorski, zaznaczając, że na Pomorzu regularnie występuje on tylko na południowych Kaszubach (tu notowana postać sutk). Sporadycznie interesującą nas nazwę odnajdujemy też w innych częściach Polski północnej jako nazwę pojemnika o różnym przeznaczeniu i wykonanego z różnych materiałów.
We współczesnej czeszczyźnie mamy sud ‘beczka’ i soudek ‘beczułka, baryłka, antałek’. Leksem jest znany także innym językom słowiańskim. A.Brückner (BSE lc.) i V.Machek (MES 591) w analizie etymologicznej tego rzeczownika wyodrębniają prefiks przyimkowy są-, ewentualnie podwojony ssą- oraz morfem rdzenny -d- będący efektem skrócenia postaci –de- ‘wstawić, włożyć’(scs. *so,-d-ъ, * sъso,-d-ъ) i zestawiają wyraz z lit. in-d-as ‘naczynie’ mającym analogiczną budowę morfologiczną. V.Machek do rodziny z tym rdzeniem włącza czes. soudek ‘beczka, baryłka’, zachczes. suden i sudno ‘półka na naczynia’ oraz stczes. suden, sudnec, sudnik ‘koszyk’, pdczes. suden ‘koszyk na ziemniaki’, sudniček ‘koszyczek’, które to rzeczowniki stały się później nazwami naczyń w ogóle, a w gwarach polskich – nazwami pojemników o określonym kształcie, zrobionych z określonego materiału i mających na ogół wyspecjalizowane przeznaczenie.
Oprócz wymienionych wyżej gwarom znanych jest wiele innych nazw naczyń drewnianych podobnych kształtem do beczki i przeznaczonych również do przechowywania płynów lub innych produktów, ale nie wykonanych z klepek czy rzadko wytworzonych z klepek. Dawniej były to najczęściej wydrążone pnie drewniane, później zrobione z innego materiału. Do takich można zaliczyć naczynia określane jako: kłoda, kłódka (wg SSE II,258 jest to ‘wydrążony pień drzewa’, ale inne słowniki podają tylko synonimiczną nazwę beczka, por. np. AJŚ III,cz. 2, s.13 i cz.1, m.303; SGP II, 377; AGWK, z.4, m.548, zob też MAGP III,czII,s.40-42). MAGP III,cz.II,s.28-31 notuje jeszcze przycier z terenu Podkarpacia oraz stawienka i stawieneczka z pogranicza białoruskiego.
Okrągłe, niskie i szerokie naczynie
Ceber Słowo to, znane w różnych regionach Polski, notowane w polszczyźnie od XII wieku, w staropolszczyźnie występujące w postaci czebr,czeber, czber, dzber (Sławski I, 55), ma w gwarach różne postaci fonetyczne i morfologiczne: z nagłosową spółgłoską bezdźwięczną przedniojęzykowozębową (w postaci mazurzącej) bądź dziąsłową (w postaci niemazurzącej) i z różnymi sufiksami, a więc: ceber, czeber, cyber, cymber (tu z wtórnym m , może pod wpływem gwar. węborek, wamborek ‘wiadro’, zob. niżej), ceber-ek, -eczek, -uszek, -yk, -yczek, -yczaszek, -yczuś, -yczysko, -yczyna, cebr-at, -atek, cebrata, -atka, -ateczka (SGP PAN III, 2, 345-348). Różne też jest, jak wskazują przykłady, traktowanie drugiego e rdzennego: jako e ruchomego lub z zachowaniem tej samogłoski we wszystkich formach. Obserwujemy tu również wahania rodzaju: męski/żeński, a nawet netrum cebro (w okolicy Puław, zob. SGP PAN III, 348). W użyciu ogólnopolskim zwyciężyła postać mazowiecko- małopolska z nagłosowym c. W gwarach sąsiadujących z językiem czeskim lub słowackim spotykamy nagłosową dźwięczną spółgłoskę ż, a więc postać żber i formy deminutywne żberek, żberziczek. Tak jest w gwarach cieszyńskich (SGC 355), w południowej części Śląska Opolskiego, na pograniczu czesko-laskim (AJŚ III,cz.1, m.313), w gwarach laskich (Kellner II, 233), por. czes. i słc. dżber ‘ceber’. To naczynie drewniane z jednym lub dwoma uchami używane było przy obrządku, a także do mycia naczyń, czasem też dzieci. Nazwa (w jej różnych odmiankach fonetycznych i morfologicznych) znana i używana jest w roznych regionach z wyjątkiem Kaszub, Warmii i prawie całych Mazur (por. MAGP III,cz.II,s.15).
Prócz znaczenia podstawowego występują przesunięcia semantyczne odnoszące się do innego typu naczyń, a nawet do zupełnie innych przedmiotów, jak cebernik ‘drążek służący do niesienia cebra przez dwie osoby’ (na Śląsku Cieszyńskim – SGC 60, a Opolskim SGP PAN III,z.2,s. 347).
V.Machek (MES 138) widzi w nazwie ceber podstawę pie., rekonstruuje psł. *cьbьrъ i łączy z lit. kibíras ‘wiadro’.
Grotek Jest to nazwa synonimiczna w stosunku do przedstawionej wyżej, jej użycie jest jednak bardzo ograniczone terytorialnie. SGP II,121 podaje zapisy gratek, grátek z okolic Cieszyna jako ‘cebrzyk’ oraz z Zaolzia jako ‘dojnica’. Na innych obszarach Śląska grotek to ‘cebrzyk’, ‘okrągłe naczynie z klepek z dwoma uchami’(zob.AJŚ III,cz.1,m.312). AJŚ l.c. podaje następujące warianty fonetyczne i fonetyczno-morfologiczne: grot, hrot (postać zbohemizowana), grotek, grocik, grocica. MAGP III,cz.II,s.14 wyraz ten (jako synonim określenia ceber) notuje na Śląsku Cieszyńskim i Górnym. U Machka (MSE 185) znajdujemy hrot, hrotek, hrotnice z dialektu morawskiego w znaczeniu ‘skopek’ oraz w tym samym znaczeniu słc. hrotek, -ok, a hrot jako ‘kosz używany w młynie’. V.Machek uważa tu za prawdopodobny związek z niem. Kratten płdniem. ‘kosz’. Kluge 401 stwniem. kratto ‘kosz’ wiąże z ie. rdzeniem *greth- < *ger- ‘skręcać’, ‘zwijać’. Nastąpiło tu więc przesunięcie znaczeniowe z przedmiotu plecionego na wykonany z drewna.
Szafel, szaflik Według A.Brücknera (BSE 539) nazwa ta, która zastapiła faskę i cebratkę, znana jest w Polsce od XVI w. SGP V,280 notuje z różnych regionów Polski (z Wielkopolski, Śląska, Mazowsza) kilka wariantów fonetycznych i morfologicznych: szafel, safel, siafel, szaflik, szeflik, szafliczek, siafliczek. Kellner II, 295 podaje warianty morfologiczne rodzaju żeńskiego: szafla, szafliczka. Derywaty sufiksalne są formami deminutywnymi, różnią się od desygnatu wyrazu bazowego wielkością, a także przeznaczeniem: naczynia służyły jako balia do mycia lub prania, do mycia naczyń, do karmienia zwierząt, a nawet do przechowywania mleka. Wg MAGP III,cz.II,s.16 rzeczowniki szafel i szaflik (z pochodnymi) występują na samym południu (w Cieszyńskiem też szafla), na całym wschodzie i sporadycznie w Polsce centralnej oraz koło Poznania. Polskie szafel, ...
man1957