25. Rafał E. Stolarski - Produkcja uzbrojenia i materiałów wybuchowych przez Armię Krajową w latach 1939–1945.pdf

(191 KB) Pobierz
Copyright © Koło Byłych Żołnierzy Armii Krajowej - Oddział Londyn
Copyright © Koło Byłych Żołnierzy Armii Krajowej - Oddział Londyn
Kopiowanie dozwolone z podaniem źródła i autora
Artykuł 25
Rafał E. Stolarski
(Warszawa)
PRODUKCJA UZBROJENIA I MATERIAŁÓW WYBUCHOWYCH PRZEZ
ARMIĘ KRAJOWĄ W LATACH 1939–1945
WSTĘP
Pozyskiwanie oraz produkcja uzbrojenia i materiałów wybuchowych przez Armię Krajową to temat
fascynujący, lecz dotąd tylko częściowo zbadany. Złożyło się na to wiele czynników, wśród których
warto wymienić wyjątkowo głębokie konspirowanie tego typu produkcji – adekwatne do
nieprzyjacielskich wysiłków jej zwalczania, stosunkowo nieliczne osoby w nią zaangażowane (w
większości – ze znakomitym wykształceniem technicznym) oraz skąpe archiwalia i relacje
świadków.
ŹRÓDŁA ZAOPATRZENIA
Armia Krajowa, cierpiąca, jak chyba każda podziemna organizacja zbrojna, na ciągły niedobór
broni i materiałów wybuchowych, pozyskiwała je z kilku źródeł. Były to: zasoby ukryte przez Wojsko
Polskie podczas kampanii wrześniowej 1939 r.; uzbrojenie zdobyte w walce na nieprzyjacielu lub
pozyskane w trakcie specjalnych akcji rozbrojeniowych; broń i amunicja zakupiona od okupantów
lub żołnierzy armii satelickich (Rumuni, Włosi, Węgrzy, Słowacy itp.); uzbrojenie kupowane od
wyspecjalizowanych złodziei kolejowych; wykradane z niemieckich fabryk przez polskich
robotników, czy wreszcie chemikalia kupowane lub pozyskiwane na fałszywe asygnaty z aptek,
drogerii czy hurtowni.
Źródłem zewnętrznym zaopatrzenia w broń i materiały wybuchowe stały się wreszcie, rozpoczęte w
1941 r., alianckie zrzuty lotnicze.
Jednak wszystkie te źródła były cały czas wysoce niewystarczające, dlatego też przystąpiono do
produkcji podziemnej.
STRUKTURA ORGANIZACYJNA I ZADANIA
Konspiracyjną produkcję uzbrojenia i materiałów wybuchowych prowadziły, nadzorowały i
koordynowały: Dział Produkcji Kierownictwa Dywersji Komendy Głównej Armii Krajowej, Wydział
Saperów Oddziału III (Operacyjnego) KGAK oraz Służba Uzbrojenia i Wydział Produkcji
Konspiracyjnej podległe Oddziałowi IV (Kwatermistrzowskiemu) AK.
Dział Produkcji Kedywu KG AK (kryptonimy: „Teodor”, „Remiza”) funkcjonował od listopada 1942 r.
Jego szefami byli: ppłk Franciszek Niepokólczycki ps. „Franek”, „Teodor”, a po nim (wrzesień 1943
r.) ppor. Franciszek Hamanowicz ps. „Rębisz”. Zadaniem działu była produkcja uzbrojenia i
materiałów dywersyjnych na potrzeby walki bieżącej. Pracowało w nim 48 osób.
1
16147579.001.png
Wydział Saperów O.III KG AK (kryptonimy: 32, „Pas”, „Siekiera”) powstał już w 1939 r. Szefował
mu przez cały czas mjr/ppłk/płk Franciszek Niepokólczycki (z roczną przerwą – jesień 1942 r. do
jesieni 1943 r. gdy zastępował go ppłk dypl. Ryszard Zyms). Wydziałowi podlegało Biuro Badań
Technicznych (od maja 1942 r. połączone z Biurem Studiów Kedywu KGAK w Biuro Studiów i
Badań Technicznych) i wytwórnie materiałów wybuchowych.
BBT zorganizował i szefował mu przez cały okres okupacji por./kpt. inż. Zbigniew Lewandowski ps.
„Szyna”, „Zbigniew”. W skład Biura wchodziły działy: prototypów i wzorców, studiów nad
materiałami bojowymi, studiów nad sabotażem i dywersją, transportowy, wydawnictw, referat
materiałów i sprzętu zrzutowego, patrol poligonowy i dywersyjno-doświadczalny, archiwum i
magazyn. Zadaniem Biura stało się: przystosowanie do użytku materiałów wybuchowych
pozostałych po kampanii wrześniowej 1939 r., opracowanie i przetestowanie materiałów i urządzeń
do sabotażu i dywersji (zwłaszcza kolejowej), opracowanie odpowiednich instrukcji i przygotowanie
instruktorów do działań sabotażowo-dywersyjnych, testowanie i dostosowanie do wymogów
konspiracyjnych sprzętu i materiałów ze zrzutów lotniczych.
Biuro posiadało własny poligon doświadczalny w lasach koło Józefowa pod Warszawą, a
zatrudniało ok. 30 osób.
Dowódcy Wydziału Saperów podlegały też, działające w Warszawie, wytwórnie materiałów
wybuchowych: „Farbiarnia” przy ul. Krochmalnej 15, „Kinga” przy ul. Solec 103, „Asfaltowa” przy ul.
Asfaltowej 15, „Wola” przy ul. Wolskiej 56 i „Powązki” przy skrzyżowaniu ul. Okopowej i
Powązkowskiej.
Służba Uzbrojenia O.IV KG AK (kryptonim „Leśnictwo”) powstała w maju 1940 r., a jej szefem był
przez cały czas ppłk Jan Szypowski ps. „Leśnik”. Zadaniami tej służby w okresie konspiracji były:
stworzenie planów pokrycia potrzeb sił zbrojnych na uzbrojenie, zbieranie i opracowywanie danych
o ilościach i rodzajach uzbrojenia magazynowanych na terenie kraju, zbieranie danych o
wytwórniach uzbrojenia pracujących dla okupantów i przygotowanie planów ich przejęcia oraz
uruchomienia, zbieranie danych technicznych o uzbrojeniu nieprzyjaciela, powiększanie zasobów
broni poprzez zakupy u okupanta, produkcję własną i zrzuty, oraz nadzór techniczny nad
magazynami broni.
Wydział Produkcji Konspiracyjnej O.IV KG AK (kryptonimy: „Drzewo”, „Perkun”, „Waga”, „Cieśla”)
działał od kwietnia 1942 r., a jego szefem był przez cały czas por. inż. Witold Gokieli ps. „Ryszard”.
Do zadań Wydziału należało kierowanie i finansowanie produkcji i naprawy uzbrojenia dla AK na
terenie całego kraju, a także zakup/pozyskiwanie niezbędnych do tego materiałów i urządzeń.
Wydział współpracował więc z pionami produkcji w Kedywie, w Wydziale Saperów, a także ze
Służbą Uzbrojenia. Wydział posiadał dział transportu i magazynów oraz własny patrol osłony
transportów. Pracowało w nim 177 osób.
MIEJSCA PRODUKCJI
Konspiracyjna produkcja uzbrojenia i materiałów wybuchowych objęła cały teren Polskiego
Państwa Podziemnego, choć najskuteczniej funkcjonowała w ośrodkach: warszawskim, kielecko-
radomskim, krakowskim oraz w Lublinie, Wilnie i Lwowie. Zaś szczególnie silnie rozwinęła się w
stolicy podczas Powstania Warszawskiego.
PRODUKCJA PODZIEMNYCH ZBROJOWNI
Pistolety maszynowe:
W broni ręcznej skoncentrowano się na wytwarzaniu, w kilkunastu warsztatach, rodzimych
wersji angielskiego 9 mm pistoletu maszynowego „Sten”, który charakteryzował się
prostotą konstrukcji i niezawodnością działania. Wyprodukowano łącznie ok. 1000 egz.
„Stenów”.
2
Opracowano także rodzimą konstrukcję 9 mm pistoletu maszynowego „Błyskawica” (inż.
Wacław Zawrotny ps. „Błyskawica”, inż. Seweryn Wielanier ps. „Prawa Ręka” i inż.
Kazimierz Czerniewski ps. „Korebko”). Łączna produkcja – ok. 700 egz. „Błyskawic”.
Granaty ręczne i butelki zapalające:
Wytwarzano wiele typów granatów. Najważniejszymi jednak były, opracowane w konspiracji,
granaty zaczepne: uderzeniowy ET-40 „filipinka” (konstrukcja w 1940 r. Edwarda Tymoszaka) i
czasowy „sidolówka” (konstrukcja zapalnika tarciowego P-42 w 1942 r. Władysława
Pankowskiego). Wyprodukowano łącznie ok. 400 tys. granatów ręcznych wszelkich typów.
Produkowano również (zwłaszcza podczas Powstania Warszawskiego) niezwykle
skuteczne butelki zapalające – nieraz zaawansowane technicznie (substancja palna –
benzyna z dodatkiem stężonego kwasu siarkowego, a zapłon – chloran potasu z mielonym
cukrem).
Miotacze ognia i butelek zapalających (granatów ręcznych):
Miotacz ognia – broń groźna, a dość prosta i bezpieczna w konspiracyjnej produkcji, doczekał się
własnego „podziemnego” wzoru: miotacz ognia typ „K”. Wyprodukowano go w ok. 900 egz.
Już podczas Powstania Warszawskiego, uzupełniając braki w broni przeciwpancernej,
zaczęto wytwarzać m.in.: katapulty do miotania butelek zapalających/granatów ręcznych
(konstruktor inż. Henryk Knabe ps. „Głowacki”), wyrzutnie butelek zapalających typu kusza
(Jan Bobrowski i Marian Chmielewski), wyrzutnie butelek zapalających napędzane
sznurem gumowym (inż. Szczepan Kiełb), rurowe wyrzutnie butelek zapalających (sierż.
Bogumił Jaszkowski ps. „Jarek”).
Granatniki i moździerze:
Dotkliwy brak broni wsparcia piechoty spowodował konieczność próby skonstruowania w
Powstaniu Warszawskim m.in.: 75 mm granatnika z pociskiem przeciwpancernym
brzechwowym (inż. Zbigniew Pączkowski, inż. Ludomir Heger), 80 mm granatnika z
pociskiem przeciwpancernym zapalającym, 80 mm moździerza (inż. Mieczysław Łopuski,
inż. Eugeniusz Żochowski), 120 mm moździerza itp.
Materiały sabotażowe:
Rozwinięto produkcję specjalistycznych materiałów do dywersji w przemyśle i transporcie
drogowym oraz kolejowym okupantów. Wytwarzano m.in.: kolce do przebijania opon (tzw.
„żabki”), zestawy narzędzi do rozkręcania szyn kolejowych, różne ładunki zapalające,
bomby termitowe i zegarowe, świece dymne i sygnalizacyjne, substancje chemiczne
stosowane w akcjach tzw. „gazowania” kin, teatrów itp.
Broń pancerna:
Podczas Powstania Warszawskiego skonstruowano, na podwoziu ciężarówki „Chevrolet”,
samochód pancerny, który nazwano „Kubuś”. Jego twórcami byli: inż. Walerian Bielecki ps.
„Jan” i Józef Fernik ps. „Globus”.
Materiały wybuchowe i amunicja:
W podziemiu opracowano, badano czy produkowano następujące materiały wybuchowe:
inicjujące – piorunian rtęci, azydek ołowiu, tetryl i trójnitrorezorcynian ołowiu; kruszące –
szedyt, amonit, trotyl.
Niezbędnego do spłonek pobudzających tetrylu wyprodukowano łącznie ok. 300 kg.
Szedyt, uzyskiwany z chloranu potasu, był najpopularniejszym (bo najłatwiejszym) do
produkcji konspiracyjnej. Wykonano go ok. 65.000 kg. Amonitu uzyskano ok. 4 000 kg.
3
Trotyl – używany był z przejętych zapasów WP z kampanii wrześniowej 1939 r. i z
alianckich zrzutów (wyłącznie tą drogą trafiał do Kraju kolejny znakomity materiał kruszący
– plastyk).
Warto dodać, iż poważne ilości materiałów wybuchowych uzyskiwano w Powstaniu
Warszawskim z rozbrojonych niewybuchów bomb czy pocisków.
Przy produkcji materiałów wybuchowych niezwykle zasłużyli się m.in.: inż. Bolesław Andrzej
Honowski ps. „Antoni”, kpt. Tadeusz Śmiśniewicz ps. „Hrabia”, inż. Janina Szabatowska ps.
„Janka”, inż. Ludomir Heger ps. „Andrzej”, inż. Franciszek Przeździecki ps. „Rafał”.
Armia Krajowa nie produkowała amunicji. Jednak zorganizowano sieć warsztatów scalających
amunicję pistoletową i karabinową z części wynoszonych przez polskich robotników z niemieckich
fabryk w Skarżysku-Kamiennej i Częstochowie. W ten sposób pozyskano ponad pół miliona naboi.
Należy też pamiętać o działających podczas Powstania Warszawskiego trzech warsztatach
naprawy amunicji ze słabo zabezpieczonych zrzutów sowieckich – dwóch w Śródmieściu
(kierownicy: por. Mieczysław Przepiórkiewicz ps. por. „Marek” i kpt. inż. Franciszek J. Pogonowski
ps. kpt. „Marek”) i jednego na Żoliborzu.
Dla pełnego obrazu ogromnego i unikalnego konspiracyjnego wysiłku produkcyjnego broni i
materiałów wybuchowych przez Armię Krajową wspomnieć należy o licznych warsztatach
ślusarskich, kowalskich czy improwizowanych rusznikarniach – naprawiających partyzancką broń,
czy produkujących proste urządzenia dywersyjne.
Rafał E. Stolarski (Warszawa)
BIBLIOGRAFIA
• Bohaterowie drugiej linii. Dorobek polskich podziemnych zbrojowni 1939–1944. Materiały z sympozjum,
Muzeum Wojska Polskiego, Warszawa 11 maja 1998
• Stanisław M. Jankowski, „Steny” z ulicy Mogilskiej, Kraków 1977
• Stanisław M. Jankowski, „Steny” biją celnie, Kraków 1983
• Marek Ney-Krwawicz, Komenda Główna Armii Krajowej 1939–1945, Warszawa 1990
• Franciszek Jan Pogonowski, Podziemna zbrojownia, Warszawa 1975
• Polskie Siły Zbrojne w drugiej wojnie światowej, t. III, Armia Krajowa, Londyn 1950
• Kazimierz Satora, Podziemne zbrojownie polskie 1939–1944, Warszawa 2001
• Kazimierz Satora, Produkcja uzbrojenia w polskim ruchu oporu 1939–1944, Warszawa 1985
4

Plik z chomika:

Inne pliki z tego folderu:

Inne foldery tego chomika:

Zgłoś jeśli naruszono regulamin